Ayələrin Tərcüməs(n)i

ayələrin tərcüməs(n)i

204- İnsanlardan eləsi vardır ki, sözləri dünya həyatında sənin xoşuna gələr və ürəyində olana (səmimi düşüncələrini söylədiyinə) Allahı şahid gətirər; halbuki o düşmənlərin ən yamanıdır.

205- İş başına keçdimi (yaxud dönüb getdimi) yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa, əkini və nəsili həlak etməyə səy göstərər. Allah isə təxribatçılığı sevməz.

206- Ona: "Allahdan qorx" deyildiyində, günahla əldə etdiyi böyüklük qüruru onu əhatə edər. Beləsinə cəhənnəm yetər, nə pis bir yataqdır, o.

207- İnsanlardan eləsi vardır ki, Allahın razılığını axtarıb qazanmaq məqsədiylə nəfsini satar. Allah, qullarına qarşı şəfqətlidir.

ayələrin şərhi

Bu ayələr qrupu, insanların xüsusiyyətlərinin nəticələrini əsas alan/sahə bir başqa ayrı-seçkiliyi ehtiva etməkdədir. Necə ki əvvəlki ayələrdə də, bir növ ayrı-seçkiliyə təbii/tabe tutulmuşlar idi: "İnsanlardan eləsi vardır ki, 'Rəbbimiz, bizə dünyada ver.' deyər." deyə başlayan ifadədə, vurğulanan ayrı-seçkilik dünya və axirət istəyi əsaslı idi. Bu anda təfsirini təqdim etdiyimiz ayələrdə isə, insanlar nifaq və iman bəzindəki səmimilik baxımından ayrı-seçkiliyə təbii/tabe tutulurlar. Bu baxımdan söz mövzusu ayələr qrupuyla elin idisi açıqdır.

204) İnsanların eləsi vardır ki, sözləri dünya həyatında sənin xoşuna gələr və ürəyində olana Allahı şahid gətirər; halbuki o düşmənlərin ən yamanıdır.

"A'cebeh'uş-şey'u" ifadəsi; məmnun etdi, sevindirdi, deməkdir. "Fil-hayatididinə" sözü də "yu'cibuke" hərəkəti ilə elin idilidir. Yəni, dünyada sevindirmək, məmnun etmək, bu həyatın, ancaq əşya və hadisələrin xarici görünüşü əsas alınaraq qərar verilən, bir mühakiməyə varılan bir həyat növü olduğundan qaynaqlanmaqdadır. Gözə görünməyən iç aləm və gizli dünya isə, bir örtü altındadır, pərdə gerisindədir. İnsan dünya həyatına bağlı olduğu müddətcə bunu müşahidə etmə imkanına sahib deyil. Ancaq bəzi əlamət və əlamətlər vasitəçiliyi ilə iç aləmə bağlı çox az bəzi gerçəklərin diqqətə çarpanlaşması vəziyyəti başqa. Ayəs(n)i kərimədə iştirak edən bu ifadədə, söz mövzusu gerçəyə uyğun və münasibdir: "Ürəyində olana, Allahı şahid gətirər." Buna görə söz mövzusu adam, sənin xoşuna gələcək şeylər söyləyər. Haqqın güdülməsinə, xalqın çıxarının göz qarşısında saxlanılmasına, din və cəmiyyətin irəli getməsinə, inkişafına bağlı ifadələr istifadə edər. Bunları vurğulamağa çalışar. Halbuki o, gerçəyin, haqqın amansız rəqibidir.

Ayənin orijinalında keçən "eleddu" sözü, "ledde yeluddu" hərəkətinin adı tafdilidir və düşmənliyi, hüsuməti şiddətləndi, artdı deməkdir. "Hisam" sözü isə, "rəqib" sözünün çoxluğudur. "Sa'b" sözünün çoxluğunun "siab", "ka'b" sözünün çoxluğunun "kiab" olması kimi. Bir görüşə görə, "hisam" məsdərdir və "eledd'ul-hisam (=husumeti), düşmənliyi şiddətli və yaman olan" kimsə mənasını ifadə edər.

205) İş başına keçdimi (yaxud dönüb getdimi) yer üzündə təxribatlıq çıxarmağa… səy göstərər.

Ayənin orijinalında keçən "tevella" sözü, rəhbərliyi və iqtidarı ələ keçərmə deməkdir. Bu mənas(n)ı, bir sonrakı ayədə keçən: "Böyüklük qüruru onu günaha sürüyər." ifadəsi gücləndirməkdədir. Bu ifadə göstərir ki, işarə buyurulan adamın günahla qazanılmış bir qüruru vardır. Bu qürur səbəbindən ürəyi günahkardır və dilindən tökülən şirin ifadələrlə uyğun gəlməməkdədir.

"əssəni" isə, səy sərf etmək və sürətli getmək deməkdir. Buna görə, söz mövzusu azılı düşmən, ağızından bal axan yaman münafiq, hərəkət imkanı tapdığı, iqtidarı ələ keçərib insanları idarə etmə fürsəti tutduğu zaman yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa istiqamətli səylər içində olar. "Tevella" sözünün üz-üzə gəlməkdən, qarşılıqlı danışmadan qaçınma mənasında istifadə edilmiş olması da ehtimal daxilindədir. Bu mənas(n)ı əsas al/götürdüyümüz zaman, yeni bir şərh çıxır qarşımıza: Bu adam sənin yanından ayrıldığı zaman, hüzurunda ol/tapılmadığı sıralardakı vəziyyəti, hüzurunda ol/tapıldığı sıralardakı halından fərqli olar. Xeyr və islaha bağlı nümayişə istiqamətli tələblərinin yerini yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa, insanların arasını pozmağa istiqamətli səylər al/götürər.

Əkini və nəsili həlak etməyə səy göstərər.

Açıqca görüldüyü kimi, bu ifadə "təxribatçılıq çıxarmağa" ifadəsinin şərhi xüsusiyyətindədir. Yəni, bu adam, əkini və nəsili həlak etmək surətiylə yer üzündə təxribatçılıq çıxarar. İnsan növünün həyatı və davamı bəslənmə və törəməyə bağlı olduğu üçün, əkin və nəsil həyatın möhkəm iki dayağıdır. Heç bir canlı növü bu iki təməl dayaq olmadan varlığını davam etdirə bilməz. Törəmənin əhəmiyyəti, açıq və mübahisə et/müzakirə edilməzdir.

Kimsə nəsilin qaçınılmazlığını yadırğaya bilməz. Bəslənmə faktına gəlincə, insanoğlu bu ehtiyacını heyvanlar və bitkilər vasitəçiliyi ilə aradan qaldırar. Heyvanlarınsa təməl qida qaynaqları bitkilərdir. Bu baxımdan bitki əsldir. Əkin vasitəçiliyi ilə bu qaynaq, qoruma altına alınar, bitki növləri bu məqsəd istiqamətində tərbiyə edilər, inkişaf etdirilər. Təxribatçılığın əkin və nəsil faktlarıyla elin idili olaraq gündəmə gətirilmiş olması bu yüzdəndir. Bu səbəbdən ayəs(n)i kərimədən belə bir məna əldə etmiş olarıq: Söz mövzusu adam əkini və nəsili həlak etməklə insanoğlunu yox etmək və bəşər növünün kökünü kəsmək surətiylə yer üzündə təxribatçılıq çıxararAllah isə təxribatçılığı sevməz.

Bu ifadə ilə, kainat və varlıq diametrindəki pozulma (varoluşsal fəsad) nəzərdə tutulmuş deyil. Çünki kainat bir meydana gəl və bozuluş müddətidir. Dünya, yaranması davam etdirmə, mövcudluq mübarizəsinin verildiyi bir arenadır. Yaranma ancaq bozuluş ilə, həyat ancaq ölüm ilə reallaşdırma tapar. Bu iki fakt, varlıq bütünü içində, təbii meydana gəlmə və inkişaf/gəlişim müddətində iç içədir. Bu baxımdan uca Allahın öz təqdir etdiyi, universal qanunlar sisteminin əsas ünsürü halına gətirdiyi bir fakta nifrət etməsi düşünülə bilməz. Haşa, Allah bu yaraşdırmadan münəzzəhdir.

Burada nəzərdə tutulan, qanunuma ilə, ictimai hüquq sistemi ilə əlaqədar təxribatçılıqdır. Uca Allah, dində nəyi qanuniləşdirmişsə, bunu qullarının hərəkətlərini, əxlaqi strukturlarını və nəfslərinin xarakteristika xüsusiyyətlərini düzəltmək, islah etmək, bu vəsiləylə insanlığın həyatına, bəşər növünə bir tarazlıq və məbləğlik qazandırmaq üçün etmişdir. Bu sayədə bəşər növünün dünya və axirət həyatı, xoşbəxtlik xüsusiyyətinə qovuşa bilər. İrəlidə, "insanlar tək bir ümmətdir." ayəsini açıqladığımız zaman, bu xüsusla əlaqədar olaraq daha detallı məlumatlar təqdim edəcəyik.

Sözü ürəyinin özü ilə, iç dünyası ilə ziddiyyət təşkil edən bu adam, yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa çalışdığı zaman, çöldən islahatçı, quruluşçu kimi görünən davranışlarla bu məqsədini reallaşdırar; sözlərin yerlərini dəyişdirmək surətiylə təhrif edər, Allahın hökmlərinin xüsusiyyətlərini dəyişdirər, dini təlimlər üzərində art niyyətli qənaətlərdə ol/tapılar. Bu da əxlaqi quruluşun pozulmasına və hər başdan bir səs çıxmasına, söz və davranış birliyinin ortadan qalxmasına səbəb olar. Bu isə dinin ölümü, insanlığın yox olması və dünya nizamının pozulması deməkdir.

İslam tarixi boyunca olub bitənlər, bəzi adamların rəhbərliyi ələ ge-çirip İslam ümmətinin çiyinlərinə minib pipiyini sıxmaları, din və dünya ilə əlaqədar qənaətləri, bu ayələri doğrular xüsusiyyətdədir. Bu despot idarəçilərin din və dünya həyatına bağlı tətbiqləri, dini həyat üçün yalnız günah gətirmişdir, Müsəlmanlar üçün yalnız çöküş hazırlamışdır, ümmətin parçalanmasına gətirib çıxarmışdır. Çox keçmədən din bu xüsusiyyətlərə sahib idarəçilərin əlində, önünə gələnin əyləndiyi bir oyuncaq halına gəldi. İnsanlıqsa bağlanın əlində qalan çarəsiz bir sürüyə döndü. Bu səyin nəticəs(n)i isə, yer üzünə təxribatçılığın suveren olmasıdır. Əvvəl dini həyatın həlak olması, bunun ardından insanlığın həlakı gündəmə gəlir. Buna görə bəzi rəvayətlərdə "əkini və nəsili həlak etməyə" sözü, dinin və insanlığın həlakı şəklində təfsir edilmişdir. İnşaallah, irəlidə rəvayətləri açıqlayacağıq.

206) Ona: "Allahdan qorx." deyildiyində, günahla əldə etdiyi böyüklük qüruru onu əhatə edər. Beləsinə cəhənnəm yetər; nə pis bir yataqdır, o.

Ayənin orijinalında keçən "izzət" anlayışının ifadə etdiyi məna bilinməkdədir. "əl-Mihad" isə, yataq, deməkdir. Görülür ki, "bil-adı (=günah ilə)" ifadəsi, "izzət" ifadəsi ilə elin idilidir. Buna görə, belə bir məna əldə etmiş olarıq. Söz mövzusu adama Allahdan qorxması lazım olduğu xatırladıldığı zaman, günahkarlıqla əldə etdiyi xarici və zahiri qürur və iç dünyasında gizlədiyi nifaq onu əhatə edər. Çünki izzət və qürur mütləq olduğu zaman ancaq uca Allahdan qaynaqlana bilər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Dilədiyinizi əziz edər, dilədiyini alçaldarsan." (Al/götürü İmran, 26) "İzzət Allahın, ONun Rəsulunun və möminlərindir." (Münafı-kun, 8) "İzzəti onların yanındamı axtarırlar? şübhəsiz bütün izzət (qüvvət və qürur) Allahındır." (Nisa, 139)

Uca Allahın bir şeyi özünə nisbət etməsi, bağışlamağı şəxsinə xas etməsi, sonra bunu günah və pisliyin izləməsi düşünülə bilməz, (Haşa). Təfsirini təqdim etdiyimiz ayəs(n)i kərimədə, haqqında danışılan "izzət (qürur)" gerçəyi bilməyənlərin, dünya həyatının xarici görünüşü etibarilə gerçək zənn etdikləri saxta bir qürurdur. Ulu Allahın haqq edənlərə bəxş etdiyi gerçək qürur və izzət deyil.

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, "bil-adı (=günah ilə)" ifadəsi, "ba" hərfi cerrinin dadıya yəni onu keçişli etdiyi fərz edilərək "ahezethu (=kuşatır)" ifadəsinə taalluk etməz. Buna görə vurğulanmaq istənən məna bu olar: Qapıldığı qürur və izzət onu günaha sürüyər və özünə yönəldilən Allahdan qorxmağa bağlı təklifi rədd edər. Bunun üzərinə, özünə Allahdan qorxmağı əmr edən kimsəyə də onu incidəcək sözlərlə cavab verər. Yaxud, "ba" hərfi cerrini səbəb bildirən hesab edib "ahezethu (=kuşatır)" ifadəsinə taalluk etməz. Çünki o zaman da belə bir məna çıxar: Əldə etdiyi günahlar üzündən qürura qapılar, maneə törədici bir rəftar geyinər, izzətlilik göstərər.

"Bil-adı" ifadəsinin hər iki vəziyyətdə də "ahezethu" ifadəsinə taalluk etməməsinin səbəbinə gəlincə; "izzət" anlayışının belə bir psixoloji vəziyyətlə əlaqədar istifadə edilməsi və bunun "izzət" olaraq adlandırılması bunun təsdiqlənməsini ulu Allahın onu gerçək bir izzət olaraq təsdiq etməsini tələb edir. Halbuki gerçək bir izzət söz mövzusu deyil. Bu yanaşma "izzətin" günahdan qaynaqlanan bir sifət olaraq xarakterizə edilməsindən tamamilə fərqlidir.

"Xeyr; o kafirlər bir izzət və parçalanma içindədirlər. Biz özlərindən əvvəl nə qədər qurşaqları dağıtmaya uğratdıq da onlar fəryad etdilər; ancaq xilas olma zamanı deyil." (Sad, 2-3) ayəs(n)i kafirləri vəziyyətini təsdiqləmə, adlandırmağı müsbət qarşılama növündən deyil. Çünki ayənin orijinalında "izzət" anlayışı naməlum tutulmuşdur. Ayrıca ayəs(n)i kərimənin sonunda "özlərindən əvvəl, nə qədər qurşaqları dağıtmaya uğratdıq" şəklində bir qiymətləndirməyə yer verilmişdir. Bu səbəbdən bu ayədə işarə edilən "izzət (=onur)" şəklidir. Qalıcı və təməl olma xüsusiyyətinə sahib deyil.

207) İnsanlardan, eləsi vardır ki, Allahın razılığını axtarıb qazanmaq məqsədiylə nəfsini satar. Allah qullarına qarşı şəfqətlidir.

Bu ayəs(n)i kərimənin "İnsanlardan eləsi vardır ki, sözləri dünya həyatında sənin xoşuna gələr." deyə başlayan ayənin qarşılığı olaraq iştirak etməsi bir xüsusiyyətin digər bir xüsusiyyətə qarşılıq olaraq vurğulandığını ifadə edər. Buna görə: "İnsanlardan eləsi vardır ki, sözləri dünya həyatında sənin xoşuna gələr." ifadəsi, qazandığı günahlarla qürurlanan şərəflilik göstərən, özünü bəyənmiş, xarici görünüş etibarilə quruluşçu, sa-lih bir insan olaraq ön plana çıxan, amma iç aləm etibarilə münafiqin təki olan bir insanın var olduğunu və tipini çəkməkdədir. Bu adamdan dinə və insanlığa fəsad və həlakdan başqa bir xeyr toxunmaz.

Eyni şəkildə: "İnsanlardan eləsi vardır ki, Allahın razılığını axtarıb qazanmaq məqsədiylə nəfsini satar." ifadəsi də, nəfsini uca Allaha satan, uca Allahın iradə etdiyindən başqa bir şey istəməyən, nəfsindən qaynaqlanan bir arzusu ol/tapılmayan, ancaq rəbbinin qatından izzət və şərəf axtaran, Allahın razılığından başqa bir şey istəməyən bir başqa insanın var olduğunu və tipini çəkməkdədir. Bu tip insanın əliylə dini və dünyəvi həyat islah olar. Haqq yenidən dirilər. İnsanlıq həyatı gözəlləşər və İslamın bərəkəti dünyanın dörd bir tərəfinə yayılar.

Bu nöqtədə, ayənin sonu ilə başı arasındakı əlaqə ortaya çıxmış olur. "Allah qullarına qarşı şəfqətlidir." ifadəsinin, əvvəli ilə əlaqəsi diqqətə çarpanlıq qazanır. Çünki insanın bu şəkliylə var olması, ulu Allahın qullarına istiqamətli şəfqətinin bir göstəricisidir. Əgər təməl xüsusiyyətləri münafiqlik və təxribatçılıq olan bu tip insanlar qarşısında işarə edilən müsbət xüsusiyyətlərə sahib başqa insanların varlığı söz mövzusu olmasaydı, dinin təməl dayaqları yıxılar, islah və düzgünlük binasında daş üstündə daş qalmazdı.

Nə var ki, uca Allah, hər vaxt üçün haqqında danışılan batil meydana gəlməs(n)i adı çəkilən bu haqq reallıqla ortadan qaldırar. Düşmənlərinin təxribatçılığını, dostlarının quruluşçuluğu ilə aradan qaldırar. Necə ki ulu Allah, bu universal qanunu bu şəkildə dilə gətirər: "Əgər, Allahın insanların bir qisimi ilə bir qisimini maneə törətməsi olmasaydı, yer üzü mütləq fəsada uğrayardı." (Bəqərə, 251) "Əgər Allahın insanların kimini kimiylə maneə törət-mesi olmasaydı, monastırlar, kilsələr, sinaqoqlar və içində Allahın adının çox xatırlandığı məscidlər, şübhəsiz yıxılar xərc idi." (Həcc, 40) "Əgər bunları tanımayıb küfrə sapırlarsa, and olsun, biz buna inkara sapmayan bir birliyi vəkil etmişik." (Ən'am, 89) Bu halda dini və dünyəvi həyata suveren olan fəsad, təxribatçılıq, ancaq nəfsinin arzuları, ehtirasları istiqamətində hərəkət edən bir neçə münafiq tipin əliylə reallaşar.

Bunun açdığı çat, ancaq nəfsini Allaha satan insanların reallaşdırdıqları quruluşçuluq və salah ilə bağlanıla bilər. Bu tip insanların, rəblərinin iradəsinə alternativ bir havaları olmaz. Onların məqsədi, üzərindəki canlılarla birlikdə yer üzünü islah etməkdir, abadlıq etməkdir. Bu qarlı/qazanclı alış-veriş uca Allah qatında bu ifadələrlə dilə gətirilmişdir: "Heç şübhəsiz Allah, möminlərdən, -qarşılığında onlara mütləq cənnəti ver-mek üzrə- canlarını və mallarını satın almışdır. Onlar Allah yolunda döyüşərlər, öldürərlər və öldürülərlər; bu Tövratda, İncildə və Qur-anda ONun üzərinə gerçək olan bir vəddir. Allahdan daha çox əhdinə vəfa göstərəcək olan kimdir? Bu halda etdiyiniz bu alış-verişdən ötəri sevinib müjdələşin." (Tövbə, 111) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

AYƏLƏRİN hədislər İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində Süddinin "İnsanlardan eləsi vardır ki, sözləri dünya həyatında sənin xoşuna gələr." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər: Bu ayə, Venera oğullarının müttəfiqi Ahnes b. Şureyk əs-Sakafi haqqında enmişdir. Bu adam, Mədinədə Resululla-hın (s. a. a) hüzur/dincliyinə gəlir və: "Müsəlman olmağı istədiyim üçün gəldim. Allah, heç şübhəsiz, mənim doğru söylədiyimi bilər." deyər. Onun bu rəftarı, Rəsulullahın xoşuna gələr. "Ürəyində olana Allahı şahid gətirər." ifadəsi ilə, onun bu rəftarına işarə edilmişdir. Sonra Rəsulullah əfəndimizin (s. a. a) hüzur/dincliyindən ayrılar. Yolda, Müsəlman bir birliyin əkininə və eşşəklərinə rast gələr. Əkinləri atəşə verib eşşəkləri də yaralar. Bunun üzərinə uca Allah: "Kürəyini çevirib getdimi, yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa çalışar." ayəsini endirdi.

Mecma'ul-Beyan təfsirində İbn Abbasın belə dediyi rəvayət edilər: "Bu üç ayə, riyakar insanlar haqqında enmişdir. Bunlar, içlərində olan niyyətlərdən fərqli rəftarlar sərgilərlər. Bu təfsirin yazıçıs(n)ı bunu da əlavə etmişdir ki; bənzəri bir görüş də İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilmişdir."

Mən deyərəm ki: Əvvəlki şərhimizdə, bu istiqamətdə bir şərhə yer verdik. Necə ki "əkin" sözünün "nəsil" və "əkinçilik" mənasını verdiyini vurğulayan rəvayətlər də söz mövzusudur. Qısacası, ayənin ümumisini hər hansı bir fakta uyğunlaşdırmaq hər vaxt üçün asanca reallaşdırıla biləcək bir yanaşmadır.

Şeyx Tusinin əl-Emali adlı əsərində, İmam Zeynelabidinin (ə.s) "İnsanlardan eləsi vardır ki, Allahın razılığını axtarıb qazanmaq məqsədiylə nəfsini satar." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq: "Bu ayə, Rəsulullah əfəndimizin (s. a. a) hicrət etdiyi gecə onun yatağında geceleyen Əli (ə.s) haqqında enmişdir." dediyi rəvayət edilər. [84]

Mən deyərəm ki: Bu ayənin hicrət gecəsi Rəsulullahın yatağında geceleyen Hz. Əli (ə.s) haqqında endiyini dilə gətirən bir çox rəvayət, Sünni və Şiə qaynaqlar tərəfindən köçürülmüşdür. əl-Burhan təfsirində, bu mənas(n)ı ehtiva edən rəvayətlər, beş dəyişik kanaldan Səhləbi və başqalarından rəvayət edilər. [85]

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, İbn Mürdeveyh, Süheyb kanalıyla rəvayət edib deyər ki: Məkkədən ayrılıb Mədinədə olan Rəsulullah əfəndimizin(s. a. a) yanına hicrət etmək istədiyim zaman, Qureyşlilər: "Ey Süheyb, bizim yanımıza gəldiyin zaman, heç bir malın yox idi. Malını yanına al/götürüb də buradan ayrıla bilməzsən. Allaha and olsun ki, buna qətiliklə icazə vermərik." deyə şəhərdən ayrılışıma mane oldular. Onlara dedim ki: "Malımı sizə buraxsam, yolumdan çəkiləcəksinizmi?" "Bəli." dedilər. Bunun üzərinə bütün malımı onlara verdim. beləcə yolumdan çəkildilər. Mən də Məkkədən ayrılıb Mədinəyə gəldim. Bu hadisəs(n)i duy/eşitdiyində Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) iki dəfə "Süheyb bu alış-verişində qarlı/qazanclıdır." buyurdu.

Mən deyərəm ki: Eyni rəvayət başqa kanallar tərəfindən də köçürülmüş, bəzisində isə, bu qiymətləndirməyə yer verilmişdir:

Bunun üzərinə "İnsanlardan eləsi vardır ki,... nəfsini satar." ayəs(n)i endi. Bir başqa rəvayətdə isə; bu ayənin mallarını verərək nəfslərini satın alan Süheyb və Ebuzer haqqında endiyi vurğulanar. Daha əvvəl "şi-ra" hərəkəti ilə "satın alma" mənasının nəzərdə tutulmuş olmasının ayənin axışı ilə üst-üstə düşmədiyinə diqqət çəkmişdik.

Mecma'ul-Beyan təfsirində də Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Ayədən məqsəd; yaxşılığı əmr etmək və pisliyi qadağan etmək uğruna öldürülən kimsədir."

Mən deyərəm ki: Bu şərh, ayənin ümumiliyinə əlaqəndir. Bu da, ayənin bir vəziyyət haqqında enmiş olması gerçəyi ilə ziddiyyət təşkil etməz.