AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycan zəhmətkeĢlərinin beynəlxalq əlaqələri.
- Azərbaycan hərbçilərinin Xalxin-Qol döyüĢlərində iĢtirakı.
- 1926-cı il üçün siyahıyaalınma üzrə 17 dekabr, 1939-cu il üçün siyahıyaalınma üzrə 17 yanvar, qalan illər üçün isə müvafiq ilin əvvəlinə olan
|
Sülh və müdafiə tədbirləri. Dinc yaradıcı əmək mü rəkkəb beynəlxalq Ģəraitdə, hərbi təhlükən in getdikcə gücləndiy i bir dövrdə davam ed ird i. Ġmperialist dövlətləri arasında münasibətlər kəs kinləĢir, dünyada bir-birinə qarĢı duran ittifaqlar yaradılır və onların hər biri yeni xammal mənbəyi və satıĢ bazarı ələ keçirməyə, ö z təsir dairə lərini geniĢləndirməyə, əraziləri ö z hakimiyyəti
359
altına almağa çalıĢırdı. Onların hamısın ı Sovet Ġttifaqına - ko mmunist sisteminin dayağına qarĢı düĢmən mövqe birləĢdirirdi. 1 sentyabr 1939-cu ildə faĢist Alman iyası PolĢa üzərinə hücuma keçd i və ikinci dünya müharibəsi baĢlandı. Təhlükə SSRĠ-n in qərb sərhədlərinə yaxınlaĢırdı. Hö ku mət faĢist Alman iyası ilə toqquĢmanın labüdlüyünü nəzərə alaraq sərhədləri möhkəmləndirmək tədbirlə rin i həyata keçirməyə baĢladı. 1939- cu il avqustun 23-də SSRĠ ilə Almaniya arasında on il müddətin ə hücum etməmək barədə müqavilə bağlan mıĢ və bu, beynəlxalq vəziyyəti xeyli mürəkkəbləĢdirmiĢdi. Dünya ağalığına çalıĢan hər iki tərəf bu müqaviləyə öz qəsbkarlıq plan ının həll ed ilməsi yolunda müvəqqəti bir mərhələ kimi baxırd ı. 1939-cu il sentyabrın 28-də SSRĠ ilə Alman iya arasında dostluq və sərhədlər haqqında müqavilə bağlandı. Müqavilədə Alman iya və SSRĠ ġərqi Avropanı öz təsir dairələrinə böldülər. 1939-cu ilin sentyabrında sovet qoĢunları Qərbi Ukrayna və Qərb i Be lorusiya torpaqlarına girdilər. Sovet hökuməti Leninqradın təhlükəsizliy ini təmin etmək üçün Finlandiyadan tələb etdi ki, Vıborq rayonunu Sovet Ġttifaqına versin. Bu, 1939-cu ilin əvvəlində Fin-Sovet hərbi toqquĢmasına səbəb oldu. 1939-cu il noyabrın 30-da Leninqrad hərbi dairəsin in hərbi qüvvələri Fin landiyanın sərhədlərin i keçdi. Sovet-Fin müharibəsi baĢlandı və nəticədə SSRĠ-nin sərhədləri Murmansk dəmir yolu xəttindən 130-150 kilo metr aralandı. 1939-cu il avqustun 23-də Alman iya ilə imzalan mıĢ müqaviləyə əlavə olan gizli protokola görə, Ba ltikyanı ölkələ rə sovet ordu qüvvələri yeridild i. Litva, Latviya və Estoniya SSRĠ tərəfindən istila edild i. 1940-cı ilin yayında SSRĠ Ru mın iyanı Bessarabiyanı və Bukov inanın Ģimal hissəsini güzəĢtə getməyə məcbur etdi. 1937-1941-c i illərdə Sovet Ġttifaqın ın cənub sərhədlərində təhlükəli vəziyyət yarandı. 1937-ci ildə Qərb dövlətlərinin təĢəbbüsü ilə Yaxın və Orta ġərq ölkələri öz aralarında Saadabad müqaviləsini imzaladılar. Ġngiltərə və Fransanın hakim dairələri, ABġ-ın onları müdafiə etməsilə Yaxın ġərqdə Sovet Ġttifaqına qarĢı " Yaxın ġərq Antantası" adlanan birlik yaratdılar. 1939-cu ildə onlar həmin ittifaqa daxil olmuĢ dövlətlərə ço xlu silah verdilər. Yaxın ġərq Antantası SSRĠ-yə hücum edib, Qa fqazın, ilk növbədə Azərbaycanın neft sənayesini məhv etməli idilər 87 . Azərbaycan nefti bütün antisovet qüvvələrin cazibə mərkə zi olmuĢdu. Özlərin in SSRĠ-yə qarĢı davakar siyasətlərində Türkiyədən istifadə etməyə çalıĢan Ġngiltərə və Fransa Türkiyə ilə 1939-cu ildə "QarĢılıqlı yard ım ittifaq ı" müqaviləsini imzaladılar 88 . Onlar SSRĠ-yə qarĢı Türkiyənin hərbi yürüĢ planını hazırlayır, onunla birlikdə SSRĠ-yə qarĢı çıxmaq istəyirdilər. Türkiyədəki Fransa səfiri R.Massiqli Tü rkiyə höku mət nümayəndələri ilə birlikdə Türkiyə 360
ərazisində Batu m və Bakıya havadan basqın planını hazırlad ı. Səfir bu barədə Fransa hökuməti baĢçısı Daladyeyə məlu mat verərək yazırdı ki, "Türkiyə həvəslə Ġran ərazisi vasitəsilə Bakıya hücumda iĢtirak etmə təklifın i qəbul etməyə hazırdır" 89 . 1940-c ı ildə Fransa generalı Qa melon SSRĠ-yə qarĢı Ġngiltərə-Fransa hərbi hücumu p lanını hazırlad ı. Burada Batu m və Bakı Ģəhərlərin i bo mbalamaq da nəzərdə tutulmuĢdu 90 . Suriyada olan və bu planı həyata keçirməyə hazırlaĢan Fransa qoĢunlarının ko mandanı general Beyçan özünü öyürdü ki, bəzi əlavə kö məklə o, iki yüz təyyarə ilə "Qafqazı ələ keçirə və bıçaq yağa gird iyi kimi, Rusiyaya daxil ola bilər" 91 . FaĢist Alman iyası da Yaxın ġərqdə öz fəallığını artırırd ı. 1941-ci il iyunun 18-də, yəni SSRĠ-yə hücumdan üç gün əvvəl o, Türkiyə ilə dostluq və hücum etməmək barəsində, Sovet Ġttifaqına basqın zamanı özünün cənub cinahını bu yolla təmin etmək niyyəti ilə müqavilə bağladı. Hitlerçilər Rza Ģah Pəhləvinin kö məyi ilə özlərinin sovetlər əleyhinə fitnələ rin i gücləndirir, Ba kıya təxribatçı qruplar göndərmə k yolu ilə Ġran tərəfdən Sovet Ġttifaqına hücum etməyə hazırlaĢırdılar 92 . Yaran mıĢ beynəlxalq vəziyyət SSRĠ-n i sülhü qorumaq və möhkəmləndirmək uğrunda mübarizə aparmaqla bərabər, ö zünün müdaf iəsi üçün ciddi tədbirlər həyata keçirmək məcburiyyəti qarĢısında qoyurdu. Hərbi təhlü kənin getdikcə güclənməsi ilə əlaqədar olaraq, SSRĠ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti 1940-cı ilin iyununda yeddi saatlıq iĢ günündən səkkiz saatlıq iĢ gününə, yeddi günlük iĢ həftəsinə keçmək, fəhlə və qulluqçuların idarə və müəssisələrdən özbaĢına getməsini qadağan etmək barəsində fərman verdi. Dövlət Əmək ehtiyatları barəsində verilmiĢ fərmanla sənət-peĢə, dəmir yol və fabrik-zavod təhsili məktəblə rində cavan ixtisaslı fəhlə lərin kütləvi surətdə hazırlan ması baĢlandı. Müdafiə sənayesinin iĢinə diqqət artırıldı, hərbi təyyarələr, toplar, silahlar istehsal edən yeni zavodlar tikildi, müasir tank sənayesi yaradıldı. Sovet konstruktorları yeni döyüĢ maĢ ınları hazırlad ılar. 1940- cı il və 1941-ci ilin birinci yarısında sovet sənayesi iki minə qədər tank buraxd ı. Təyyarə sənayesi 1940-cı ildə səkkiz min doyüĢ təyyarəsi istehsal etdi. Bu zavodları yanacaqla təmin etmək üçün neft sənayesində gərgin iĢlər görülürdü. Bakıda və respublikanın rayonlarında mexanikləĢdirilmiĢ və son texnika ilə təchiz olunmuĢ neft, maĢınqayırma, metal emalı və baĢqa sənaye müəssisələri tikild i. Yeni neft yataqları aĢkar edilərək istifadəyə verildi: Ġliç bu xtası, Puta, Qaraçu xur, Neftçala
Xıllı, Lö kbatan, Qala, Sulutəpə, Korgöz, ġonqar, Siyəzən neft mədənlə ri ölkəni zəru ri o lan yanacaqla təmin et mək imkan ı yaratdı Müharibə ərəfəsində Azərbaycan bütün ölkədə çıxarılan neftin 70 faizini verird i 93 . 361
1941-c i ilin fevralında çağırılmıĢ XVIII Ümu mittifaq partiya konfransı sənayenin və nəqliyyatın inkiĢafı məsələlə rin i mü zakirə edərək, ölkəni daha ço x təmin etmək məqsədilə partiya təĢkilatları qarĢısında neft planını yerinə yetirməyi sürətləndirmə k üçün bütün qüvvələri səfərbər etmə k tələbini qoydu 94 . Azərbaycanın fəhlə sinfi, onun qabaqcıl dəstəsi olan neftçilər müdafiə sənayesinin ehtiyaclarını təmin etmək üçün əllərindən gələn hər Ģeyi etdilər. Hərbi dairələrdə, o cümlədən Zaqafqaziya dairəsində gərgin hərbi- təĢkilati və tədris-döyüĢ iĢləri görü lürdü. O dövrün ən vacib tədbirlərindən biri yerli milli hissələrin yenidən təĢkili oldu. ÜĠK(b)P və SSRĠ XKġ-nin 1938-ci il martın 7-də qəbul etdiyi qərarla və SSRĠ XMK həmin il aprelin 16-da verdiyi əmrlə Qızıl orduda hərbi hissələrin ko mplektləĢdirilməsi üçün vahid sistem yaradıld ı. Bu, respublikalarda milli hərbi hissələrin ləğv olunması demə k idi. Lakin sonralar bu səhv h esab edildi və müharibənin gediĢində milli hərbi hissələr yaradıldı. 1938-ci il mayın 5-dən iyunun 1-nə qədər Zaqafqaziya hərbi dairəsi ərazi prinsipi nəzərə alın madan yenidən quruldu 95 . KeçmiĢ Azərbaycan diviziyası 77-c i piyada diviziyası adlandı. Həmin vaxtdan orduya çağırılmıĢ azərbaycanlılar qulluq keçmək üçün təkcə 77-ci d iviziyaya deyil, Qızıl ordunun baĢqa diviziyalarına da göndərilirdilər. Div iziyaların, həmçinin digər hərbi hissələrin hazırlan ması döyüĢ bölgələrinə olduqca yaxın Ģəraitdə həyata keçirilirdi. 1940-cı ildə Zaqafqaziya hərbi Dairəsi Hərbi ġurasın ın keçird iyi baxıĢlarda 77-ci diviziya taktiki hazırlıq cəhətdən yaxĢı nəticələr nü mayiĢ etdird i 96 .
kadrların, həmçinin azərbaycanlı ko mandirlərin hazırlan masına ciddi fikir verilirdi. Respublikada qırmızı ko mandirlərin əsas hazırlay ıcısı Serqo Orconikid ze adına piyada məktəbi id i. 30-cu illər ərzində o, 779 gənc qırmızı ko mandir bura xmıĢdı. Onların sırasında Böyük Vətən müharibəsində ĢöhrətlənmiĢ, tank qoĢunları general-mayoru, iki dəfə Sovet Ġttifaqı Qəhrəman ı H.Aslanov, general-mayor A.Abbasov, qvardiya polkovnikləri H.Z.Hüseynov və A.F.Vəzirov, podpolkovnik, Sovet Ġttifaqı Qəhrəmanı Z.M.Bünyadov və baĢqaları olmuĢdular. Ən vacib və təxirəsalın maz vəzifələrdən biri hava hücumundan müdafiəni gücləndirmə k id i. 1940-cı ildə müəssisələrdə və yaĢayıĢ evlərində yerli hava hücumuna və yanğına qarĢı sanitar dəstələri yaradıldı. Rayon və Ģəhərlər miqyasında ardıcıl o laraq həyəcan siqnalları verilib hazırlıq məĢqləri keçirilird i. Hava hücumundan müdafiəni gücləndirməy in döyüĢ tələbinə uyğun olaraq zenitçi ko mandirlər hazırlamaq üçün Bakıda xüsusi zenit -artilleriya məktəbi yarad ıld ı 98 .
362
Bakıda neft sənayesində yanğına qarĢı mübarizə xid məti yaxĢılaĢdırıldı, mədənlərdə könüllü yanğın cəmiyyətlərinin ö zəkləri təĢkil edildi. Azərbaycan zəhmətkeĢlərinin beynəlxalq əlaqələri. Müharibə ərəfəsindəki mü rəkkəb beynəlxalq Ģəraitdə Azərbaycan zəh mətkeĢlə ri özlərinin xarici ölkə xalq ları ilə əlaqələrini saxlamağı davam etdirird ilər. "Dəmir hasar" siyasətinin həyata keçirilməsilə bağlı bir ço x səbəblər, həmçinin qonĢu Türkiyə, Ġran və digər ġərq ölkələrinin hakim dairələrinin siyasəti nəticəsində Azərbaycanın həmin ölkələrlə əlaqələri zəifləmiĢ, seyrəkləĢmiĢdi. Bununla bərabər Sovet Azərbaycanının zəhmətkeĢləri həmiĢə baĢqa xarici ölkələrin xalq ları ilə ənənəvi əlaqələr saxlamağa çalıĢ mıĢ, bu ölkələ rin xalq larının qabaqcıl qüvvələri ilə həmrəy liy ini b ild irmiĢdi. 1938-ci ildə Azərbaycanda BĠKT (Beynəlxalq Ġnqilabçılara Kö mək TəĢkilatı) günü ispan fəhlələrinə kö məyi gücləndirmək əlaməti ilə qeyd olunmuĢdu. 1938-ci ilin may ında Bakıya gəlmiĢ ispan fəhlələrin in nümayəndələri, Ġspaniya xalqına faĢist irt icasına qarĢı mübarizədə kö məyə görə bakılıla ra öz təĢəkkürlərini bildirmiĢdilə r 99 . Azərbaycan BĠKT-i antifaĢist mübarizədə və beynəlxalq həmrəy liy in in kiĢafında xeyli iĢ görmüĢdü. FaĢizm qurbanları ilə həmrəylik formalarından biri onların adına zərbə briqadalarının yaradılması idi. 1938-1940-cı illərdə respublikanın sənaye müəssisələri və kolxo zlarında E.Telman ın, K.Setkinin və R.Lüksemburqun və b. Ģərəfinə zərbə briqadaları yaradılmıĢdı 100
. Azərbaycan BIKT-i xarici ölkələrin siyasi dustaqlarına kö mək etmiĢdi. O, dekabrda Bo lqarıstan həbsxanasına məktub göndərmiĢ Santyaqo (Portuqaliya), Anqalt (A lmaniya) həbsxanalarındakı dus taqları himayəyə götürmüĢ, himayədarlıq etdikləri Ġtaliya, Bo lqarıstan, PolĢa dustaqlarına yardım göndərmiĢdi 101 .
və maddi kö mək yolu ilə himayəsində olan dustaqxanalarla əlaqə saxlamağı qərara almıĢdı 102 .
Lenin rayonunun (indiki Sabunçu) BĠKT -i Ġtaliya, Alman iya, Yaponiya və Ġspaniyanın dörd dustaqxanası ilə əlaqə yaradaraq, onların dustaqlarına maddi və mənəvi kö mək etmiĢdi 103
. 1940-c ı il ma rtın 8-də Azərbaycan BĠKT -i "Kap italın dustaqlarına kö məyi gücləndirmək haqqında" xüsusi qərar qəbul etdi 104
. Bu, respublika zəh mətkeĢləri tərəfindən müdafiə olundu. Qərar barədə məlu mat almıĢ Xan lar (indiki Göygöl), Xaçmaz, VartaĢen (indiki Oğu z), Göyçay və baĢqa rayonların zəh mətkeĢləri b ildird ilə r ki, onla r yeni qüvvə ilə xarici siyasi dustaqlara kö mə k 363
edəcəklər 105 . Bu iĢi təĢkil etmək üçün Azərbaycan kolxozçula rı 1940-cı il iyulun 2-də BĠKT-in TəĢkilat bürosu yaratdılar 106
. BĠKT-in üzvləri rayon kitab xanaları və kənd klublarında BĠKT guĢəsi yaradır və beynəlmiləlçi gecələr keçirird ilər 107 .
"FaĢizm zəh mətkeĢlərə nə gətirir", "BĠKT-in vəzifələri" möv zularında yüz minlərlə adamı cəlb etmiĢ məruzələr təĢkil etdi. Ço x yerdə yaradılmıĢ "BĠKT guĢələri" beynəlxalq vəziyyətin mühüm məsələlərin i iĢıqlandırmağa kö mək edirdi
109 . Təkcə 1941-cı ilin birinci ya rısında Azərbaycan BĠKT-i xarici siyasi dustaqlara kömək üçün 136 min manat könüllü ianə yığdı, Azərbaycan dilində ədəbiyyat nəĢr etdi 110 .
sülhsevərlik, bütün dünya xalqları ilə beynəlmiləlçi həmrəylik nü mayiĢ etdirirdi. Azərbaycan hərbçilərinin Xalxin-Qol döyüĢlərində iĢtirakı. Azərbaycan oğulları 1938-1939-cu illərdə Sovet-Monqol qoĢunları sıralarında Yaponiya hərbi h issələrinə qarĢı döyüĢlərdə iĢtirak etmiĢdilər. 1938-ci ilin iyulunda yapon hərbçiləri Xasan gölü ətrafında SSRĠ əra zisinə silahlı basqın etdilər. BaĢ vermiĢ döyüĢdə yaponlar böyük itki vermək hesabına müvəqqəti də olsa Bezımyannı və Zao zerni təpələrini tutdular. 1939-cu ilin avqustunda sovet qoĢunları düĢməni həlledici zərbələrlə darmadağın edib, sərhədin əvvəlki vəziyyətini bərpa etdi. Xasan gölü rayonunda Sovet Ġttifaqı sərhədlərini yapon samuraylarından təmizləmək üçün Qızıl ordunun keçirdiy i əmə liyyatda 77-ci piyada diviziyas ının 7-c i topçular a layının 2-c i topçular d ivizionu da iĢtirak edirdi. Bu d ivizion əsasən 1938-ci ilin yayının baĢlanğıcında hərbi döyüĢlər rayonuna Bakıdan gəlmiĢ azərbaycanlılardan ibarət idi. Ġyunun 24-dən avqustun sonuna qədər topçular divizionu I Sakit okean atıcı d iviziyas ının 15-ci yüngül topçular alayının tərkib ində Zaozerni rayonunda yapon qoĢunları ilə döyüĢdə iĢtirak etmiĢdi 111
. DöyüĢdə dəyanət və igidlik göstərdiklərinə görə topçular divizionunun zabitləri F.M.Ağayev, A.D.Babayev, Abdullayev, S.Süley manov, A.Bağırov, Q.Ağabəyov, Ağayev, N.Nağıyev, M.Mənsurov, N.Qəniyev, R.M.Rəcəbov, həmçinin bir ço x serjant və döyüĢçülər "Ġgidliyə görə" medalı ilə təltif o lundular 112
. 1939-cu ildə yaponlar Monqolustan Xalq Respublikasının Ģərq sərhədində olan Xalxin -Qo l çayı rayonunda yeni hücuma baĢladılar. Buradakı döyüĢlər dörd aya qədər davam etdi. DöyüĢlərdə Qızıl ordu və monqol qoĢunları düĢməni ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Xa lxin-Qol çayı rayonunda 1939-cu ilin avqustunda baĢ vermiĢ doyüĢlərdə Azərbaycandan 26 döyüĢçü və ko mandir iĢtirak etmiĢdi 113 . Onlar 127-ci atıc ı a layın 63-cü zenit d ivizionunda, 185-c i a rtille riya və zenit a layın ın, 66-cı xüsusi zenit-art ille riya d ivizionunda, 11-ci tank briqadasının və baĢqa hərbi hissələrin tərkibində vuruĢ muĢdular 114 .
364
Monqolustan Xalq Respublikasının Böyük Xura lının fə rmanı ilə bu döyüĢlərdə iĢtirak etmiĢ 17-ci ordunun 57 motoatıcı d iviziyasının 127-ci alayın ın tank ko mandiri "DöyüĢ xid məti uğrunda" ordeni, 11-ci tank briqadasının 63-cü xüsusi zenit-artilleriya divizionunun komandiri mayor Əliyev Allahverdi Balabəy oğlu "Qütb ulduzu" ordeni ilə təltif o lunmuĢdular. Bundan baĢqa, Xalxin -Qo l döyüĢünün 38 a zərbaycanlı iĢtira kçısına bu qələbənin 30 illiy inə həsr olunmuĢ yubiley meda lları da verilmiĢdi. Təltif olunanların arasında 57-ci atıcı d iviziyanın 127-ci atıcı alay ının taqım ko mandiri, ehtiyatda olan kapitan ġ.V.Rzayev və baĢqaları var idi 115 .
müharibəsində onlarla azərbaycanlı döyüĢçü və zabit iĢtirak etmiĢdi. Onlardan biri də o vaxt cavan zabit olan, sonra iki dəfə Sovet Ġttifaqı Qəhrəman ı adına layiq görülmüĢ general-mayor Həzi Aslanov idi 116
. Beləliklə, sonralar Böyük Vətən müharibəsinin bütün cəbhələrində vuruĢmuĢ Azərbaycan oğulları - əsgər və komandirlər özlərin in döyüĢ bacarıqlarını ilk dəfə burada göstərərək mətinləĢ miĢ və müharibədə döyüĢ təcrübəsi qazan mıĢdılar.
365
Azərbaycan Res publikası əhalisinin sayı
(min nəfərlə)
(min nəfərlə) Ġllər
Cəmi Ģəhər
və kənd əhalisi
O cümlədən
ġəhər əhalisi Kənd əhalisi
KiĢilər Qadınlar
1913
2339,2
55,9 1783,3 1917
2353,7
560,2 1793.5 1920
1952,2
405,8 1546,4 1922
1963,0
485.8 1377,2 1926
2313,7 1212,4
1101,3 649,5
1664.2 1939
3205,2 1642,6
1562,6 1156,8
2048,4 1940
3274,3
1212.3 2062,0
Məlumatlar 1926-cı il üçün siyahıyaalınma üzrə 17 dekabr, 1939-cu il üçün siyahıyaalınma üzrə 17 yanvar, qalan illər üçün isə müvafiq ilin əvvəlinə olan vəziyyətə görə verilmiĢdir.
366
Altıncı cild yetmiĢ illik "sovet dövrünün" ən mürəkkəb və çox ziddiyyətli olan 20 ilini əhatə edir. Belə ki, Azərbaycanda, Bakın ı istisna etməklə, "sosializm cəmiyyəti" qurmaq üçün baĢlıca obyektiv və subyektiv amillərin tam mövcud olmadığ ı, geridə qalmıĢ bir ucqar müstəmləkə diyarında "iyirmi ilə sosializmin qələbəsini" bərqərar etmək, ə lbəttə, əsil həqiqətdən uzaq idi və onu yalnız "sıçrayıĢlı-sosializm ‖ modeli adlandırmaq olard ı. Eyni za manda Azərbaycan xalq ı bu dövrdə məĢəqqətləıiə dolu ço x çətin yol keç miĢdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti H.Ə.Əliyev Müstəqillik günü münasibətilə 1996-cı il may ın 28-də etdiyi çıxıĢ ında 20-30-cu illəri səciyyələndirərək demiĢdir: "... Bu dövr çox mü rəkkəb, ziddiyyətli dövr bir tərəfdən hakim rejim repressiyaları, xalqımızın ənənələrinə, mənəviyyatına göstərilən təzyiq lər, məhru miyyətlər və məhdudiyyətlər", Ġkinci tərəfdən isə eyni zamanda xalqımızın böyük inkiĢaf yolu olmuĢdur... " Sovet cəmiyyətinin bütün paradoksu bunda idi ki, 20-30-cu illər hüdudunda Azərbaycanda neqativ cəhətlərilə yanaĢı, xalq təsərrüfatının inkiĢafında, mədəniyyətin yüksəliĢində, elmi-texn iki potensialın tərəqqisində köklü tarixi uğurlar əldə ed ilmiĢdi. Təkcə 1928-1941-ci illərdə respublikada 70- dək dövlət sənaye müəssisəsi iĢə düĢmüĢ, sənaye obyektlərinin yeniləĢdirilməsi coğrafiyası, az da olsa, geniĢlənməyə baĢlamıĢ, istehsalın yeni sahələri - maĢınqayırma və metal emalı sənayesi yaranmıĢ, kimya sənayesi müəssisələri tikilmiĢ, elektrikləĢdirmə müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmiĢ, yüngül sənaye məhsulların ın həcmi artmıĢdı. M illi fəh lə sinfi kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyiĢilmiĢ və onun qabaqcıl dəstəsi olan neftçilər yetiĢ miĢdi. Təzələn miĢ yeni cəmiyyət quruculuğu bu illərdə fəhlə sinfinin fədakar əmək fəaliyyətini intiĢar etdirmiĢ və bu, özünün əyani ifadəsini kütləvi sosializm yarıĢında - zərbəçilikdə, yenilikçilikdə. staxanovçuluq hərəkatında tapmıĢdı. Xalq arasından həqiqi əməkçilər, əsil əmək qəhrəman ları, vətənpərvərlər çıxmıĢd ılar. Azərbaycan kəndi də ciddi dəyiĢikliyə məru z qalmıĢdı. "Aqrar
inqilab" - "fövqəlamiranəlik" metodu ilə yuxarıdan həyata keçirilmiĢ "kollektivləĢdirmə" nəticəsində 30-cu illərin ortalarına qədər demək o lar ki, bütün torpaqlar ictimailəĢdirilmiĢ, 1940-cı kənddəki təsərrüfatların 99 faizini b irləĢdirən 3429 kolxo z, habelə 50 sovxo z təĢkil edilmiĢdi. Üçüncü beĢilliyin üç il a ltı ayı ərzində kənd təsərrüfatına dövlət kapitalı qoyuluĢu, kolxo zların da kapital qoyuluĢu nəzərə alın maqla 52,7 mln manata bərabər idi. Təkcə sovxo zlarda traktorların sayı 6,1 minədək artmıĢdı, respublikanın torpaqlarında 700-dək ko mbayn, minlərlə toxu msəpən maĢın iĢləyird i. Kənd təsərrüfatında texnikadan istifadə edilməsi ço x zəh mət tələb edən istehsal proseslərinin mexanikləĢdirilməsinə
367
imkan vermiĢdi. Ço x ü zücü zəh mət tələb edən, daha ağır və yorucu kənd təsərrüfatı bitkisi o lan pambıq yetiĢdirilməsi üçün aparılan çiyid səpini 1940-cı ildə mexan ikləĢdirilmiĢdi. Sovet Ġttifaqının əsas neft bazası olan Azərbaycan sonra ölkənin ikinci pambıq bazasına, tədricən sitrus bitkiləri yetiĢdirilən zonasına çevrilməyə baĢlamıĢdı. Artıq 1935-ci ildə Azərbaycanın çayçılıq sovxo z və kolxo zları ölkəyə 123 ton yaĢıl çay yarpağı vermiĢdi. Bu illərdə kurslar, texniku mlar, ali tədris müəssisələri Ģəbəkəsi vasitəsilə yeni kadrlar - aqrono m, zootexnik, baytar və mexanizatorlar hazırlan mıĢdı. 1940-cı ilin əvvəllərinə respublikanın kənd təsərrüfatında iki minədək mü xtəlif mütəxəssis çalıĢırdı, dörd min azərbaycanlı qadın və qız traktor idarə etməyi öyrən miĢdi. Bununla belə, müharibədən əvvəlki illərdə A zərbaycanda kənd təsərrüfatı istehsalının bir ço x məsələləri tam həll edilməmiĢdi. Respublikan ın aqrar bölməsi ifrat mərkəzləĢdirmə, inzibatçılıq tabeliyinə düĢüb göstəriĢli iqtisadiyyatın üzvi hissəsinə çevrilmiĢdi. Kəndli əslində müstəqil istehsal fəaliyyətindən və torpağın müstəqil sahibi olmaq hüququndan məhru m edildi. Sovet dövləti xüsusən birinci onillikdə fəhlə-kəndli kütlələrinin ümu mtəhsil, mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün az iĢ görməmiĢdi. Bu nailiyyətlər vəzifələrin yeniliyinə, böyük çətin lik və səhvlərə, artan bürokratiyanın məhvedici təsirinə, 30-cu illərin sonlarında isə inzibati-amirlik sisteminin bərqərar o lmasına ba xmayaraq, xalq ın ağır zəh məti və quruculuq qabiliyyəti hesabına əldə edilmiĢdi. Ġki onillik ərzində respublikada əmə k qabiliyyətli yaĢlı əhali arasında kütləv i savadsızlıq proble mi əsasən həll edilmiĢ, yeni təhsil sistemi yaradılmıĢ, yazı islahatı keçirilmiĢ, qadın hərəkatı geniĢlənmiĢ, elm, ədəbiyyat və incəsənət inkiĢaf etmiĢdi. Ġkinci dünya müharibəsi ərəfəsinə kimi Azərbaycan xalqın ın malik olduğu intellektual potensial bu illərin ciddi nailiyyəti idi. 20-30-cu illərdə Azərbaycanda sovet mədəniyyətinin formalaĢ ması və inkiĢafı prosesində onun digər xalq larla qarĢılıqlı yaradıcılıq əlaqələrinin yaranması və ö lkədə baĢ verən sosial-iqtisadi dəyiĢikliklər zəminində in kiĢaf edən mədəni ünsiyyət mühüm rol oynamıĢdı. A zərbaycan mədəniyyəti həmin dövrdə ölkənin bütün xalqlarının mədəniyyəti ilə sıx əməkdaĢlıq Ģəraitində inkiĢaf edird i. Azərbaycanda yeni mədəniyyət mövcud hakim ideolo ji rejim Ģəraitində ciddi çətinlikləri, səhvləri, əyintiləri dəf edərək təĢəkkül tapmıĢdı. Tar, milli ansambllar və muğamlarla bağlı diskussiyalar, çadranın, papağın çıxarılması barədə dekretlər hazırlan ması, mədəniyyət sahəsinə, xüsusilə xalq ın soykökünə, dilinə, dininə, milli irsinə güclü təsir edən darçərçivəli "ideoloji" diktat və s. respublikanın mədəni inkiĢafına mənfi təsir göstərmiĢdi. Bu və baĢqa 368
çatıĢmazlıqlar, neqativ hallar mü xtəlif çətinliklər törədird isə də, Azərbaycan xalq ının mədəniyyətinin yüksələn inkiĢafı p rosesini dayandıra bilməmiĢdi. O dövrün ictimai-sosial və siyasi Ģəraiti, keçid dövrünün ziddiyyətləri, iqtisadiyyatda, mədəniyyət, elm, təhsil sahəsində gerilik və yeni ənənələrin yaranması, sərt ideoloji sıxıntın ın olması nəticəsində ictimai-sosioloji, mədəni quruculuqda meydana gələn ciddi çətin liklərə, məĢəqqətlərə ba xmayaraq, artıq 40-cı illərin əvvəllərinə Azərbaycan Respublikası təhsil, elm və məd əniyyətdə yüksək səviyyəyə qalxd ı. Mədəni quruculuğun baĢlıca məqsədlərindən b irinə nail olundu - zəh mət keĢ xalq ın təhsilinin, yarad ıcılığının yüksəldiy i, e ləcə də dövrün ictimai həyatının kəskin ziddiyyətli və dramatik hadisələri yaĢayaraq sınaqdan keçmiĢ müasir mədəniyyəti yaradıldı. Azərbaycanın bütünlüklə ən yaxĢı intellektual qüvvələri mütərəqqi milli ənənələrə əsaslanaraq, respublikada yeni, mənəvi potensial yaradılmasında böyük rol oynamıĢdılar. A zərbaycan mədəniyyəti dünya sivilizasiyasının qızıl fonduna əbədi daxil olmuĢ dəyərlərlə zənginləĢ miĢdi. Bu illər yüksək doğum səviyyəsi və ölü m hallarının azalması ilə səciyyələnir ki, bu da geniĢ müalicə-profilaktika müəssisələri Ģəbəkəsinin yaradılması, ana və uĢaqlara qayğı göstərilməsi nəticəsində mü mkün olmuĢ, özünü respublika əhalisinin artımında göstərmiĢdi. Respublikada əhalinin artımı 1,5 dəfə olmuĢ, onun sayı 1939-cu il yanvar siyahıya almasına görə, 1920-ci ildəki 1952,2 min-nəfərdən 3205,2 min- nəfərə çatmıĢdı. Respublika əhalisin in məiĢət Ģəraiti tədricən, lakin dönmədən yaxĢılaĢırd ı. Azərbaycanda Ģəhər və kəndlərin xaric i görkəmi dəyiĢir, elektrik stansiyaları, klublar, məktəblər, xəstəxanalar, uĢaq bağçaları, körpələr ev i, hama m və s. mədəni-mə iĢət müəssisələri tikilird i. Totalitar re jimin ən müdhiĢ cinayəti – kütləvi repressiyalar, A zərbaycan xalq ına bərpa olunmaz tələfat verdirən Stalinin Ģəxsiyyətinə pərəstiĢ və "bağırovçuluq" rejimi də 20-30-cu illərə təsadüf edir. Bu illərdə ölkədə cəmiyyətin yeni sosial təbəqəsi - "nomenklatura" və onun nüvəsi - "partokratiya" meydana gəlməyə baĢladı. Bunun nəticəsində 30-cu illərdə elə vəziyyət yarandı ki, art ıq partiya o rqanları te z-te z sovet və baĢqa ictimai təĢkilatları əvəz et məyə baĢladı. Eh kamçılıq, səriĢtəsizlik və "in zibati dekretləĢdirmə" ünsürləri, yeni eksperiment və yaradıcılıq a xtarıĢla rına Ģübhə ilə yanaĢma, bədii yaradıcılığın mənəvi-ə xlaqi norma ları və prinsiplərindən uzaqlaĢma halla rı hə min yaradıcılıq prosesinə daxil edilirdi. Sovet hakimiyətin in dini məsələlərə də münasibəti birmənalı olma mıĢdı. Əgər ilk illər hakimiyyət dindarlara və din xad imlərinə loyal münasibəti ilə xarakterizə olunurdusa, o, 20-ci illərin, xüsusilə də 30-cu illərin 369
sonlarında inzibati-a mirlik sisteminin möhkə mlən məsi və dərinləĢməsinə, ideoloji diktatın qüvvətlənməsinə müvəffəq olaraq, din üzərinə total yürüĢə, din xadimləri və d indarları təqib etməyə baĢladı. Beləliklə, iyirmi ildə yeni cəmiyyət quruculuğunun həm pozitiv, həm də neqativ təcrübəsini özündə təcəssüm etdirən bir "cəmiyyət" - zorakılıqla, ağır repressiyalarla, "dünyada ilk sosialist dövləti" qurucuları o lan milyonlarla zəh mətkeĢin yaradıcı əməyin in yüksəliĢi ilə müĢayiət edilən totalitar-bürokratik rejim bə rqərar o ldu.
Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|