AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Maddi-mə dəni vəziyyət.
- 2. MĠLLĠ DÖVLƏT QURUC ULUĞU VƏ ĠCTĠMAĠ-SĠYAS Ġ HƏYAT Azərbaycan SSR-in Yeni Konstitusiyası və Ali Sovetə seçkilər.
|
Kənd təsərrüfatı. A zərbaycanda kənd təsərrüfatının yenidən qurulması üçüncü beĢillikdə əsasən baĢa çatdırıld ı, onun istehsalat-texn iki bünövrəsi xey li möhkəmləndirild i. 1940-cı ildə respublikada kəndli təsərrüfatların ın 99 faizini özündə birləĢdirən 3429 kolxo z və 50 sovxo z var idi. Üçüncü beĢilliy in üç il yarımı ərzində kənd təsərrüfatına dövlətin və ko lxo zların birlikdə qoyduqları kapital 52,7 milyon manat olmuĢdu 32 .
Dəvəçi kanalın ın çəkiliĢinə baĢlanması böyük hadisə oldu. Kanalın tikintisində otuz min kolxo zçu iĢtirak edird i. Böyük hidro -texniki tikinti olan Samu r-Dəvəçi kanalının çəkilməsinin təĢəbbüskarları Quba rayonu kolxozçu ları olmuĢ, onlara Qusar, Xaçmaz, Xızı, Dəvəçi və respublikanın d igər rayonlarının kolxo zçu ları, həmçinin fəh lə sinfi kö mək etmiĢdi 33 . Kanalın 100 km u zunluğunda olan birinci növbəsinin çəkiliĢi 1940-cı ilin aprelində - altı aya baĢa çatdırıldı və 67 min hektar sahəni suvarmaq imkanı yarandı 3 .
Respublikanın digər rayonlarında da kolxo zçular suvarma arxları çəkməyə baĢladılar. Naxçıvan Muxtar Respublikası və Qazax rayonunda y erli zəh mətkeĢlərin səyi ilə arxlar qazıld ı. 1940-cı ilin
suvarılan əkin sahəsi 1124 min hektara çatdı, bu, 1937-c i ildəkinə nisbətən 15 min hekta r ço x id i 35 . Kənd təsərrüfatını yeni əsaslar üzərində qurmaq iĢində MTS-lər dayaq nöqtəsi olaraq qalmaqda idi. 1937-1940-cı illərdə MTS-lərin sayı 67-yə, sovxozlarda traktorların sayı isə 6,1 minə çat mıĢdı. Respublikanın əkin sahələrində 687 ko mbayn, min lərlə səpin maĢınları fəaliyyət göstərirdi. Kənd təsərrüfatında texnikanın tətbiqi böyük zəh mət tələb edən istehsal proseslərinin mexanikləĢdirməyə imkan yaradırdı. Ən ağır və zəh mət tələb edən pambıq əkini üçüncü beĢilliyin ilk illərində də xeyli mexanikləĢdirildi 6 . Lakin respublikanın kənd təsərrüfatına texnikanın fəal və geniĢ tətbiqi müharibə ərəfəsində ləngid i. Müdafiə məqsədləri üçün metala tələbat artdığı bir Ģəraitdə traktor istehsalı 352
Ġkinci beĢilliyə nisbətən ilk dəfə azaldı. Yenə əvvəllərdə o lduğu kimi, öncə ağır çətinliklərə kənd təsərrüfatı, kəndlilər məruz qaldılar. Üçüncü beĢillikdə respublikada əsasən Lənkəran, Masallı, Zaqatala, Balakən və Qazax rayonlarında çayçılıq və digər sitrus bitkiləri təsərrüfatları təĢkil edilirdi. A zərbaycan XKġ və Azərbaycan K(b)P MK 1938-ci il avqustun 15-i və 16-da respublikada sitrus, evkalipt bitkilə ri təsərrüfatının geniĢ inkiĢafı üçün xüsusi qərarlar qəbul etdi 37 . Bundan sonra partiya və təsərrüfat orqanları konkret tədbirlər həyata keçirərək, A zərbaycanda subtropik təsərrüfatının gələcək tərəqqisi üçün mühü m zə min yaratdıla r. 1939-cu ildə a rtıq çayçılıq kolxo z və sovxozları ölkəyə 123 ton yaĢıl çay yarpağı verird i. Beləliklə, Azərbaycan ölkənin neft və pambıqdan sonra tədricən yeni bir bazasına - sitrus bitkiləri bazasına da çevrildi. La kin hə min illərdə kənd təsərrüfatı istehsalında çətinliklər qalmaqda idi, ko lxo zlarda məhsuldar qüvvələrin inkiĢaf səviyyəsi kolxo zçuların tələb ini ödəmirdi, onların maddi maraq prinsiplərin i pozurdu, kəndlilər həyətyanı sahələrin köməy i ilə ağır vəziyyətdən çıxa bilird ilər. Bəzən bu sahələr kolxo z təsərrüfatlarına məxsus olan ictimai torpaqlar hesabına geniĢləndirilird i. Belə hallar Bə rdə və Qonaqkənd rayonlarında, Na xç ıvan MSSR-də və DQM V-də baĢ vermiĢdi. Həyətyanı sahələrin satılması və icarəyə vcrilməsi halları bəzi ko lxo z üzvlərinin ictimai istehsal sahəsindən yayınmasına da səbəb olurdu. Bu isə kolxo z ict ima i təsərrüfatına təsirsiz qalmırdı. Ona görə də 1939-cu ilin may ında ÜĠK(b)P M K və SSRĠ XKġ Ko lxo z ictimai torpaqlarının dağıntılardan müdafıə olunması haqqında qərar çıxard ıla r. Bu qərara uyğun olaraq, iki mindən artıq partiya və sovet iĢçisi rayonlara göndərildi. Onların kö məyi ilə
rayonlarda 92 min hektardan artıq torpaq sahələri həyətyanı sahə sahiblərinin əllərindən alınaraq kolxo zlara qaytarıld ı. Kolxo zlarda əmək intizamını möhkəmləndirmək üçün qəti tədbirlər həyata keçirild i. 1940-cı ilin may ına qədər iĢə çıxmayan qırx mindən artıq ko lxo zçu ko lxo zlara qaytarıldı. Yalnız in zibati rəhbərliyi güclən dirmək yolu ilə təsərrüfat planların ı çətinliklə yerinə yetirmək mü mkün olurdu. 1939-cu ildə pamb ıqçılıq la məĢğul o lan ancaq 60 briqada hər hektardan 50 sentner pambıq toplaya bildi. 1940-cı ildə 1937-ci ilə nisbətən çay əkin sahələri və toplanan məhsul iki dəfə artdı. Üçüncü beĢilliy in ilk illərində maldarlıq üzrə bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsinə baxmayaraq, bu mühüm sahə çox ləng inkiĢaf edirdi. Əgər 1940-cı ildə xırdabuynuzluların - qoyun və keçilərin sayı 1937-ci ilə n isbətən 467,9 min baĢ artmıĢdısa 38 , iribuynuzlular 178,3 min baĢ azalmıĢdı 39 . Bu, əsasən, maldarların əməy inin aĢağı səviyyədə ödənilməsi, onlarda iĢə maddi maraq yaradılmaması, heyvanları saxlamaq üçün münasib həyətlərin, otlaqların, yemin 353
çatıĢmaması və bunlarla əlaqədar olaraq ictimai maldarlıqda məhsuldarlığın xeyli aĢağı olması ilə bağlı idi. Mərkəz qarĢıya Azərbaycanı və Orta Asiya respublikaların ı "ümu mittifaq bostanına" və ölkə, birinci növbədə Ģimal vilayətləri əhalisinin tərəvəzə artmaqda olan tələbatını ödəmək bazasına çevirmək vəzifəsini qoymuĢdu. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı rayonları "beynəlmiləlçi borcunu" ödəmək naminə Rusiyanın Ģimal rayonlarına faraĢ tərəvəz və pomidor Ģirəsi göndərməyə baĢladı, hətta 1940-cı ildə tərəvəz və kartof p lanı xeyli artırıldı. Həmin illərdə yeni kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri - aqronomlar, zootexniklər, mal həkimləri, mexan izatorlar hazırlan mıĢdı. 1940-cı ilin baĢlanğıcında respublikanın kənd təsərrüfatında ikı minə qədər mü xtəlif mütəxəssis çalıĢırd ı. Dörd minə qədər azərbaycanlı qadın traktor sürücüsü ixtisasına yiyələnmiĢdi 40 .
təĢkilat-təsərrüfat iĢlərində müəyyən irəliləyiĢlərə baxmayaraq, respublikanın kənd təsərrüfatı istehsalında məsarif var id i. Üçüncü beĢilliyin ilk illərində pambıq plan ı ardıcıl surətdə yerinə yetirilmirdi. 1938-ci ildə respublikada 1937-ci ilə nisbətən 17,4 min ton az pambıq toplan mıĢdı. 1939- cu ildə pambıq planı artıq laması ilə yerinə yetirilmiĢ - 229,3 min ton pambıq yığılmıĢdı. 1940-cı ildə isə pambıq toplanması yenə azalmıĢ, 154,2 min ton olmuĢdu
41 , həmin illərdə buğda məhsulu da xeyli azalmıĢdı. 1940-cı ildə sahələrdən götürülən buğda məhsulu 298 min ton, yəni 1937 -ci ildəkindən 51 min ton az olmuĢdu 42 . Bu, suvarılan buğda əkinləri hesabına texniki və subtropik bitkilər üçün sahələrin geniĢləndirilməsi ilə bağlı id i. Müharibə ərəfəsində Azərbaycanda kənd təsərrüfatı ilə bağlı məsələlərin ço xu tam həll olun mamıĢdı. Respublikanın aqrar sektoru amansız mərkəzləĢdirməyə, in zibatçılığa məruz qalmıĢ, direktiv iqtisadiyyat ın tərkib hissəsinə çevrilmiĢ, faktiki olaraq, müstəqil yaradıcı istehsal fəaliyyətindən və öz torpaqlarının sahibkarı hüququndan məhru m edilmiĢdi. Maddi-mə dəni vəziyyət. Üçüncü beĢilliy in baĢlanğıcında əhalinin məiĢətində müəyyən irəliləyiĢlər var id i. Milli gəlir artmıĢdı, belə ki, Azərbaycan SSR-in dövlət büdcəsinin gəliri 1939-cu ildə 995,3 milyon manat idi və 1937-c i ilə nisbətən 13,1 faiz, 1940-cı ildə isə 1122,9 milyon manat olub, 1939-cu ilə nisbətən 12,8 faiz artmıĢdı 43 . Bu, sosial xərclər fondunun artırılmas ına səbəb oldu. Məsələn, sosial- mədəni xərclər 1940-cı ildə 1937-ci ildəki 486,5 milyon manatdan 734,2 milyon manata çatmıĢdı. Bu, fəh lələrin və qulluqçuların əmək haqqı fondunun və kolxo zçu ların gəlirin in artması demək idi. 1933-1940-cı illərdə fəh lə və qulluqçuların əmək haqqı sənayedə orta hesabla 2,5 dəfə, tikinti və nəqliy yatda 2,8 dəfə, kənd təsərrüfatında isə 2,3 dəfə ço xalmıĢdı 44 . Kolxo zların da gəliri a rtır, 354
yeni-yeni milyonçu kolxozlar meydana çıxırdı. Qasım Ġs mayılov rayonunda Bəsti Bağırovanın iĢlədiyi kolxo zun gəliri milyon manatdan artıq idi 45 . Mingəçevir kənd sovetində bir kolxo z 46 , Kirovabad rayonunda isə beĢ kolxo z milyonçu olmuĢdu. Kolxo zlar ö zlərin in elektrik stansiyalarını tikirdilər, təkcə 1938-c i ildə a ltı be lə ele ktrik stansiyası iĢə salınmıĢdı 47 . BeĢilliy in üç ili ərzində yaĢayıĢ evləri tikintisinə 52,8 milyon manat xərclən miĢ, yəni ikinci beĢliyə nisbətən təxminən iki dəfə artıq o lmuĢdu 48 .
Mənzil haqqı zəh mətkeĢlər üçün çox ölkə lərlə, hə mç inin inq ilabdan qabaqkı dövrlə müqayisədə çox ucuz idi. 1939-cu ildə Bakıda neftçi fəhlənin mən zil haqqı onun ailə büdcəsinin 1,6 fazini təĢkil edirdi, halbuki 1909-1910-cu ildə bu, 20,5 faizə bərab id i 49 . Lakin mənzil proble mi hələ ta m həll olun ma mıĢdı. Ümu miyyətlə, Bakıda yaĢayıĢ evləri tikintisi əhalin in olduqca böyük sürətlə artmasından daim geri qalırdı. Sovet hakimiyyəti illərində mənzil məsələsi bütün ölkədə həmçinin Azərbaycanda da zəhmətkeĢlərin ən kəskin həyat problemlərindən biri kimi qalmaqda idi. BaĢ plan üzrə 1938-1941-ci illərdə Bakın ı nü munəvi Ģəhərə çevirmək üçün onun yenidən qurulmasına baĢlanmıĢdı 50 . BaĢ plan üzrə sənaye tikililəri ilə əlaqədar Bakın ın yaxın lığında yeni Ģəhər-Sumqayıt yaranırdı 51 . 1939-cu ildə Bakıda trolleybus xəttinin layihələĢdirilməsi, höku mət evinin tikilməsi planlaĢdırılmıĢdı 52 .
axırında 1933-cü ildəki 1268-dən 2308-ə çatmıĢdı 53 . Ġctimai yeməkxanalar Ģəbəkəsi dövriyyəsi 1932-ci ilə n isbətən 1940-cı ildə beĢ dəfədən çox artmıĢdı 54 . Bakı ətrafında iri tərəvəzçilik və heyvandarlıq bazaları yarad ılırdı 55 . Əmək Ģəraitinin yaxĢılaĢdırılmasına ayrılan vəsaitdən istifadə olun ması artırd ı. Əmək Ģəraitinin yaxĢılaĢmasına məbləğ ayrılmasının həyata keçirilməsin in böyük təsiri oldu. Əgər 1938-ci ilin b irinci yarısında Azərneft istehsal birliyi ü zrə əməy in müdafiəsi tədbirləri və təhlükəsizlik texn ikası üçün ayrılmıĢ illik məbləğin 15 faizdən azı istifadə olunurdusa, 1939-cu ildə bu, 46 faizə çatmıĢdı 56 . Hökumətin, həmkarlar təĢkilatların ın və baĢqa ictimai təĢkilatların əmək mühafızəsi və texn iki təhlü kəsizlik üzrə nəzarətin güclən məsi nəticəsində iĢ vaxtından kənar iĢlər, əmək qanunlarının pozu lması halları xeyli azald ı. Bununla belə mərkəzi idarələrə tabe olan, xüsusən müdafiə sənayesində, tikintidə və b. sahələrdə iĢ vaxtından artıq iĢlər davam edirdi 57 .
həmçinin fəh lə sinfin in mədəni-texn iki səviyyəsinin yüksəldilməsi sənayenin 355
bütün sahələrində xəstəliklə rin və zədələn mələrin sürətlə azalmasına səbəb oldu. Bu istiqamətdə görülən iĢlər
özünün müsbət nəticələrin i verirdi, Azərbaycanın neft trestlərində zədələn mələr azalırdı. Təkcə 1940-cı ildə Azərbaycanın neft mədənlə rində istehsalat zədələnmə ləri 1938 -ci ilə n isbətən qırx fa iz aĢağı düĢmüĢdü 58 . Neft emalı zavodlarında isə 1939-cu ildə onlar 29,7 faiz azalmıĢdı 59 . Respublikada əməkçilərin sağlamlığ ını qoru maq, insanların mədəni- məiĢət həyatını yaxĢılaĢdırmaq üçün mühüm tədbirlər həyata keçirilir, bədən tərbiyəsi və idmanın inkiĢafına ciddi fikir verilird i. Yen i sənaye mərkə zlərində, kənd rayonlarında müalicə -profilaktika müəssisələri Ģəbəkəsi yaradılırdı. 1939- cu ildə səhiyyənin ehtiyaclarına 182,9 milyon manat ayrılmıĢdı 60 . Halbuki 1933- cü ildə bu rəqəm 23,9 milyon manat idi. Xəstəxanalarda çarpayı yerlərinin sayı 1940-c ı ildə 12618 oldu, yəni 1932-ci ilə nisbətən iki dəfə artdı 61 . Tibb
kadrla rın ın sayı 1940-cı ildə 1928-c i ildəki 1227 nəfərdən 3083 nəfərə çatdı 62 . Höku mətin xüsusi qayğılarından biri də ana və uĢaqları qorumağa yönələn tədbirləri oldu. Bu yalnız pulsuz tibbi yardımdan ibarət deyildi. Qadın əməy inin, ana və uĢaqların sosial-hüquqi mühafizəsi haqqında qanuna əsasən bütün qadınlara doğumdan qabaq və sonra ödəniĢli məzuniyyət verildi. 1940-cı ildə A zərbaycanda 88 ana və uĢaq məsləhətxanası fəaliyyət göstərirdi 63 . Qadınların əmək və məiĢət Ģəraitini yaxĢılaĢdırmaq üçün dövlət uĢaq müəssisələri Ģəbəkəsini geniĢləndirdi. 1940-cı ildə respublikada 15200 yerlik 389 körpələr evi və 48832 yerlik 909 uĢaq bağçası var idi 64 . Bu illər ərzində malyariyaya qarĢı mübarizə sahəsində böyük iĢ aparılmıĢdı. Traxo ma kimi, malyariya xəstəliyi də 1920-ci ilədək Azərbaycanda geniĢ yayılmıĢdı. Hələ ikinci beĢillik dövründə malyariya ilə mübarizə üçün baĢ plan iĢlənib hazırlan mıĢ 65 , onun həyata keçirilməsi gediĢində respublikada tropik stansiyalar, malyariya dispanserləri, həkimlərdən, orta tibbi heyətdən ibarət malyariya ilə mübarizə dəstələri təĢkil edilmiĢdi. Malyariya ilə mübarizəyə respublikanın bütün əhalisi səfərbər olun muĢ, xeyli vəsait ayrılmıĢdı. Xalq Ko missarları Sovetinin nəzdində malyariya ilə mübarizə üzrə xüsusi komitə 66 ,
analoji ko mitələr təĢkil edilmiĢdi, malyariya ilə mübarizəyə operativ rəhbərlik Xalq Səhiyyə Ko missarlığ ı və Trop ik Ġnstituta (1931) həvalə edilmiĢdi. Yevlax, Ləki, Ucar, Kürdə mir kimi malyariya ocaqlarına xüsusi diqqət verilirdi. Eyni zamanda yeddi malyariya rayonu ayrılmıĢdı.
Salyan-Muğan, Qarabağ-Mil, ġirvan, Qazax-Gəncə, Xaçmaz-Dəvəçi, Naxçıvan, Lənkəran. Yerlərdə malyariya ilə mübarizəyə
bilavasitə rəhbərlik məqsədilə Xalq Səhiyyə Ko missarlığının səlahiyyətli nü mayəndələri rayonlara göndərilmiĢdi. Malyariya əleyhinə keçirilən tədbirlər nəticəsində 30-cu illərin axırlarında bu sahədə görülən iĢlər daha planlı və sistematik aparıldı və
356
respublikanın bir sıra rayonlarında malyariyadan ölüm halları aradan qaldırıldı. Malyariya ilə xəstələnmən i azaltdı. Belə ki, əgər 1934-cü ildə xəstəlik göstəricisi respublika üzrə 10 min nəfərdən 1837,8 nəfər təĢkil edird isə, artıq 1940-cı ildə bu göstərici 743,0 nəfər idi. Bununla belə, Böyük Vətən müharibəsi illərində malyariya əleyhinə tədbirlər azaldığ ı üçün xəstəliy in bir qədər artımı qeydə alın mıĢdı 67 . Bədən tərbiyəsi və id manın hərtərəfli inkiĢafı zəh mətkeĢlərin sağlamlığ ına qayğının təzahürü idi. Respublikada 16 mindən çox id mançın ın məĢğul olduğu "Neftçi" könüllü id man cəmiyyəti və "Dinamo", "Spartak", "Fırtına quĢu" cəmiyyətlərinin Ģöbələri açıldı, üç stadion və yüzdən çox id man meydançası fəaliyyət göstərirdi 68 . Lakin dünyada yaranmıĢ gərgin hərbi atmosfer, yaxınlaĢ maqda olan müharibə təhlükəsi maddi-mədəni rifah ın ağırlaĢ masına, müharibə ərəfəsində vətəndaĢların real gəlirlərinin kəskin surətdə azalmasına səbəb olurdu. Ölkənin müdafiəsini möh kəmləndirmək üçün xalq yeni məhru miyyət və məĢəqqətlərlə üzləĢ məli, üzücü həyata dözümlə alıĢmalı oldu.
§ 2. MĠLLĠ DÖVLƏT QURUC ULUĞU VƏ ĠCTĠMAĠ-SĠYAS Ġ HƏYAT
SSRĠ-nin yeni Konstitusiyasının qəbul olunması ilə Zaqafqaziya Federasiyası ləğv olundu: Azərbaycan SSR, Gü rcüstan SSR və Ermənistan SSR h ər b iri müttəfiq respublika kimi SSRĠ-nin tərkib ində qaldılar. SSRĠ-nin yeni Konstitusiyası əsasında Azərbaycan SSR-in Konstitusiyası hazırlandı və IX Respublika Sovetlər qurultayında (1937-ci il martın 14-də) təsdiq olundu. Yeni Konstitusiya vətəndaĢlara əmək, istirahət, təhsil, mən zil, təqaüd, tibbi xid mət təminatları verildiyin i bəyan etdi. Konstitusiyada yenə sovetlər sosialist cəmiyyətinin siyasi əsası elan edilir və göstərilird i ki, sosializm Ģəraitində bütün hakimiyyət zəh mətkeĢ deputatları sovetlərin in Ģəxsində Ģəhər və kənd sovetlərinin ə lində cə mləĢdirilir. Azərbaycan SSR Konstitusiyasının 88-ci maddəsində zəhmət keĢ deputatların yerli Sovetinin vəzifələri müəyyənləĢdirilird i: "Zəh mətkeĢ deputatlarının yerli Sovetləri (rayon, Ģəhər, kənd) öz ərazisində mədəni-siyasi və təsərrüfat quruculuğuna rəhbərlik edir, yerli büdcəni müəyyənləĢdirir, ona tabe olan orqanların, idarələrin fəaliyyətinə rəhbərlik edir, dövlət qaydalarının mühafizəsini təmin edir, ölkənin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmlən məsinə 357
kö mək edir, qanunlara riayət olunmasın ı və vətəndaĢların hüquqlarının müdafiəsini təmin edir" 69 . Yeni Konstitusiyanın qəbul olunması ilə Sovetlər bəzi dəyiĢikliklə rə məruz qaldı. Onlar əsil sinfi təĢkilatdan ümu mxalq təĢkilatına çevrildi və "zəhmətkeĢ deputatları soveti" adlanmağa baĢladı, əvvəllər isə "fəhlə, kəndli, qızıl əsgər və matros deputatları soveti" adlanırd ı. Yeni Konstitusiya seçki hüququnda olan məhdudiyyətləri, o cü mlədən səs hüququ məsələləri ilə məĢğul olan yerli ko missiyaları ləğv edərək, ü mu mi, bərabər və gizli səsvermə hüququnu təsbit etdi. Sovetlərin təĢkilati quruluĢu sadələĢdirild i. Rayon qurultayları əvəzin ə rayon sovetinin sessiyaları çağırılırdı. Sovetlərin bölmələri daimi ko missiyalar adlandırıldı və onlar bütün kənd sovetlərində təĢkil olundu. Sovetlər bölmələrə münasibətdə inzibati hüquqa malik id ilər, lakin bu, ko missiyalara aid ed ilmədi 70 . Yeni Konstitusiya qəbul edildikdən sonra Sovetlərin deputat q rupları ləğv olundu. Bu səhv addım id i. Onlar Sovetlərdə mütəĢ əkkil strukturlardan biri idi və sovetlərlə kütlələr arasında əlaqələrin yaxĢılaĢ ması və inkiĢafında böyük rol oynayırdı. Deputat qruplarının saxlan ması Sovetlərin fəaliyyəti üçün əhəmiyyətli olardı. Yeni konstitusiya Sovetlərin hüquq və qanunvericilik vəzifələrin i, təsərrüfat quruculuğuna rəhbərliyin i müəyyən dərəcədə daraldırd ı. Ġnzibati-amirlik rejimi, bütün hakimiyyətin rəsmi məmurların əlində cəmləĢməsi Ģəraitində Sovetlərin hüquqları getdikcə məhdudlaĢdırılır, əslində partiya orqanları tərəfındən
mənimsənilirdi. Sovetlərə yaln ız sosial məiĢət problemləri ilə məĢğul olmaq qalırd ı. Konstitusiyanın bəzi maddələri - söz, mətbuat yığıncaqlar, iclaslar, küçə mitinqləri, nü mayiĢlər və s. barədə maddələr deklarat iv xa rakter daĢıyırd ı. Rəs mi ideologiyadan fərqli fikirləĢən vətəndaĢlar təqib edilir, mətbuatda hakim siyasi ideologiya nəzarəti gücləndirilir, dindarlar da, hətta dini inamları olan ko msomo lçu və kommunistlər də təqiblərə məru z qalırd ılar. 1937-c i il sentyabrın 17-də Na xçıvan MSSR X Fövqəladə Sovetlər qurultayı respublikanın yeni Konstitusiyasını təsdiq etdi 71 .
SSR Ali Sovetinə seçkilər haqqında Əsasnamə"ni 72
eyni za manda Na xç ıvan MSSR MĠK-in XI sessiyası "Naxçıvan MSSR-in Ali Sovetində seçkilər haqqında Əsasnamə"ni təsdiq etdilər 73 . Seçkilər haqqında Əsasnaməyə uyğun olaraq, Azərbaycan SSR-in Ali Sovetinə seçkilər üçün 310 seçki dairəsi 74 , Naxçıvan MSSR Ali Sovetinə seçkilər üzrə 66 seçki dairəsi təĢkil olundu 75 . Respublikanın partiya, sovet və ictimai təĢkilatların ın həyata keçird iyi kütləvi-siyasi iĢi, ənənə üzrə hər Ģeydən əvvəl zəh mətkeĢlərin əmək və siyasi 358
fəallığ ını qaldırmaq, dövlət planların ı yerinə yetirmək, sosialist vətəni üçün min tonlarla neft, pambıq və baĢqa mühüm mallar verməyə həvəsləndirmək Ģüarları ilə baĢlandı. Ġnzibati-totalitar sistem Ģəraitində seçicilərin hüquqları həqiqətdə tam ödənilmirdi. Seçicilər öz namizədlərin i irəli sürmək imkan ından əslində məhru m idilər. Bu hüquq Kommunist partiyasının ixtiyarında idi, o özünün "əvəzsiz" namizədlərini irəli sürür, seçicilər isə formal o laraq onlara səs verirdilər. Yeni Konstitusiya ilə seçki sistemində dəyiĢikliklər edild ikdən sonra, 1938-c i il iyunun 24-də, Azə rbaycan SSR A li Sovetinə seçkilər keç irild i. Qeydə alın mıĢ 1575389 seçicidən 1562790-n ı, yəni onların 99,2 faizi seçkilərdə iĢtirak etdi
76 . Bu seçkilərdə Azərbaycan Respublikasının A li Sovetinə 310 deputat seçildi; onlardan 107 nəfə r (34,53 fa iz) fəhlə, 88 nəfə r (28,9 faiz) kəndli, 115 nəfər (37,9 faiz) qulluqçu və ziyalı nü mayəndələri, 82 nəfər (26,4 faiz) partiya üzvü olmayanlar 77 , 72 nəfər qadın, onlardan 52 nəfər azərbaycanlı id i 78 . Deputatlar sırasına 206 a zərbaycanlı, 38 ermən i, 36 rus, 8 ukraynalı, 7 yəhudi, 7 ləzgi, 3 gürcü, bir kü rd, bir udin, b ir saxu r, b ir avar daxil id ilər 79 . Naxçıvan MSSR A li Sovetinə siyahıya alın mıĢ 62263 seçicidən s əs vermədə 62212 nəfə r, yəni seçicilərin 99,9 fa izi iĢtira k et miĢdi 80 . Seçkilər nəticəsində Naxçıvan MSSR-in Ali Sovetin in tərkibinə 66 deputat seçildi. Onlardan 14-ü fəh lə (21,2 faiz), 41-i kəndli (62,1 fa iz), 11-i qulluqçu və ziyalıların nü mayəndələri (16,7 faiz), 22 nəfər partiya ü zvü olmayanlar (33,3 faiz)
81 , qadınlar (17 faiz) idilər 82 . Deputatların sırasına 54 azərbaycanlı, 8 ermən i, 2 rus, 2 nəfər isə baĢqa millətlə rin nü mayəndələri idilər 83 . 1938-c i il iyulun 14-də birinci çağırıĢ Azərbaycan SSR A li Sovetinin 1 sessiyası açıldı 84 . Sessiyada Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti, Rəyasət Heyətinin sədri isə M.B.Qasımov seçildi. Sessiyada Respublika hökuməti H.Rəh manovun baĢçılığı altında Xalq Ko missarları ġurası yaradıldı 85 .
sessiyası keçirild i. Burada 9 deputatdan ibarət Ali Soveti Rəyasət Heyəti, Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin sədri isə R.Q.Rəh imov seçildi 86 . Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin tərkib inə mü xtə lif millətlə rdən olan istehsal qabaqcılları, elm, mədəniyyət xad imləri seçild ilər. Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|