Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

ikinci şəxs cəmi şivələrdə, 
əsasən - nız
4
, - ınız
4
şəkilçisi ilə ifadə olunur; məs.: atanız, nənə-
niz, otunuz, körpünüz və s. Azərbaycan dili şivələrində ikinci şəxs 
cəmdə - ŋ- la işlənən formaya və şəkilçinin qısalmış variantlarına 
daha çox rast gəlmək mümkündür. Hər bir şivənin tələffüz xüsu-
siyyətinə uyğun olaraq, şəkilçinin müxtəlif variantları yaranır ki, 
bu da şivələri bir-birindən fərqləndirir.
II c.,s.167). Həmin dövrün dialekt xüsusiyyəti kimi ikinci şəxs 
sonluğu bəzi türk dialektlərində (arqu) ŋ əvəzinə ğ variantı ilə 
də işlənir. M.Kaşğari həmçinin - ığ şəkilçisinin birinci şəxs tək-
də işlənməsini qeyd etmişdir: ol meninğ eliğge suw koyturdu “O 
mənim əlimə su tökdürdü (MK, II c., s.193).
Qax şivəsində şəkilçinin - ınq, - inq, forması müşahidə olu-
nur; məs.: başınq, əlinq. Bu şəkilçi qumuq dilində - ınq,- inq, - 
unq, - ünq, - nq (147, s.60), özbək dilinin Qarabulaq şivəsində 
- ınq, - inq şəklində işlənməkdədir; məs.: atınq, itinq (135, s.97).
Gədəbəy rayonu şivələrində və Şəmkir rayonunun Düyərli, 
İrmaşlı, Şiştəpə, Zəyəm kənd şivələrində mənsubiyyət kateqori-
yasının ikinci şəxs təki – q,-ıq,-iq,-uq,-üq şəkilçisi ilə ifadə olu-
nur;məs.: atıq, işiq, yoluq, körpüq və s.
İkinci şəxs təkdə ŋ, ğ, q, v, y elementlərinin işlənməsi dili-
mizin qədim xüsusiyyətləridir. M.Şirəliyevə görə, bu şəkilçilər 
öz mənşəyi etibarilə ikinci şəxsin arxaik forması olan nq//nğ ilə 
bağlıdır. Sonralar “nq//nğ”nın parçalanması nəticəsində oğuz tip-
li türk dillərində - ŋ, qıpçaq tipli dillərdə isə q(ğ) üstün olmuşdur 
(192, s.15). ŋ səsinin düşməsi ilə əlaqədar intervokal mövqedə 
q səsi ğ səsi ilə əvəzlənmişdir. Sonrakı inkişaf mərhələlərində 
ğ>y>v əvəzlənməsi baş vermişdir. Yəni “nq//nğ” birləşməsi tər-
kib hissələrinə aşağıdakı şəkildə ayrılmışdır:
nq//nğ oğuz - ŋ →n
qıpçaq k, q, ğ →y,v
T.Hacıyevin fikrincə, müşahidə olunan bu hadisəyə n-ğ sə-
suyğunluğu kimi deyil, qovuşuq nq-dən n-nın düşməsindən sonra 
iki sait arasında q -nın ğ-ya çevrilməsi kimi yanaşmaq daha doğ-
rudur (134, s.9).
E.İ.Əzizov yuxarıdakı fikri müdafiə edərək göstərir ki, türk 
dillərinin tarixində q - v səsuyğunluğu olmuşdur. İki sait arasında-
kı qədim q tədricən v-ya çevrilmişdir. Hazırda v ilə tələffüz edilən 
bir çox sözlər türk dillərinin qədim yazılı abidələrində ğ (k) ilə 

---

140
141
Bu şəkilçinin bir variantda işlənməsinin əsas səbəbi velyar ŋ 
səsinin tələffüzdə düşməsi və özündən sonra gələn səsə uzun və 
burunda tələffüz olunma xüsusiyyəti verməsidir.
Şivələrin cənub qrupunda və Zəngilan, Cəbrayıl, Zəngibasar 
şivələrində ikinci şəxs cəmdə maraqlı xüsusiyyətlərdən bir də