Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

İkinci şəxsin cəminin qrammatik əlamətinə görə Azərbaycan 
dili şivələri müxtəlif qruplara bölünür:
- sıŋız
4
. Dördvariantlı - sıŋız şəkilçisi əsasən şivələrin qərb 
qrupunda, Zəngilan, Ağcabədi, Naxçıvan, Zəngibasar və Şəki-
nin bəzi şivələrində müşahidə olunur; məs.: kosalısıŋız, əfçisiŋiz 
“xırdaçı”, üzgüçüsüŋüz (Qaz.), hodək- siŋiz, kəççisiŋiz (Nax.), 
suçusuŋuz, günüsüŋüz (Ağ.), əcizsıŋız, sığırçısıŋız, çölcüsüŋüz, 
elçisiŋiz, qoruxçusuŋuz (Ş.) və s.
zəif tələffüz edilir, düşmək dərəcəsinə qədər zəifləyir, lakin düş-
mür (84,s.207).
M.Rəhimova görə, yuxarıda qeyd oulnan şəkilçinin (-sı şə-
kilçisindən) sonuncu - n səsi düşmüşdür və bunun da sonorluğu, 
ehtimal ki, artıq burun səsinə çevrilən ı səsinə keçmişdir (176, 
s.232).
-sı//su şəkilçisi Azərbaycan dilinin şimal-qərb və cənub qru-
pu şivələrinə xas olan səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri əsasında 
- velyar ŋ səsinin düşməsi və ya qısalması nəticəsində özündən 
əvvəlki və ya sonrakı saitə burunluq xüsusiyyəti verməsi yolu ilə 
yaranmışdır. Lakin analoji hadisə Dərbənd şivəsində də baş ver-
mişdir. Dərbəndin bəzi şivələrində də n səsinin düşməsi ilə yaran-
mış - sa, - sə şəkilçisi burunda tələffüz olunmur.
- saq, - səq. Qədim velyar ŋ səsinin izi Şəmkir şivəsində - 
saq, - səq şəkilçisinin tərkibində qorunub saxlanmaqdadır; məs.: 
– Ayrı oğulsaq heş tayın yoxdu; İndi yaxşısaq göz dəyməsin və s.
- sıq (k). Velyar ŋ səsi ilə əlaqədar əmələ gəlmiş - sıq (k) 
forması ayrım şivəsinin səciyyəvi xüsusiyyətidir; məs.: kişisik, 
qoumsuk, tavırğasık, “köçəri”, toyçusık, xavarçısık, “xidmətçi” 
B.Sadıqov bu şəkilçinin şəxs kateqoriyasında feillərdə də işlən-
məsini qeyd etmişdir; məs.: baxıfsık, tikifsik, vurubsuk, qörüfsuk 
(179, s.180).
Şəmkir və Gədəbəy şivələrində ikinci şəxs təkin mənsubiy-
yət və şəxs şəkilçilərinin və yiyəlik hal şəkilçisinin sonunda -q, 
k ünsürlərinin işlənməsi velyar ŋ səsinin tarixi inkişaf prosesinin 
nəticəsidir. Türk dillərində velyar ŋ səsinin xüsusi refleksləri ğ, 
q, y səsləri hesab olunur (Muq. et: münüz (buynuz) tatar, başqırd 
dillərində meqiz) (182, s.70). Burada inkişafın iki istiqamətdə 
getdiyini söyləmək mümkündür. Birincisi, ŋ səsi q/ğ səsinə o da 
karlaşaraq k samitinə çevrilmişdir. Cingiltili q səsinin karlaşaraq 
k səsinə çevril- məsi ayrım şivəsinin əsas fonetik xüsusiyyətlə-
rindən biridir” (62, s.30). Dialektoloji ədəbiyyatda ikinci səbəb 
kimi nq//nğ//nk//nk birləşməsinin sadələşməsi, yəni n ünsürünün 
düşməsi ilə k səsi tələffüz olunması göstərilir.

---

198
199
məs.: bajısuvuz, qardaşsuvuz, günüsuvuz, qonaxsuvuz, suçusuvuz 
və s.
V ünsürü türk dillərindəki n>ğ>v səsuyğunluğu əsasında 
meydana çıxmışdır; müq.: “ağır” sözü tatar dilində avar, çuvaş 
dilində “yıvır” şəklin- dədir. Azərbaycan dilindəki düyün sözünün 
arxetipi “tüğün” şəklində müəy- yənləşdirilmişdir (182, s.48). 
Həmin söz türkmən dilində düvun, çuvaş dlində tibi, Azərbaycan 
dilinin Naxçıvan şivələrində düvün//tüvün şəklində nəzərə çarpır.
- sıŋız
4
 şəkilçisinin n, y, ğ, v ünsürlü variantları yuxarıda adları 
qeyd edilmiş şivələrdə feillərdə də eyni dərəcədə işlənir; məs.: 
aşdınız, bahdıŋız, görüyəx’siniz (Qaz.), durduğuz, güldüğüz, gəl-
misığız (Cəb.), baxıfsıyız, gəlifsiyiz, tapıfsıyız, görüfsüyüz (Zb.) 
və s.
y, ğ, v ünsürlərinə əvəzliklərin yiyəlik və yönlük hallarında da 
rast gəlmək mümkündür; məs.: sənüv, sizüv, onuv, ollaruv (Ağc.,-
Dər.), sənüy, onuy (L.), səniy, siziy (İt.), mağa, sağa, oğa (Zaq., 
Q., Ay.) (62, s.31, 32, 36).
Göründüyü kimi, bütün nümunələrdə y, ğ, v ünsürləri n (ŋ) sə-
sini əvəz etmişdir. Türkoloji araşdırmalarda həmin formaların vel-
yar ŋ səsinin qədim nq//nğ//nk//nk şəklinin təkamülü nəticəsində 
meydana çıxması ilə izah olunur. M.Rəsəninin fikrincə, türk dil-
lərində nq//nk birləşməsinin sadələşməsi prose- sində n>ğ/q>v>y 
səs uyğunluqları əmələ gəlmişdir (178,s.171). M.Şirəliyev bu səs 
uyğunluqlarının yaranma səbəbini belə xarakterizə edir: “nq səsi 
get-gedə öz hissələrinə parçalanmış, bir qrup dialektlərdə bu sə-
sin