Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Yiyəlik hal
Azərbaycan dili şivələrində yiyəlik hal aşağıdakı şəkilçilərlə 
ifadə olunur:
- ıŋ, - iŋ, - uŋ, - üŋ. Yiyəlik halın ilkin forması olub, Azər-
baycan dili şivələrinin qərb qrupunda, İmişli (Təklə-Muğanlı) 

---

96
97
— in /nin/. Cəlilabad, Dərbənd /Marağa kənd şivəsi/, Ərdəbil 
və Zəncanın bəzi kənd şivələrində yiyəlik hal şəkilçisinin incə, 
dodaqlanmayan variantı digər formaların əvəzində işlənə bilir; 
məs.: ocağin, atin, torbanin (Cəl.), atin, daşin, qolçağin, “oyun-
caq”, daşqanin, yadıcanin (Ərd., Z.), daşin, adamin, çupanin “ço-
ban” (Dər.) və s.Yuxarıda adları qeyd olunan şivələrdə - i /nin/ 
şəkilçisi sonu samitlə və a saiti ilə bitən sözlərdə özünü göstərir.
Şəki şivəsində ahəng qanununun qeyri-sabitliyi ilə əlaqədar 
yiyəlik halda şəkilçinin qalın və incə variantları bir-birini əvəz 
edir; məs.: ezgilın, həyvənın, zəngəlın, ütünun, daşin, qocün, qu-
yün və s.
- ı, - i, - u, - ü/-nı, - ni, - nu, - nü/. Təbriz, Dərbənd (Və-
likənd, Padar, Səlik, Bilici, Zidyan Qazmaları, Tatlar, Muğartı, 
Kommuna), Tabasaran, Zaqatala, Zərdab (Otmanoba) şivələrində 
yiyəlik halda - ı, /nı/
4
şəkilçisinə də rast gəlinir. Dərbənd şivəsin-
də şəkilçinin variantları müxtəlif şəkildə yayılmışdır - Vəlikənd 
və Padarkənd şivələrində dörd variantda, Səlik, Bilici və Zidyan 
Qazmaları kənd şivələrində iki variantda (ı, - i, - nı, - ni), Tatlar 
və Kommuna kənd şivələrində - u, - i, - nu, - nü şəklində, Muğartı 
kənd şivəsində - u, - ü, - nu, - nü formasında müşahidə olunur; 
məs.: Qoyunu dərisin başına keçirədi; - Ayağıma dəgən sura u 
firqunu qabağında məni… düşib qaldi; - Yağı altında qaladı torta 
(Dər.), Oğlani atasi bir qızı görür (Təb.); Pirbabanı zəmisi uladı, 
beş sabı (bir hektar yarımdan çox), - Ati sürüb ilanı üstünə sürədi 
(Tab.); Muni eşidən oğlunun arvadı bi diri toğu tükni alar (di-
dər)… (Zaq.). Zərdabın Əlvənd və Otmanoba kənd şivələrində bu 
şəkilçi bir variantda (-u) işlənir; məs.: - Qapu ağzında gamışdar 
ottiyir; - Çəpəru yanın təmizzədana, kol-kos basmasın və s.
Yiyəlik halın bu forması qumuq və qaraçay- balkar dilləri 
üçün də səciyyəvidir. Azərbaycan dili şivələrindən fərqli olaraq, 
digər türk dillərində - di, - ti, - mi, - zi, - si, - şi, - ri, - yi, - xi, - çi, 
- li, - pi, - vi variantları da vardır.
- ı /nı/
4
şəkilçisinin Dərbənd və Tabasaran şivələrində işlək-
liyini türk dillərinin Qafqaz arealının təsiri ilə əlaqələndirsək, 
a, ə saitləri ilə bitən isimlərin yiyəlik halı dördvariantlıdır; məs.: 
to:lanın, gejenin, quyunun, ləmpənün və s.
Şivələrin şimal-şərq qrupunda, Yardımlı, Təbriz (İlxıçı, Vas-
mış, Qara Məlik), İmişli, (Arazqırağı), Ordubad (Əylis, Nüsnüs, 
Kotam) şivələrində yiyəlik hal şəkilçisinin dodaq variantı (-un, 
- ün) üstünlük təşkil edir; məs.: hovanun, samanun, qutabun, 
dövənün, qərdeşün, əncilün, qəmbərün “çay daşı” (B.), duşanun, 
uğlun, qunağun, cınğılun “itburnu”, bilbilün, ürümçegün (Qb.), 
ağacun, qəndün, çörəyün, ərəbənün (İs.), arabanun, dədənün, 
ilün (Cəl.), adamlarun, almanun, dəhrənün (Dər.), bicarun “çəltik 
sahəsi”, tumcarun “şitil əkilən sahə”, çəltigün, (Lən.), barmağun, 
arabanun, dügmənün, doharun (Muğ.), Qarabağun, arabanun, 
qələmün, səbzinün (Ord.), başun, ağacun, atun, əlün (İm.), dər-