Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

yanun, damdarun, çayun, evün (Təb.); atun, çirağun, qonağun, 
yiyənun (Yar.).
Bu xüsusiyyət orta əsrlər ədəbi-bədii dil nümunələrində də öz 
əksini atpmışdır:- Məgər Dirsə xan deyirlərdi, bir bəgün oğlı-qı-
zı yoxdı (KDQ, s.34);- Yola girdi izin çaldı bularun, Qızı alıb 
gedən ol xocalarun (Dastani-Əhməd Hərami, s.125);-Atıcınun 
meyli həm kəmanə gərəkdir, Xətayimidürür gözün nigarına əcəb 
çindən (Q.Bürhanəddin s. 50);- Yıxdı çox sultanlərun dərgahü-
ni; Əyağünə saldı Şeyxün kəndözin (Əsrarnamə s.128);- Yusifün 
sözünə hacət eylədi; Qissənün ilkində söylədük rəvan. (M.Zərir, 
s.221);-Qocacuq atanun həqqin netdünüz (S.Fəqih, s.45);- Gözlə-
rün üstünə çəkdi kilki-qüdrət qaşini, Meyvənün taracıdur, çün bağ 
ola divarsız (Kişvəri, s.308, 310).
Bəzi tədqiqatçılar şəkilçi variantlarının azlığını ərəb əlifbası-
nın təsiri ilə əlaqələndirirlər. Lakin Ş.Xəlilov bu fikirləri təkzib 
edir: …ikinci xüsusiyyət (şəkilçilərin dodaq variantının üstünlü-
yü nəzərdə tutulur - M.M.) isə ərəb əlifbasının çatışmazlığından 
daha çox XIII-XVI əsrlər ədəbi dilimizin dialekt əsasından irəli 
gəlmişdir. Məlumdur ki, həmin dövrdə Azərbaycan ədəbi dilinin 
koynesini Şirvan və Təbriz dialektləri təşkil etmişdir. Bu dialekt-
lərdə isə şəkilçilərin dodaq variantına üstünlük verilir (66,s.41).

---

98
99
Türk dilinin Anadolu (Bartına, Zonquldak) və Kastomonlu 
şivələrində, Xalac dialektində - iy şəkilçisi isimlərdə müşahidə 
olunmuşdur; məs.: - Padşahıy bi o:lu varmış; - Sarayıy qarşisin-
da da bi çeşmə varmış (127,s.242), haviy “evin”, babasınıy oğli 
(204,s.24).
Yiyəlik halın son iki forması (-yın
4
, - iy) ŋ - y səslərinin uy-
ğunluğu əsasında meydana çıxmışdır. Dil arxası, yumşaq damaq 
samiti (velyar ŋ) əmələ gəlmə yerinə görə k, q samitləri (dil önü 
- ditarxası n samiti isə t, d samitləri ilə) ilə eyni məxrəcə malikdir.
Dialekt fonetikasında ŋ səsi v samiti kimi daralaraq y səsinə 
də keçə bilir. Adi n səsi velyar ŋ səsindən fizioloji-akustik təbiə-
tinə görə, fərqləndiyindən, onun y səsinə keçməsi, demək olar ki, 
mümkün deyildir. Türk tayfa dilləri arasında ŋ - y səsuyğunlu-
ğunu M.Kaşğari də qeyd etmişdir. O, göstərir ki, arqu və bulqar-
ların ŋ ilə söylədii kəlmələri digər türklər y ilə tələffüz edirlər; 
məs.: koŋ - koy “qoyun”, kaŋak - kayak “qaymaq”, kaŋda-kayda 
“harada”, kayu “hanı” (MK, I c., s.383; III c., s.140, 173, 218). 
B.Serebrennikov və N.Hacıyeva ŋ - y səs uyğunluğunun ğ səsi-
nin vasitəsilə (n >ğ>y) baş verməsini sübut edirlər: səŋük//süŋək 
“sümük”, seyek (qazax, tatar), süyek (qumuq), müŋüz “buynuz”, 
meyiz (qazax), müyüz (qumuq) (182, s.70).
- ıq, - iq, - uq, - üq. Şəmkir (Dəllər, Düyərli, Tatar, Zəyəm) 
və Basarkeçər (Məzrə kəndi) şivələrində yiyəlik halda isim və 
əvəzliklər - ıq
4
 (samitlə bitən sözlərdə), - nıq
4
(saitlə bitən söz-
lərdə) şəkilçisini qəbul edir; məs.: - Atıq əlində bir sa: tdıx yoldu; 
- Dəyəniq (alaçıq) ağaşdarını mən verrəm; - Körpünüq üsdündə 
yaman səs-küy var (Şəm.), - Onuq əlinnən köçəşmədix’ < köçə 
bilmədik; - Dəniziq qıra: na çoxlu daş - dəmbə ə: tirdix’› (Bk.).
Hər iki şivənin tədqiqatçılarının fikrincə, - ıq
4
şəkilçisinin tər-
kibindəki q ünsürü qədim “nq” birləşməsinin tərkib hissələrinə 
parçalanması nəticəsində meydana çıxmışdır (141, s.8;63,s.73). 
Alimlər M.Şirəliyevin velyar ŋ səsinin mənşəyi barədə fikrinə 
əsaslanmışlar. Onun fikrinə görə, velyar ŋ səsinin qədim şəkli 
nq//nğ -nın parçalanması nəticəsində oğuz tipli türk dillərində 
Təbriz şivələrində və mənsubiyyətli hallanmada işlənməsi bu fik-
ri şübhə altına alır.
Bu şəkilçinin mənşəyinə iki mövqedən yanaşmaq olar; yiyəlik 
hal şəkilçisinin sonuncu n səsi düşmüş variantı və ya qədim for-
manın izi kimi izah etmək olar. Qədim və müasir dillərdə, eləcə 
də şivələrdə bu şəkilçi daha çox sonu n və saitlə bitən sözlərdə 
təzahür edir. Bu da n səsindən sonra saitin burunlaşmasına səbəb 
olur və nəticədə - i/ni/ forması meydana çıxır.
- yın, - yin, - yun, - yün. Qarakilsə (Ərəfsə kənd şivəsi), Zən-
gilan (Şatarız və Ağbis kənd şivələri), Dmanisi, Qardabani, Cə-
lilabad (Şıxlar kənd şivəsi) şivələrində sonu saitlə bitən sözlərdə 
yiyəlik hal şəkilçisi - yın, - yin, - yun, - yün şəklində olur; məs.: 
Ərəfsiyin, Ağciyin, anayın, quzuyun (Qk.), danayın, quzuyun, 
çömçüyün (Zən.), almeyin, təpeyin, torbuyun (Dm.), qağeyin 
“qardaş”, dəreyin, torbeyin (Cəl.), taviyin, dəriyin “dərə”, düyü-
yün “düyə” (Qard.) və s.
- yin şəkilçisi qaqauz və türk dillərində də qeydə alınmışdır 
(197,s.30). Krım-tatar dilində yiyəlik halda - yun (yın) şəkilçi 
məhdud dairədə yayılmışdır( 178, s.186). Çuvaş dilində isə sonu 
i saiti ilə bitən sözlər yiyəlik halda tam - yen formasını qəbul edir 
(168,s.64).
- iy. Təbriz şivəsində sonu samitlə bitən isimlərdə nəzərə çar-
pır; məs.: - O kəndiy adamlari muharibədən so:ra gəliplə; Hamma 
o nənəlığıy uşaxlari bizim kimin xoşbəx dəyil; - Bizim kimiy sə-
mimi dəyillə və s.
Bu şəkilçi şimal - şərq şivələrində və İraq türkmanlarının şi-
vəsində şəxs əvəzliklərinin yiyəlik halında işlənir; məs.: - Sənüy 
atoy adı nədi?; - Onuy işin mən bilmərəm (L.); səniy, biziy (İt.) 
(62,s.32).
Müasir türk və türkmən (Xasarlı şivəsi) dillərinin Xorasan 
(Xasar şivəsi) türkcəsinin bəzi şivələrində şəxs əvəzliklərində 
qeydə alınmışdır; məs.: səniy (215, s.121), məniy, səniy, onıy 
(200,s.250), manuy (205,s.161).

---

100
101
mənşəyini belə əsaslandırır: - ık, - ik, - uk, - ük şəkilçisinin ikinci 
tərkib hissəsi olan k səsi nq fonemində başqa bir tarixi inkişafın 
nəticəsidir. Burada qədim nq//nğ səsindən n səsi düşmüş və qalan 
q/ğ səsi karlaşaraq k samitinə çevrilmişdir. Çünki cingiltili q sə-
sinin karlaşaraq k səsinə çevrilməsi ayrım şivəsinin əsas fonetik 
xüsusiyyətlərindəndir (62,s.30-31). Gədəbəy şivəsinin tədqiqat-
çısı B.Sadıqov başqa türk dillərində hələlik müşahidə olunmayan 
bu xüsusiyyəti qıpçaq əlaməti hesab edir (86,s.15-16).
Yuxarıdakı şərhlərdə nq hərfbirləşməsinin velyar ŋ səsinin 
tələffüz şəkli olmasına işarə eləmişik. - ık
4
şəkilçisindəki k ünsü-
rünün də n- q səsuyğunluğu vasitəsilə dialekt nitqinə yol tapmış-
dır. Bu şəkilçi ayrım şivəsində - ıŋ şəkilçisi ilə paralel işlənərək 
məhdud arealda saxlanmışdır. - ık şəkilçisinin geniş yayılmaması 
dilarxası, partlayan, kar - k səsinin fonetik təbiətindən və dilimi-
zin fonetik sisteminə yad olmasından irəli gəlir. Azərbaycan dili 
şivələrində - k səsinə q səsi (qərb qrupu şivələri), k səsi (Zaqa-
tala - Qax) və x səsləri uyğundur. Orxon-Yenisey mətnlərində, 
M.Kaşğarinin lüğətində və müasir oğuz qrupu dillərində söz so-
nunda k səsinin (konak “ev”, uşak, yarak) üstünlüyü qədim türk 
xüsusiyyəti olmasını göstərir. Bunun qədim xüsusiyyətləri müha-
fizə edən ayrım şivəsində qalması da təbii haldır. ŋ//nq - k səs uy-
ğunluğu yakut dilinin şivələrində məhdud dairədə saxlanmışdır: 
məs.: эриэнгэс> эриэккэс (222,s.84).