Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Bişəuzər kəndi var. Orada beş övliya yaşa- yır, onların adı ilə bu 
şəkildə adlandırılır (148, s.70).
Bu tipli birləşmələr ayrılıqda deyil, söyləmin tərkibində re-
allaşır və əsasən canlı varlıqları əhatə edir. Fikrimizcə, - lar, - 
lər şəkilçili isimlərin kəmiyyətini konkretləşdirmək üçün miqdar 
sayları sonradan əlavə olunmuşdur. Birləşmə daxilində miqdar 
sayları semantik cəhətdən zəif mövqeyə malikdir. Bu cür birləş-
mələrin işlədilməsində əsas məqsəd əşyanın konkret kəmiyyətini 
deyil, sadəcə olaraq, çoxluğu bildirməkdir. Danışıq xüsusiyyə-
ti olduğu üçün ədəbi dildə məhdud dairədə qapanıb qalmışdır. 

---

182
183
Bu cür mürəkkəb isimlər ara-sıra yazı dilinə də keçmişdir; 
məs.:
Gərçi aşiqəm, rindü müflisəm
Boşdu kisəmiz ağça-maqçadan (Nəbati, s.54)
H.Mirzəzadə bu qəbildən olan qoşa sözlərin işlənməsini belə 
mənalandırır: “Təxminən bütün türk dillərinə xas olan bu xüsu-
siyyət (qoşa sözlər nəzərdə tutulur - M.M.) Azərbaycan dilində də 
özünü göstərmişdir. Əşyaya olan ikrah münasibəti, qeyri-müəy-
yən kəmiyyət və yaxud əsas sözü mənaca genişlənməsini göstər-
mək üçün hər hansı bir ismin birinci hecasının saitinə qədər olan 
hissəsi alınıb, m samiti əlavə edilir və əsas sözün özünə artırılaraq 
birlikdə işlənir (75,s.71-72). Bütün isimlər kəmiyyət anlayışına 
malikdir. Bəzi isimlər qrammatik cəhətdən tək formada olsalar 
da, məzmunca cəm kimi dərk edilir. Belə isimlərin kəmiyyətini 
müəyyənləşdirmək çətindir.“Üzüm, tut, alma, gül, balıq, daş və s. 
bu kimi sözlər həm bütövü, həm də onu təmsil edən bütövün ay-
rı-ayrı vahidini bildirir” (52, s.45). Azərbaycan ədəbi dilində belə 
isimlər çoxluq ifadə edərkən - lar, - lər şəkilçisini qəbul edir, şi-
vələrdə isə qeyri-müəyyən kəmiyyəti və topluluğu bildirmək üçün 
sözlərin dəyişilmiş şəkildə təkrarından istifadə olunur. Məsələn: 
tut-mut, odun-modun, ət-mət, üzüm-müzüm, düyü-müyü dedikdə, 
adı çəkilən əşya ilə həmin növdən olan digər əşyaların çoxluğu 
nəzərdə tutulur. M.Novruzovun son qənaətinə görə, belə sintaktik 
bütövlərdə ikinci komponentlərin mənası olmadığına görə, top-
luluq semantikası meydana çıxaran - m ünsürü hesab oluna bilər 
(79, s.247). Bu tipli leksik təkrarlara “Falnamə” əsərində də rast 
gəlinmişdir; məs.: enke-menke “ova mova”, enin-menin “ovu-
nu-movunu” (79, s.34).
3) Birinci tərəfi semantik mənaya malik olmayan birləşmələr. 
Belə birləşmələrin birinci tərəfi sözün ilk hecası və hissə-
sindən ibarət olur və ya onların üzərinə r,l səsləri əlavə edi-
lir. çıl-çırpı, çal-çəpər, mer-meyvə, pal-paltar, çul-çuxana//
çulçuxa, zir-zibil//zır-zivil, dər-dəmir, bər-bəzək, dər-divar, 
yar-yoldaş, sür-sümük, yer-yemiş, “qovun” və s. Burada l 
aparmağa paldan-paltardan, sənnən ikimin, yağ beş pıd istəyirəm 
(Muğ.); - So:pa üssünə ağaş iki dənə qoyrux (Nax.); - Toyda ki 
davar aparılla beş dənə, on dənə, düə aparılla tay orda işki-mişki 
o vəxlər olmazdı (Təb.) və s.
Konkret miqdar sayları ilə isimlərin sırasının dəyişməsi türk 
dilləri üçün xarakterik sayılmasa da, bəzən əşyaları qabarıq şəkil-
də nəzərə çatdırmaq üçün isimlər önə çəkilmişdir. Bu cür hallar-
la Orxon-Yenisey abidələrində də rastlaşırıq; məs.: - Ağılım on, 
yılkım sansız erti; - İnim yiti, urım üç, kızım üç erti “On ağılım, 
saysız-hesabsız ilxım var idi. Yeddi kiçik qardaşım, üç oğlum, 
üç qızım var idi (Süci abidəsi, 5-6-cı sətirlər); - Yaşım yeti yetmiş 
azıdım “Altmış yeddi yaşımda gözümü yumdum (Berqe abidəsi, 
arxa tərəf, 6-cı sətir)
Şivələrdə sözlərin reduplikasiyası vasitəsilə topluluq anlayı-
şı ifadə olunur. Qoşa sözlər müxtəlif yollarla əmələ gəlir. Onları 
aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq mümkündür:
1) Eyni sözün təkrarı ilə əmələ gələnlər: kənd-kənd, oba-o-
ba, qapı-qapı (gəzdim), ev-ev, maşın-maşın, yük-yük, san-
dığ-sandığ, daş-daş, cərgə-gərcə, cələf-cələf (Tov.) “sü-
rü-sürü”, dıvır-dıvır “təpə-təpə” (Şəm.) və s. Nümunələr: 
Soğanı baş-baş çıxararux (Ağs.); - Ambardan taxılı ma-
şın-maşın aparırdılar (Qəb.); - Mitili yük-yük yığasan gərəg 
(Mər.); - Sandığ-sandığ cehiz gətirirdi qızlar oğlan öyünə 
(Muğ.) və s.
2) Təkrar olunan sözün ikinci tərəfinə m ünsürünün əlavə olun-
ması ilə əmələ gələnlər; saitlə başlanan sözlərə m ünsürü 
əlavə olunur, samitlə başlanan sözlərdə ilk samit m səsi 
ilə əvəzlənir; məs.: şor-mor, ət-mət, qoyun-mo- yun, kəl-
məl, ot-mot, odun-modun, əkin-məkin, palçıq-malçıq, qas-
dun-mas- dun, patınqa-matınqa, cin-min, şeytan-meytan, it-
mit, qazan-mazan, süd-müd və s. Belə birləşmələrdə hər iki 
tərəf eyni zamanda şəkilçi qəbul edir; məs.: itdən-mitdən, 
şordan-mordan, palçığı-malçığı, əkinimiz-məkinimiz.

---

184
185
(G.) “tez-tez sürüdən qaçan heyvan” , çaxçax (Zər., Ş., Bl., Qaz., 
Tov., Dm.) “taxtadan hazırlanmış hasar əvəzi”, qıxmıx (Ş., O., 
Qaz., Tov.) “taxtanın xırda parçaları” (ADDL, 1964, s.143), cığ-
cığa (Cul., G., Şr.) “bəzək şeyləri”.
Şivələrdə çoxluq bildirən vasitələrdən biri də hamı (əksər şi-
vələr)//elcari (A.) sözüdür. Fikrin ifadə olunmasında - lar, - lər şə-
kilçisini əvəz edir; məs.: - Uşağ hamısı gülüşdü (Qb.); - Bizim kən-
din elcarı belə danışır (A.); - Kənt hammısı tökülüp gəldi (Zaq.).