Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Leksik üsul. Qədimdə-şəkilçilərin formalaşmadığı dövrdə ib-
tidai insanlar kəmiyyət anlayışını sözlərlə ifadə etmişlər. Müasir 
türk dillərində kəmiyyətin morfoloji ifadə vasitələri geniş yayılsa 
da, qədim dövrlərdə leksik yolla ifadəsi intensiv olmuşdur. -lar-
lər şəkilçisi formalaşdıqdan sonra leksik üsulun əhatə dairəsi 
məhdudlaşmışdır. 
Kəmiyyət anlayışının leksik üsulla ifadəsi dedikdə, əsasən 
saylar nəzərdə tutulur.Halbuki şivələrdə toplu əşyaları ifadə edən 
xeyli miqdarda söz vardır:
İrəmə - Qazax və Tovuz şivələrində “dərə-təpə” mənasında 
işlənir; məs.: - Ə:, niyə qırersan, bu heyvanı bu irəmədə, bir az 
o yannara aparsaŋ otduya (ADDL, 1964, s.236). Sözün birinci 
hissəsi i:rə şəklində uyğur abidələrində “daş” mənası ifadə edir 
(QTL, s.48). M.Kaşğari bu sözün ir kökünün “dağın gün düşən 
hissəsi” mənasını daşıdığını qeyd edir (MK, I c., s.464). İrəmə 
sözünün birinci mənası onun müasir mənası ilə uyğundur.
Elcarı. Ağsu şivəsində “hamı” mənası ifadə edir; məs.: - Qo-
yunun elcarı bırda yatır günorta; - Bosdanın elcarın ot-ələf basıb. 
Bu söz mürəkkəb quru- luşludur; el və car//çar tərkib hissələrin-
dən ibarətdir. Çar sözü M.Kaşğarinin lüğətində “ailə” mənasında 
işlənmişdir (MK, II c., s.236). Beləliklə, elcarı sözü topluluq bil-
dirən iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmişdir.
ova. Qazax şivəsində “tayfa, nəsil” mənası bildirir: Ova ova-
nın itiyini bayatıynan gəzər (ADDL., 1964, s.344). M.Kaşğari 
“tayfa, nəsil” mənasında oba sözünün oğuz dilinə məxsus oldu-
ğunu göstərir (MK, I c., s.86).
və r ünsürləri toplu - çoxluğun göstəricisi kimi təzahür edir.
4) Birləşmənin ikinci tərəfi birinci tərəfin fonetik cəhətdən 
dəyişmiş, heç bir mənası olmayan formasından ibarət olur: 
dana-düna, ağac-uğac, kol-kos, kətdi-kütdi, ala-ula “alaq 
otları”, yük-yap, cayıl-cuyul, qeyiş-qüyüş, avara-uvara, 
kələ-külə “çınqıllıq” (Nax.), alğay-salğay (Dəv.) - qohumlar 
və s. Bu cür formalar nitq prosesinin intensivliyini artırır. 
Fikri tam və tez çatdırmaq üçün bütün əşyalar təfərrüatı ilə 
sadalanmır, qoşa sözlərlə həmcins əşyalar ümumiləşdirilmiş 
şəkildə bildirilir.
5) Sinonim sözlər topluluq məzmunlu ismi birləşmələr əmələ 
gətirir: dova-dərman/ dava-dərman, künc-bucağ/ künc-bu-
cax/ künj-bujax, dost-yoldaş (89, s.136), daş-qaş, dəlik-de-
şik, qol-budaq, çala-çuxur, dədə-baba və s.
6) Yaxın və antonim mənalı sözlərdən ibarət olan birləşmələr: 
qohum-qərdaş/qohum-qardaş, daş-qum, dağ-dərə, qap-ba-
ca, qız-gəlin, taxda-tabağ “rəflər”, dam-daş “ev əşyala-
rı”, dam-divar, qoyun-quzu, qazan-qablama, tay-tuş, yor-
ğan-döşək, toyux-cücə, əl-əyağ//əl-ayax (Uşaxlar yaxçı 
əl-əyax verdilər “çox işlədilər”) və s.
Qoşa sözlər qədimdən topluluq bildirmişdir. Hətta onların ta-
rixi o qədər qədimdir ki, kəmiyyətin ilkin forması hesab etmək 
olar. Şumercədə də ismin cəmini əmələ gətirmək üçün sözün tam 
və qismən təkrarından istifadə olunmuşdur; məs.: udu-udu “qo-
yunlar” (46, s.27). Bu hadisə Orxon-Yenisey abidələrində, Şərqi 
Türküstan mətnlərində, M.Kaşğarinin lüğətində və b. qədim yazı-
lı abidələrdə də mövcuddur (73, s.33-34; 195, s.103-104). Toplu 
semantikalı qoşa sözlərin xalq danışıq dilində intensivliyini “Ki-
tabi-Dədə Qorqud” abidəsindən görmək olar: qul-qaravaş, al-
tun-aqça, sığın-keylk, ata-ana, ana-baba, qul-xəlayiq, qatar-qa-
tar, tavla-tivla, qatır-bəsərək, puta-buta “nişan, hədəf” və s.
Qoşa sözlər müasir dövrdə söz yaradıcılığının bir vasitəsinə 
çevrilmişdir. Onların köməyi ilə yaranan yeni leksik vahidlər öz 
əvvəlki topluluq mənasını qismən də olsa, saxlayır; məs.: teytey, 

---

186
187
səçmə (Ord.) - odun əvəzinə işlənən təzək xırdaları; düzmə (Qb.) 
- ipə düzülmüş qaxlar; basma (Şəm.) - kömür yandırmaq üçün 
odun qalağı, karvanyolu (Qaz.) - ulduzlar topası; çoxnax (G.) - 
canavar sürüsü; dənətüşmə (G., Tov., Ağs.) - çoxlu sün- bül və s.
Şivələrdə bəzi sözlər - lar,-lər şəkilçisinin əvəzləyicisi kimi 
çıxış edir: molla tayfası - mollalar (Dedi: molla tayfası axmax olar, 
yola nərdivan olmaz) (Muğ.); naxırçı tayfası - naxırçılar (Naxırçı 
tayfası həmmişə çöldə - biyabanda olur) (Kr.); - Qız tayfasını gözi 
götirməzdi (B.); sürmə (G.) - quş dəstəsi (Sığırçının sürməsinə 
bir bax); kəmə (Qb.) -sünbül dəstəsi (Kəməni quyun yədi); dürgə 
(Şam.) - kəlağayı dəstəsi (Ay uşağ, dürgəni gəti) və s.
Qədim yazılı abidələrdə də ayrı-ayrı sözlər əşyaların toplu-
luğunu bildirmişdir; məs.: alığ “çox, xeyli”, alku “hamı”, bod 
“qəbilə”, bodun “xalq”, yont “ilxı”, kün “camaat”, ökür “sürü”, 
oğuş//uğuş “qəbilə”, ulus “xalq”, çərik “qoşun” (Orxon-Yenisey 
abidə); yemiş “hər cür meyvə”, yimqu “çox”, tümen “çox”, büte 
“çox, xeyli” (M.Kaşğari).