Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- OSMANLI MƏDƏNİYYƏTİNDƏ KİPRİN YERİ VƏ KİPRLİ DİVAN ŞAİRLƏRİ* İ
- Xızır Handı Dədə
- OSMANLI TÜRKİYƏSİNƏ KÖÇ ETMIŞ AZƏRBAYCANLI KLASSİK ƏDƏBİYYAT TƏMSİLÇİLƏRİ* T
- Şah Qasım Ənvar
- Əbdülqədir Maraği
|
YƏHYA. 233 Arnavud kökündən, Dukağın bəyləri nəslindəndir. Bu üzdən “Gülşəni-Ənvar”da: Amavudun hasları vü yegleri Nesl-i kadimüm Dukağin begleri- deyə bildirmişdir. Atası yeniçəri ocağında yetişdiyi üçün özü də yeniçəri oldu. Hətta bu sinfi n katibliyinin qapısında xidmət göstərən şagirdlərin sırasına daxil oldu. Sonra bölükdə xidmət etdi. Nəhayət Sultanın dövründə həqiqi bir şöhrət qazandı.Vəfv idarəsi məsulu olaraq doğruluqda ad çıxardı. Əyyub Sultan vaxtlarında Bolayır imarətində və İstanbuldakı Bəyazid xan camisində müttəvəlli olaraq bir çox xidmətlərdə çalışdı. Yəhya bəy, Sultan Mustafa mərsiyəsini söyləyən zaman bəzi beytlərində bir sıra şairlərə ürəkdən nifrət edən vəziri-əzəm Rüstəm Paşaya toxunmuşdur: Eya serir-i saadette padişah-ı cihan Diri kala ne revadır fesad eden şeytan O, bununla kifayətlənməyib bu misranı da əlavə etmişdir: 233 Qanuni Sultan Süleyman dövrü şairi, həmin mənbə,188-190, 5959 422b-423b. 237 Vücuduna sitem-i Rüstem ile erdi ziyan Bu vəzirin vəzifəsi yüksələndən sonra isə bir çox təftişlər aparılaraq Yəhya bəy vəzifəsindən kənarlaşdırıldı. İşi dəftərdarlıq olmasına baxmayaraq, İzvornik sancağında otuz min axça zəamət verilərək onu İstanbuldan uzaqlaşdırdılar. 1574-cü ildə şairlə söhbətimiz baş tutdu. Belə bir mərsiyəni neyçün yazdığını, sonra da diqqət etmədən nədən üzə çıxararaq yaydığının səbəbini soruşdum. Müəmmalı bir cavab verdi: “Duyulmasın istəmədim. Hətta təxəllüsümü belə qeyd etmədən, şairlərin arasına atmaq istərkən, ordunun seyrinə çıxdım. Mərsiyəmi bir çox adamın əlində gördüm. Görünür dostlarımdan kimsə mən yuxuda olan zaman çadırıma girmiş, əlyazmanı taparaq üzünü köçürmüş və aparıb yaxın adamlarına vermişdir”. Rüstəm Paşa yenidən vəzifəyə gəlincə bir gün onu çağırmış və şairin “payını” vermişdi: “Bir padşah ki, dünyanın diriliyi üçün oğlunu öldürtdü, xüsusilə də müftilərimiz ona ölüm fi tvası verdi. Bundan sonra sənin müxtəlif cəfəng sözlər söyləməyin və ədalət davası edən sultana xəta eylədin deməyin hədini aşmaq deyilmi ?” deyə soruşmuşdur. Yəhya bəy də susmayıb “Ölənlə öldük, ağlayanla ağladıq, burda xətamızın olduğunu bilmədik” – dedi. “Nə bilim, o cəfəng şeirində fi landan oldu demisən, bəzi adamlara iftira atmısan, buna cavabın nədir?” deyəndə, “adəm övladıyıq səhv etmişik” deməkdənsə, “düşmənlər iftira etdi” deməyi üstün bildim. Yəni “böhtanlara məruz qaldım” demişdir. Qısaca başına gələni bu şəkildə açıqladı. Ancaq Rüstəm Paşa vəfat etdikdə Yəhya bəy keçmişdəki ədalətsizliyi xatırladaraq, ona başqa bir həcv şəklində mərsiyə yazıb ortaya qoydu. Son bəndinə belə bir mətlə əlavə etdi: Gülmez idi yüzü mahşerde dahi gülmeyesi Çox iş etti bize ol sağlık ile olmayası Yəhya bəy həqiqətən sadə yazmağa meylli, qəzəl və mərsiyədə 238 özünəməxsus üslubu olan bir şairdir. Görünüşündən çələbilik yağsa da, gizli xəzinə kimi sirliydi. Özünəməxsus tərzi ilə tamamilə yeni bir əhval-ruhiyyə yaradırdı. “Şah və Gəda” və insan ürəyini riqqətə gətirən bir kitab olan “Gəncineyi-Raz”dan başqa “Yusif və Züleyxa” və zövq oxşayan “Usulnamə” əsəri tərifə layiq məsnəvilərdir. Ölümünə yaxın divanı da hazırlandı. Oğlu Adəm Çələbi divanının ön sözünü mənə gətirdi və “səhv varsa düzəltsinlər”- deyə vəsiyyət etdiyini bildirdi. Həqiqətən də gözəl ifadə etmiş, yeni bir tərzdə qələmə almışdır. Ərəbcə tamamlamalarda belə səhvi yoxdu. Düzəltməyə göndərməyinin səbəbi də bu tamamlamaları düzəltdirmək idi, ancaq onlar da düzgün yazılmışdı: “Şah ve Geda”dan: Bile ağlardı ağlasam enhar Bile inlerdi inlesem kühsar Saf dil ol begüm piyale gibi Kara gönüllü olma lale gibi “Gencineyi-Raz”dan: Geçinir bir dilim ekmekle fakir Yedi iklimi yiyip doymaz emir Verdi bin taht-ı Süleyman bada Rüzgare ne döyer dünyada “Yusif ve Züleyxa”dan bir parça: Babamızla durursun oturursun Uyumağa koduk düş de görürsün “Usul-name”sindən: Beni düd-ı ah etmiş idi nihan 239 Dumanlı dağa dönmüş idim heman “Gülşəni-Ənvər”indən girişdə verilən beyt yetərlidir. Lirik qəzəllərinin də bərabəri yoxdur. Her kitabı okumuş alim-i danayız biz Dürlü dürlü dilimiz var ulu deryayız biz Qəzəl: Ahır-ı maha döner derd ehlinin mahiyyeti Varlığınca cenab-i zafi nin artar kuvveti Digər İki kat oldu vücudum kocadım kat kaldım Melekül- mevt selamını egildim aldım. “Şah və Gəda”nın yazılmasına səbəb padşahın qapıçısı Əhməd şahdır. Yəhya bəy o tarixdə, xüsusiylə özüylə öyündüyü məclislərdə bu qəzəli demişdir: Derbani-padişah edib ol servi-kameti Dövran yine kapıya getirdi kıyameti Sürüne-sürüne varayın o asitaneye Dergahdan süre beni hışm ile gayeti Bana şu denli eyledi zulmü ki sanırım Dergaha varan ondan eder hep şikayeti Yəhya bəy 1575-ci ilə qədər yaşamışdır. Təxminən 80 yaşında vəfat etmişdir. Məzarı İzvornik qəsəbəsindədir. (*Yazı “Çevren” jurnalında s.38. və “Ptiştine-Yugoslavya” 1983. s.43-63-də dərc olunub). 240 OSMANLI MƏDƏNİYYƏTİNDƏ KİPRİN YERİ VƏ KİPRLİ DİVAN ŞAİRLƏRİ* İ nsanlar hələ qədimdən birlikdə, toplu şəklində yaşaybiləcəkləri əlverişli yerləri tapmış və bunları zaman keçdikcə kənd, qəsəbə və şəhər şəklində formalaşdırmışlar. Bu insan məskənlərinin bir qismi zaman-zaman inkişaf edərək mərkəzlərə çevrilmiş, bəziləri isə daha az əhəmiyyət daşıyan şəhərlər olaraq öz vəziyyətlərində qalmışlar. Get-gedə bu şəhərlər sivilizasiyaların üzə çıxdığı məkanlar şəklində diqqət çəkmişlər. Buna görə də şərq və qərb dillərinin bir çoxunda mədəniyyət sözüylə şəhər kəlməsi eyni mənanı daşıyır. Mədəniyyətin yarandığı mərkəzlər həmişə şəhərlər olmuşlar. Çünki şəhər kəlməsinin bir mənası da idarəçilik deməkdir və ən önəmli şəhərlər eyni zamanda idarəçilik mərkəzləridir. Şəhərlərin bəziləri mədəniyyətlərin onlara olan ehtiyaclarını doğrultmaq, mədəniyyətlərii inkiçaf etdirmək üzündən ya önəm qazanır, ya da öz önəmlərini itirirlər. Başqa bir qismi isə əlverişli coğrafi şərait, ticarətin inkişafı, dini təsəvvüf atmosferinin mövcudluğu, ticarət yollarının üstündə yerləşməsi və s. başqa faktorların sayəsində öz mövqelərini daha da möhkəmləndirirlər. Şəhər üçün əlverişli mövqeyə malik bir bölgə olan Kipr də, Ağdənizin üçüncü böyük adası kimi, əlverişli coğrafi şəraiti ilə tarixin hər dönəmində öz şöhrətini qoruyub saxlamış, xüsusilə də stabillik dövründə siyasi və mədəni inkişaf cəhətdən ehtiacı olan şəhərlərdə göstərdiyi mədəni fəaliyyəti ilə diqqət çəkmişdir. Klassik mədəniyyət sahəsində Kiprdə ən çox inkişaf etmiş şəhərlər Lefkoşe və Maqosadır. Haqqında danışılan bu şəhərlərin başqa dəyərlərindən də söz açaraq onların mədəni aləmdəki əhəmiyyətini göstərmək olar. Mən məsələyə divan ədəbiyyatı bucağından yanaşmaq istəyirəm. Bilindiyi kimi Kipr 1571-ci ildə Osmanlı idarəçiliyinə qatılmışdır. Bununla da bölgədə bəlli bir əhali artımı da başlandı və beləcə, türk dili sadəcə bir danışıq dili deyil, yazı dili kimi də işlənməyə başlandı. Amma dərhal qeyd etmək lazımdır ki, bu bölgənin siyasi 241 olaraq bir idari quruluşa bağlanması ilə, mədəni olaraq özünü o mədəniyyətin bir parçası hesab etməsi, eyni şey deyildir. Başqa sözlə ifadə etsək, “mədəni inkişaf siyasi inkişafı bəlli bir nöqtədən izləyir” də deyə bilərik. Bu məsafə müxtəlif qısalma və uzanmalarla əlli və yüz il arasında dəyişərək formalaşa bilmişdir. Kipr də fəthdən sonra dərhal bir yerli türk ədəbiyyatından danışmaq düzgün olmazdı. Qeyd etmək gərəkdir ki, divan ədəbiyyatı bir intellektual ədəbiyyat, başqa sözlə desək bir şəhər ədəbiyyatıdır. Bu baxımdan haqqında danışdığımız ədəbiyyata ancaq şəhər mərkəzlərində və bir sıra tanınmış qurumlarda, xüsusilə mədrəsə, təkkə və bazarlarda rast gəlmək olardı. Divan şairlərinin yetişdikləri mühitə, ya da onların məsləklərinə baxıldıqda bu məsələ öz-özündən aydın şəkildə ortaya çıxmaqdadır (İsen 1997 s. 221) Yenə belə bir perspektivdən baxdıqda Kiprdə bu üç qaynaqdan təkkə ünsürünün daha çox irəli çıxdığının şahidi oluruq. Məsələyə daha dəqiq nəzər salmaq üçün əvvəlcə Kiprli şairlərin sayını vermək və bunun klassik ədəbiyyatdakı yerini müəyyənləşdirmək, sonra da bu şairlərin həyatları haqqında qısaca məlumat vermək gərəkdir. Qaynaqlar bizə Osmanlı idarəçiliyində səkkiz Kiprli şairdən söz açır. Bu rəqəmi əsas götürsək, o zaman Kipr Osmanlı mədəniyyət çevrəsi içində Antakya, Maraş, Mora, Tire və Urfa ilə eyni sıranı paylaşmaqda və bu sahədə doqquz şair yetişdirən Adana, Hələb, Kırım, Nigde, Sinop və Yenişəhər Fənər kimi mərkəzlərdən sonra yer almaqdadır. Bu mənada bölgə (təbii şəhər olaraq Lefkoşa) Osmanlı mədəniyyət mərkəzlərinin ikinci, hətta üçüncü qrupunda yer almaqdadır. (Ümumi qiymətləndirmə üçün baxın: İsen 1997 s.67). 1. Zəkai. (v. 1058/1648) Məhməd Zəkai Əfəndi Kiprdə doğulub. Təhsilini tamamladıqdan sonra müdərrislik və kadılıq edib. Kiprdə dəfn edilib. Mucib ölüm tarixinin 1937-ci il olduğunu göstərmişdir. 2. Siyahı. (v.1710) Şeyx Mövləvi Mustafa Dədə. Ana tərəfi Həbəş əsilli olduğuna görə olduqca qara olan Siyahı bu fi ziki görünüşüylə əlaqədar olaraq Siyahı təxəllüsünü götürüb. Əli Dədənin Lefkoşa Mövləvixanəsi şeyxliyi müddətində onun yanında yetişmişdir. 242 Gelibolu Mövləvixanəsi şeyxi oldu. Misir Qahirə Mövləvixanəsi içində ortaya çıxan narahatlığı aradan qaldırmaq üçün ora göndərildi və oradakı sıxıntıları aradan qaldırdı. Bundan sonra Lefkoşa Mövvəvixanəsi şeyxi oldu. Burada öldü və Mövləvixanə məzarlığında torpağa tapşırıldı. Əsrar Dədə təzkirəsində divan sahibi olduğu bildirilir. Dövründə fövqəladə şəkildə qayğı görən bir adam olub. Şeyxül-məşayih ləqəbiylə tanınıb. Əsrar şeirlərini mükəmməl şəkildə tamamlayır. 3. Arif (v. 1138/1725) Şeyx Arif Əfəndi. Lefkoşa Mövləvixanəsi şeyxi Mustafa Siyahi Dədənin oğludur. Ən çox Mövləvi şairi nümunəsində rast gəlindiyi kimi, tamamilə bir dərgah mühiti içində doğulub böyümüşdür. Mövləviliyə meyl etmiş və əvvəl Misirdə Qahirə Mövləvixanəsinin, atasının ölümündən sonra da Lefkoşa Mövləvixanəsinin şeyxi olmuşdur. Lefkoşada vəfat etmiş və Mövləvixanə məzarlığında dəfn edilmişdir. 4. Xızır Handı Dədə. Lefkoşada doğuldu. Siyahı Mustafa Dədənin yanında yetişdi. Onun Misirə getməsi üzündən Handı İstanbula gəldi və Galata Mövləvixanəsində Münəccimbaşı Əhməd Dədə ilə tanış oldu. Əhməd Dədə, Nəsib Dədə, Hasib Dədə və Ləbib Dədə ilə birlikdə həccə getdi. Yenidən Kiprə qayıtdı və Lefkoşa Mövləvixanəsinin şeyxi oldu. Orada vəfat etdi. Dördbəndlik bir qəzəlindən nümunə: Koyma ayağı bir dem elinden ki iş budur Nuşi şarab-ı nab idegör Cem-meniş budur Arz eyle gah bedrini, gahi hilalini Mahım felekde vadi-i tarz-ı reviş budur Ağyara munis oldu o vahşı gazalimiz Ahir şikar olur göresin gösteriş budur Çevre tahammül eyle medet vasl-ı yarda Handi rakibe afet-i can serzeniş budur. 5. Musib. (v.1168/1754) Məhməd Musib Əfəndi. Lefkoşada 243 anadan olub. Rumelinin müxtəlif şəhərlərində qazilik edib. Karaferyede qazi ikən vəfat etmişdir. Şeirlə maraqlanırdı və şairlər arasında elmli olması ilə şöhrət qazanmışdı. Səfi yə Sultan və Pir Mustafa Paşanın verdiyi mənbələri tarixə saldı. 6. Hilmi. (H. 1197/ M. 1782, H. 1264/ M. 1847) Həsən Hilmi Əfəndi Kiprdə doğuldu. Təhsilini başa vurduqdan sonra Hilmi Xoca olaraq ətrafındakılara dərs demişdir. II Mahmudun Kiprə bağışladığı kitabxanaya minnətdarlıq əlaməti olaraq yazdığı qəsidə padşahın çox xoşuna gəlmiş və buna görə də İstanbula çağırılaraq rəisü- şüəra titulu verilmişdir. Kiprə müfti təyin edilmişdir. Orada vəfat etmiş və Yeni Cami məzarlığında dəfn edilmişdir. Divanı vardır və bu əsər dəyərli araşdırıcı, şairin həmyerlisi Harid Fədai tərəfi ndən yayınlanmışdır. (Kipr Müftisi Hilmi Əfəndi, Lefkoşe 1987). 7. Təhsin. (504) Hacı Həsən Təhsin Bəy. Surre valisi və Kipr vergi məmuru Hacı Məhməd Ağanın oğludur. Lefkoşada doğulub (1215/1800) – İstanbula gələrək orada təhsil aldı. Laz Ömər Əfəndidən yazı dərsləri aldı. Atası ilə birlikdə həcc ziyarətinə getdi. Məkkədə Məhməd Can Əfəndiyə qoşularaq nəqşibəndi təriqətinə daxil oldu. Təkrar Kiprə qayıtdı. Müdərris oldu. Bağdad mollası adını qazandı. Naqibül-əşrəf təyin olundu. Qaziəsgər, rəisil- ülema, məclisi-vala üzvü oldu. 11 səfər 1278/1861-də vəfat etdi və Eyubda, Validə Sultan məzarlığında dəfn edildi. Həsən Təhsin Əfəndinin yazdığı şeirlər toplanaraq bir məcmuə şəklində nəşr olunmuşdur. 8. Aşıq Kənzi. (1210/1255) Daha çox aşıq ədəbiyyatı təmsilçisi olan Aşıq Kənzini də bu çərçivədə dəyərləndirmək mümkündür. Əsl adı Qasım olan Kənzi Kiprdə doğulub (1210) Bektaşı təriqətinə daxil oldu və bu təriqətin içində yetişdi. Ömrünü saz çalaraq keçirdi. Anadolu, Misir və Balkanları dolaşdı. Evləndikdən sonra Ədirnədə yerləşmiş və Bursada vəfat etmişdir. Türk Yunan savaşları haqqında yazılmış bir dastanı, “Sərgüzəşti- Kənzi Baba” və “Kipr dastanı” adlı əsərlərin müəllifi dir. Bir divan təşkil edəcək qədər şeirləri var və onlar dəyərli araşdırıcı Harid Fədai tərəfi ndən nəşr olundu. (Kiprli Aşık Kenzi Divanı 3 c.) Verilən məlumatlardan göründüyü kimi Kiprdə ilk şeir ənənəsi bir qazi şair Məhməd Zəkai Əfəndi ilə başlamışdır. Ondan başqa 244 elmiyyə sinfi ndən üç Kiprli şairə də təsadüf edilir. Bunlar Musib, Təhsin və Hilmi Əfəndidir. Ənənəvi klassik şeirin ənənəvi quruluşu nəzərdən keçirildikdə bu təəccüblü görünməməlidir. Çünki klassik şeirin yaradıcılarının əksər hissəsi bu sənət sahiblərindən ibarət müəllifl ərdir. Bu göstərici bütün şairlərin 36 %-ni təşkil edir. Ümumilikdə şairlərin 3,7%-ni təşkil edən təsəvvüfçülər Kipr şairlərinin 50%-ni təşkil edir. Bunda şübhəsiz ki, mövləviliyin böyük təsiri olmuşdur. Türk ədəbiyyatından başqa, incəsənətin bütün sahələrinə də təməl təsiri olmuş mövləvilik, şairlər tərəfi ndən ən çox seçilən təriqətdir (68%). Kiprdə isə bu hal bir az da fərqlidir və burada klassik şeir mövləviliklə başlanıb desək, səhv etmiş olmarıq. Bu dəyərləndirmədə də Siyahı Dədə ilk adı çəkilən önəmli şəxsdir. Bəs Kiprli klassik növün daşıyıcısı olan mövləvilik nə zaman yaranmışdır? Bu mövzuyla bağlı qiymətli bir çalışma ortaya qoyan Harid Fədai və Mustafa Haşim Altana görə (Lefkoşe Mövliyyehanesi Ankara, 1997) adada ilk mövləviyyəxanə 1607-ci illərdə yaranmış, Siyahı Dədə ilk mövləvi şairi olaraq meydana çıxmışdır. Bu təriqətin Kiprdə belə yayılmasının səbəblərindən biri, Konya ilə Kipr arasında olan ərazi yaxınlığıdır. Başqa bir mütəsəvvif şair olan Kenzi isə Bektaşidir. Bektaşilik də divan şairlərinin etibar etdikləri əsas təriqətlərdən biridir (8%). Ancaq bu təriqətin Kiprlə bağlılığı bizə məlum deyil. Kiprdə yaranan klassik türk ədəbiyyatı başqa sahələr kimi şəhər mədəniyyətinə və intellektual düşüncəyə söykənərək inkişaf etmiş, milli ənənəyə uyğun olaraq daha çox elm adamlarını və təsəvvüfçüləri əhatə etmişdir. Ancaq bu istiqamətdə mütəsəvvüf şairlərin yaradıcılığı milli ənənənin üzərində qurularaq bütünlüklə mövləviliklə bağlı bir mənzərə yaratmışdır. (*Yazı “III Cuprus Research Congres Bulletins, Eastern Mediterranean University”, 2000-də dərc olunub). 245 İstifadə olunan ədəbiyyat “Adab-i Zurefa” (Haz. Sadiq Erdəm Ankara 1994) 1. Belig “Nuhbetül – asar Li – Zeyli Zübdetül - eşar” (Haz. Abdulkərim Abdulqadiroğlu) Ankara 1985. 2. Əsrar Dədə “Təzkire-i Şuara-i Mevleviyye” Süleymaniyyə kitabxanası Halət Əfəndi 109 3. Fatin “Hatimetül-eşar” İstanbul, 1271. 4. Fədai Harid. “Kıbrıs Müftüsü Hilmi Efendi” Lefkoşe 1987. 5. Fədai Harid. “Kıbrıslı Aşıq Kenzi Divanı” 3 c. 6. İnal. İbnülemin Mahmud Kamal “Son Asır Türk Şairleri” İstanbul 1988. 7. İsen Mustafa “Divan Şairlerinin Meslek Konumları” “Ötelerden bir ses” Ankara 1997. 8. İsen Mustafa “Divan Şairlerinin Tasavvüf ve Tarikat İlişkileri” “ Ötelerden bir ses”. Ankara 1997. 9. İsen Mustafa “Osmanlı Kultur Coğrafi yasına Bakış”. “Ötelerden bir ses”. Ankara 1997. 10. “Mücib Tekiresi” (Haz.Qüdrət Altun)Ankara, 1997. s 31. 11. “Osmanlı müellifl eri” Məhməd Tahir Cl III İstanbul 1333-1342 12. “Safayı Tezkiresi”. Süleymaniyə ktp.Esad Əfəndi 2549 13. “Salim Tezkiresi”. Süleymaniyə kitabxanası Əsəd Əfəndi bölümü nr 3872 “Tezkire-i Selim” İstanbul 1315 14. “Semehane-i edeb” TDEA c 1s 156 15. “Sicili Osmani” Məhməd Sürəyya c 1s156 16. “Silhdarzade Tezkiresi” 17. “Şakayık Şakayiki numniyye ve Zeylleri” Şeyxi Məhməd Əfəndi İstanbul 1989 c ı-v x 18. “Tezkirelere Göre Divan Edəbiyyatı İsimler Sözlügü”.Ankara 1988 19. “Tühve Tühfe-i Naili” Nail Tuman, Mili Egitim Bakanlığı Yayınlar Dairesi Başkanlığı Kütüphanesi nr b 870 20. “Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi” 21. Hüseyn Ayvensarayi “Vəfat-ı Ayvensarayı” (Haz. E. Çətin Derin) İstanbul 246 OSMANLI TÜRKİYƏSİNƏ KÖÇ ETMIŞ AZƏRBAYCANLI KLASSİK ƏDƏBİYYAT TƏMSİLÇİLƏRİ* T arix boyunca geniş bir ərazidə hökmranlıq edən türk toplumları eyni zamanda bu ərazilərdə sənət və mədəniyyət fəaliyyəti ilə də məşğul olmuş, bu geniş ərazilərdə müxtəlif dövlətlər yaratmış, bilavasitə dili, dini, həyata baxışı eyni olan toplumlar arasında təbii olaraq mədəniyyət və sənət mübadiləsi etmiş, elm və sənət adamlarının bir bölgədən başqasına keçməsinə şərait yaratmışlar. Məlum olduğu kimi, türk toplumu XIII əsrə qədər tək bir yazı dilindən istifadə edirdi. XIII yüzillikdə isə ikinci yazı dili yarandı. Bunu qərb türkcəsi adlandırırıq. X yüzillikdən etibarən müsəlman olmağa başlayan Seyhun boylarında yaşayan Oğuz türkləri Bağdad və çevrəsinin xilafət mərkəzi olmasının təsiriylə Maveraünnəhr, Xorasan və İrana doğru köç etməyə başladılar. Bu köçün İran dövlətinin mərkəzi avtoritetinin zəifl əməsi ilə əlaqədar olduğunu da düşünmək mümkündür. Gələnlər 1040-cı ildəki Dandanakan müharibəsindən sonra İranda yerləşdilər. Azərbaycan və Anadoluya doğru davam edən yürüşlər 1071-ci ildəki Malazgirt müharibəsindən sonra, xüsusilə də XIII yüzillikdə Çingizin ortaya çıxması, onun və oğlanlarının Türküstanda qalmış olan bütün oğuz boylarını Azərbaycan və Anadoluya sürgün etməsi ilə bu bölgənin əbədi türk vətəninə çevrilməsinin əsaslarını qoydu. Bu köçlər üzündən Orta Asiyadakı türk yazı dilindən uzaq düşmüş türk boyları yeni ərazidə ilk dəfə ərəb və farsca yazmağa başladılar. Beləliklə də, bu bölgələrdə türkcə yalnız danışıq dili, ərəb və fars dilləri isə yazı dili kimi istifadə olunmağa başlandı. Zaman keçdikdə bu torpaqlarda da türkcənin ilk ədəbi nümunələri görünməyə başladı. Bunları qələmə alan yazarların Orta Asiyadakı yazı dili ilə əlaqələri yoxdur. Buna görə də bölgələrdə və aralarında işlətdikləri Oğuz danışıq ləhcəsini yazıda işlətməyə başladılar və bunu Şərq türkcəsi adlandırdılar. Bu yazı dilinin ilk nümunələri XIII əsrdə görünməyə başlandı və 247 XV-XVI əsrlərdə standart bir formaya düşdü. Orta Asiyada daha əvvəllərdən mövcud olan Şərq Türkcəsi və ya Cığatay dili adlanan yazı dilinin yanında artıq ikinci bir yazı dili, Qərb türkcəsi meydana çıxdı. (Ərcilasun 1993. 27). Qərb türkcəsinin iki qolundan biri olan Azəri türkcəsindən də İraq, Suriya və İranın bəzi əraziləri ilə Cənub Anadolu və Güney Qafqaz bölgələrində istifadə edilməyə başlandı. Bu bölgə coğrafi tərəfdən baxıldıqda türk dünyasının ortasında yer almaqdadır. Bu xüsusiyyətinə görə Qərb türkcəsinin ilk ədəbi nümunəsi də Azəri türkcəsi şəklində qələmə alınıb. Keçid nöqtəsi olması ilə əlaqədar olaraq Azəri türkcəsi həm Osmanlı, həm də Çığatay ədəbi dilinə bənzəyən xüsusiyyətləri özündə ehtiva etməkdədir. Hələ XVII əsrin əvvəllərində təzkirəsini qələmə alan Riyazi, Füzulinin dilini “Nəvai lisanına karib lisanı vardur” şəklində ifadə etmişdir. Buradakı “karib” kəlməsinə diqqətinizi çəkmək istəyirəm. Müəllif, Nəvai diliylə, yəni Cığatayca eynidir demir, yaxındır deyir. İnanıram ki, eyni illərdə Cığatay sahəsində bənzər bir şairlər təzkirəsi qələmə alınsaydı, o təzkirəni yazan da Füzulidən söz açarkən bu dəfə “rum şairleri lisanına karib lisanı vardur” deyəcəkdir. Beləcə, Azəri türkcəsinin bu xüsusiyyəti həm şərq, həm də qərb türkcəsindən istifadə edən insanlarla asanlıqla əlaqə qura bilmək imkanı yaratmışdır. Şərq və Qərb türkcəsi eyni ədəbi dil olaraq inkişaf etmişdir. Bu ədəbi dildən istifadə edənlər müştərək bir mədəniyyətə mənsub olmalarına, üstəlik də istifadə etdikləri dilin eyni ana dilinin fərqli ləhcələri olduğuna görə, mədəni əlaqələr bu oxşar dünya arasındakı siyasi əlaqələrin fərqli, hətta dost olmayan dönəmlərində belə həmişə çox gözəl bir şəkildə davam etdirilmişdir. Teymurlular dövründə və ondan sonrakı dövrlərdə dünyanın ən irəlidə gedən siyasi və mədəni mərkəzlərindən biri olan Herat (İ.A. 1993: 5/1) yetişdirdiyi alim, şair, yazar, xəttat, musiqişünas, mürəttib, mücəllid və miniatür ustaları ilə Anadolu və Azərbaycanda inkişaf etməkdə olan mədəni həyatı cana gətirən və stimullaşdıran qaynaqlardan olmuşdur. Bu məqamda xüsusilə Cami (1414-1493) 248 və Əlişir Nəvai (10 fevral 1441 – 3 mart 1501) iki dəyərli qələm sahibi kimi gözümüzün qarşısında canlanır 234 . Fateh Sultan Məhməd İstanbulu fəth etdikdən sonra buranı hər tərəfdən İslam dünyasının mərkəzi etmək məqsədilə bir çox sənətçini bu şəhərə dəvət etmişdir. Gələnlərin əksər hissəsi də Orta Asiya, İran və Azərbaycandan idi. Əli Quşçu (v. 1474) bunların ən öndə gedənlərindən biridir. Yeni gələnlər gəldikləri yerlərin üzdə olan sənət əsərlərini də özləriylə gətirirdilər. Bu fərqli əraziləri bir- biri ilə yaxınlaşdıran bir mədəniyyət elçisi olmaq vəzifəsini yerinə yetirirdilər. Məsələn, Bəsiri (v.1535) Nəvainin divanını Anadoluya ilk gətirən şəxsdir. (Lətifi 1314: 104) Bu arada, xüsusilə başlanğıcda, elm və təhsil məqsədi ilə Türküstan və Azərbaycan bölgəsinə gedərək, həm buradan oraya, həm də oradan buraya mədəniyyət xəbərləri ötürənlər də yox deyildi. Ticarətin də bu münasibətlərin inkişafında rolunu unutmaq olmaz. Bu qarşılıqlı təsiri “Riyazi təzkirəsi”ndə belə bir nümunədə görmək mümkündür: “Mervidir ki Sultan Hüseyn Baykara zemanında diyarı- Horasan menba-i ehali-i ehli irfan ve menşe-i ashab-i belağat ü beyan olub vezirleri olan Mir Ali Şir Nevai bir meclis-i hasül- hasda Darül- eyaletinün ülema vü şüarası bihterini her merzbum olan mülk-i Rumun ulema vü şuarasına galib olmasın iddia ider. Hazreti Mahdumı ol meclisde hazır bulunup tıynet-i Rumiyanda olan vüfur-ı ehliyyet ve kemal-i kabiliyyet dahi inkar olmaz buyururlar. Bu mukavele esnasında canib-i derden bir murakka-püş zahir olup guşe-i meclisde mütemessil olur. Ahvalınden sual olundukda Rumdan geldügi zuhur bulur. Şuara-yı Rumın nev- peyda eşarından istifsar iderler. Sahib – tercemenin (Ahmed Paşanın) bu bir kaç beytini okur. Nazm: Çin-i zülfi n müşke benzetdüm hatasın bilmedüm Key perişan söyledüm bu yüz karasın bilmedüm. 234 Köprülü, 1980; Çavuşoğlu, 1976; İsen, 1997; Kurnaz, 1997. 249 Kad kiyamet gamze afet zülf-fi tne hatt bela Ah kim ben hüsninün bunca belasın bilmedüm Hazret-i Mahdumi bu terane-i dil-keşi istima itdükde bi- ihtiyar ser-ağaz-ı raks ü sema idüp müddeamuz sabit oldu buyururlar” . (Riyazi 3724-166) Bu köçlər üçün Osmanlı ölkəsinin bir cazibə mərkəzi olmasının, xüsusilə XVI yüzillikdən etibarən siyasi sabitlikdən məhrum Qafqazlar, Azərbaycan və Orta Asiyanın sənətçi baxımından aşağı səviyyədə olmasının da ciddi təsirləri vardır. İbn Sinanın dediyi kimi: elm və sənət himayə görmədiyi halda köç edər. Çünki bugünki formada bir yaradıcılıq sisteminin olmadığı orta çağda sənət və elm adamları ancaq sabitliyin və özlərini qoruyacaq hamilərin kölgəsində əsər yarada bilərdilər. Bu qanunauyğunluğu qınamağa dəyməz və buna bənzər vəziyyət Şərq və Qərb toplumlarında da eyni formada hökm sürürdü. Həm Orta Asiya, həm Azərbaycan bölgələrində Teymuroğulları və Ərdəbil xanlığının arasında gedən taxt-tac davaları, xüsusilə Ərdəbil idarəçiliyində ortaya çıxan təzyiqlər bir çox sənətçini yerindən-yurdundan etmişdir. (Kurnaz 1992: 16). Bu vəziyyətə Azərbaycanlı sənətçilər bir neçə cəhətdən tipik nümunədirlər. Yuxarıda toxunulan dil və ərazi baxımından bu ölkədə doğulan şair və yazarlar qeyri-stabillik hiss etdikləri və xüsusilə himayəsiz qaldıqları zaman ya Osmanlı, ya da Teymur sarayına gəlməkdən çəkinmədilər. Bunların ən diqqət çəkənlərindən biri olan Güney Azərbaycanda doğulmuş Şah Qasım Ənvar (1356-1434) Türküstana köç etmiş və burda həm böyük şair, həm də Əmir Teymurun nəvəsi Mirzə Uluğbəyin də bağlanmış olduğu böyük bir mürşid olaraq ad qazanmışdır. Bundan başqa dünya musiqi tarixinin dahi şəxsiyyəti Əbdülqədir Maraği də (1353- 1435) həyatının ən mühüm illərini Heratda keçirmiş və orada da vəfat etmişdir. Amma bu iki dünya arasında bu mənada mühüm bir fərq vardır: Heratda Türk mərhələsi adlandırılan möhtəşəm intibah artıq sönməyə, İstanbulda isə yenicə parlamağa başlamışdı. Buna görədir ki, Osmanlı dövlətinin cazibəsi sənət adamları üçün də maraqlı olmuş və bu cazibəylə əlaqədar olaraq, böyük sayda şair 250 və sənətkar bu ölkəyə köç etmişdir. Bu məsələdə Yavuz Sultan Səlimin “Çaldıran” döyüşündən (1514) sonra çox sayda sənətkarı zorla İstanbula gətirməsinin də böyük rolu olmuşdur. Fateh Sultan Məhməd dövründən başlayaraq Qanuni Sultan Süleyman dövrünün sonuna qədər bu əlaqə dayanmadan davam etmişdir. Bu mövzuyla bağlı bir araşdırmaya görə Orta Asiyadan Osmanlı bölgəsinə gəlmiş 87 şair qaynaqlarda əks olunmuşdur. Biz yalnız diqqət çəkən adları göz önünə gətirdik, şübhəsiz ki, bu heç də gələnlərin hamısını əhatə etmir. (1997; 9-24 Gökmen 1997: 15) İndi onlara qısaca nəzər salaq: Nəsiminin tarixi sənədlərlə təsdiqlənmədiyi, yalnız söz dünyasında bəhs edilən Ədirnəyə gəlişini bir tərəfə qoysaq, Anadoluya gələn Azəri şairlərindən öndə olanlarından biri İsfahanda doğulmuş olan Həmididir. Doğulduğu şəhərdə təhsilini tamamlayan şair, ölkənin içində düçar olduğu qarışıqlıq üzündən 30 illik bir müddətdə səyahətlər etdi və nəhayət Osmanlı ölkəsinə gəlib çıxdı. Mahmud Paşaya yazdığı bir qəsidə vasitəsilə Fateh ilə danışmaq imkanı əldə etdi. Padşahın müsahibi, nədimi və şair olaraq 20 il rahat ömür sürdü. Padşahın hüzurunda söylədiyi bir kəlmə söz üzündən gözdən düşdü. Bursadakı I.Murad türbəsi və imarətinə şeyx göndərildi. Həmidinin bundan sonrakı həyatı və ölümü haqqında məlumatımız yoxdur. Həmidinin oğlu Əbdulcəlil (1487-1569) “Cəlili” təxəllüsüylə şeirlər yazırdı. “Şahnamə”nin tərcüməsi və “Gül-i Səd –bərg-i Bahar”, “Pənc-Gənc”, “Xosrov ü Şirin”, “Leyla vü Məcnun” adlı əsərləri ilə bir Xəmsə yaratmışdır. Həmidinin divanı və “Cam-i Sühan-güy” adlı fal-naməsi yaradıcılığının əsasını təşkil edir. (Ertalyan 1949; Kurnaz 1997: 141) Doğum tarixi bilinməyən və Azərbaycan bölgəsindən gəlməsi güman edilən şairlərdən biri də Kabulidir (841/1437-39- 883/1478,79). Şeirlərindən göründüyünə görə Şirvan, Bakı və Hələbdə olmuş, Fateh dövründə Osmanlı ölkəsinə gəlmişdir. 1479- cu ildə 41 yaşında vəfat etmişdir. Ədirnədə farsca, türkcə şeirlərindən ibarət və 1476-cı ildə Fatehə həsr olunmuş “Külliyyatı-divanı- Kabulı” adlı bir əsəri vardır. (Ertalyan 1944: 8; TDEA, 1982 v/66; Kurnaz 1997: 141) 251 II Bəyazid dövrlərinin sonlarında Əcəm diyarından Osmanlı ölkəsinə gələn şairlərdən biri olan Həbibi (1470-1520) Azərbaycanın Göyçay qəsəbəsində doğulub. Sultan Yaqub və Şah İsmayıl saraylarında yaşamışdır. Yavuz Sultan Səlim dövründə ölmüşdür. Sütlücədəki Cəfərabad təkkəsində basdırılmışdır. Həbibi öz dövrünün maraq doğuran şairlərindən olmuşdu (Körpülü 1925: 68; İpekten vd 1988: 166; Kurnaz 1997: 64). Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|