Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Narıngül Nadir qızı Elmi redaktorlar: Prof.Dr. Kamil Vəli Nərimanoğlu Prof.Dr. Nəsib Göyüşov
- Prof. Dr. Mustafa İsenin
- Əli Polada
- Behcət Necatigil 4 KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
- I HİSSƏ: TÜRK TƏZKİRƏ ƏNƏNƏSİ
- II HİSSƏ: TƏZKİRƏLƏR İŞIĞINDA DİVAN ƏDƏBİYYATI
- “VARAYIM GİDEYİM URUMELİNE”
- Türk mədəniyyət və ədəbiyyat tarixinin araşdırılmasına dəyərli örnək M
- Prof.Dr. Kamil Vəli Nərimanoğlu Prof.Dr. Nəsib Göyüşov
- Prof. Dr. Mustafa İsen Ankara, 2010 I HİSSƏ
|
Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. MUSTAFA İSEN TƏZKİRƏDƏN BİOQRAFİYAYA və seçilmiş məqalələr Baki OSKAR-2012 Azəri türkcəsinə uyğynlaşdıran: Narıngül Nadir qızı Elmi redaktorlar: Prof.Dr. Kamil Vəli Nərimanoğlu Prof.Dr. Nəsib Göyüşov Azərbaycan - Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasının ilk nəşrini görkəmli alim, ictimai-siyasi xadim, Azərbaycan xalqının böyük dostu, həyatını və yaradıcılığını türk xalqlarının ədəbiyyat tarixinə həsr etmiş olan Prof. Dr. Mustafa İsenin yaradıcılığına həsr etmişik. Onun ayrı-ayrı araşdırmaları və bir sıra elmi konfranslardakı məruzələrindən ibarət olan “Təzkirədən Bioqrafi yaya” adlı əsərini və “Varayım Gideyim Urumeline” kitabından bir neçə məqaləni Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıraraq bu nəşrə daxil etmişik. Məqsədimiz görkəmli alimin yaradıcılığı haqqında daha dolğun məlumat vermək, onun araşdırmaları ilə Azərbaycan oxucusunu daha yaxından tanış etməkdir. Gələcəkdə bu seriyanı davam etdirərək F. Körpülüzadə, İ.V Stebleva, V.Jirmunski, X.Koroğlu, M.Ergin, Y.Akpınar, A.V.Dıbo, Q.Abdurahmanov, Ə.V.Əlcülasun, D. Vasilyev, Ə.S. Sibqatulina, N.A.Baskakov və başqalarının yaradıcılığına müraciət etməyi nəzərdə tutmuşuq. İnanırıq ki, bu seriyadan nəşr olunacaq əsərlərin yalnız Azərbaycan fi lologiyası, elm və təhsili üçün deyil, ümumi mədəniyyətimiz üçün də çox böyük əhəmiyyəti olacaqdır. Bu böyük layihəni maddi və mənəvi cəhətdən dəstəkləyən fi kir və iş adamı Əli Polada və nəşr işindəki diqqət və qayğısına görə “Oskar” nəşriyyatının müdiri Namiq bəyə öz təşəkkürümüzü bildiririk ISBN 5-86874-528-3 © Prof. Dr. Mustafa İsenin 3 Müəllimim prof. Dr. Haluq İpəkten (1926-1992) və Behcət Necatigilin (1916-1979) əziz xatirəsinə hörmət və ehtiramla Kitablarda ölmək Adı, soyadı Açılır mötərizə. Doğulduğu il cizgi, öldüyü il bitdi Qapanır mötərizə. O, indi kitablarda bir isim, bir soyaddı Mötərizə içində doğum, ölüm ili Ya səhifə altında, ya bir az irəlidə Əsərləri, çap olunma illəri Qısa, uzun bir vərəq Kitab adları Can çəkişən quşlar kimi əlimizdə. Mötərizə içindəki cizgi Nə varsa orada. Ümidi, qorxusu, gözyaşı, sevinci Nə varsa orada. O indi kitablarda Bir misralıq yerdə həbs Hələmi yaşayır, qorunanmaz ki... Öldürə bilərsiniz. Behcət Necatigil 4 KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR Türk mədəniyyət və ədəbiyyat tarixinin araşdırılmasına dəyərli örnək...................................................... 6 Müəllifdən...................................................................................10 I HİSSƏ: TÜRK TƏZKİRƏ ƏNƏNƏSİ XVI yüzilliyin sonuna qədər Osmanlılarda təzkirə ənənəsi......15 Türkcə yazılmış şair təzkirələri..................................................35 Türk təzkirəçilik ənənəsində Əlişir Nəvainin yeri ...................44 Səhi Bəy və təzkirəsi..................................................................51 Lətifi təzkirəsi.............................................................................62 Anadolu türk təzkirəçiliyində forma dəyişikliyi........................72 Türk təzkirəçiliyində antologiya tipli nümunələr.......................78 Həsən Çələbi təzkirəsi................................................................83 Ədəbiyyat tarixində “Künhül-əxbar”ın yeri...............................89 “Künhül-əxbar”ın şairlərə həsr olunan hissəsinin qaynaqları................................................................100 Ədəbiyyat tariximizin qaynaqlarindan olan Övliya Çələbi «Səyahətnamə»si......................................144 II HİSSƏ: TƏZKİRƏLƏR İŞIĞINDA DİVAN ƏDƏBİYYATI Osmanlı mədəniyyətinə baxış..................................................153 Divan şairlərinin təsəvvüf və təriqət əlaqələri.........................162 Divan şairlərinin sənət növləri.................................................170 Divan ədəbiyyatında eyni təxəllüslü şairlər.............................179 Osmanlılar dövründə şəhər və mədəniyyət..............................192 İstanbul klassik şeirin mərkəzi kimi........................................198 Bolqarıstanlı divan şairləri ......................................................205 “Künhül-əxbar”a görə bugünkü Yuqoslaviya sərhədləri içərisində doğulmuş şairlər......................................................212 Osmanlı mədəniyyətində Kiprin yeri və Kiprli divan şairləri...................................................................240 5 Osmanlı Türkiyəsinə köç etmiş azərbaycanlı klassik ədəbiyyat təmsilçiləri...................................................246 Ankaralı divan şairləri..............................................................258 Tokatın Osmanlı mədəniyyətində yeri və tokatlı şairlər..........264 Ərzurum şairləri və Nəfi ..........................................................272 Ədəbiyyat tariximizdə Bağdad.................................................280 Mədəniyyət tariximizdə Üsküp və üsküplü divan şairləri...............................................................287 Ədəbiyyat tarixində Priştinə və burada doğulmuş divan şairləri.............................................................................296 Diyarbəkirli düşüncə və sənət adamları...................................301 Klassik mədəniyyətdə Sakarya və onun əhatəsi.......................306 Türk bioqrafi yasının çağdaş tənqidçiləri Hammer və Behcət Necatigil...................................................312 “VARAYIM GİDEYİM URUMELİNE” kitabından seçilmiş məqalələr Ön söz......................................................................................321 Balkanlarda çağdaş türk ədəbiyyati..........................................324 İstifadə edilmiş ədəbiyyatlar ...................................................343 6 Türk mədəniyyət və ədəbiyyat tarixinin araşdırılmasına dəyərli örnək M üsəlman Şərq xalqlarının Orta əsrlərdə yaranan zəngin elm və mədəniyyət tarixində sənət və ədəbiyyat önəmli yer tutur. Burada ədəbi proses dövrə xas ictimai-sosial və mədəni mühitin formalaşdırdığı dini-ideoloji, əqli-mənəvi və başqa dəyərlərlə sıxı surətdə əlaqədar olaraq inkişaf tapmışdır. Keçmişin ədəbi-mədəni həyatının və bədii-estetik düşüncə tərzinin elmi mənzərəsini yaratmaq üçün ilk növbədə ilkin qaynaqlarda toplanan məlumatlar əsasında araşdırma aparmaq və mülahizə söyləmək mümkündür və bu baxımdan tarix və mədəniyyətə aid ilkin yazılı qaynaqların, xüsusilə ədəbiyyat üzrə təzkirələrin tədqiqi olduqca əhəmiyyətli bir məsələ olaraq qarşımıza çıxır. Bu sahə üzrə görülən qiymətli və mühüm işlərin yekunu olaraq Türkiyə Cümhurbaşkanlığının baş katibi, Prof.Dr. Mustafa İsenin “Tezkireden Biografi ye” adlı kitabını nümunə kimi göstərə bilərik. Müəllif Türkiyədə təzkirəçilik ənənələrinin elmi araşdırılması üzrə məktəb yaratmış və onun mədəniyyət və ədəbiyyat tarixinə göstərdiyi bu dəyərli xidməti yetişdirdiyi tələbələri – Prof.Dr. F. Kılıç, Doç. Dr. S. Solmaz, Doç. Dr. A. Eyduran, Doç. Dr. G. Zavodçu və digərləri davam etdirirlər. Bəllidir ki, ədəbiyyat tarixi və ədəbi tənqidin keçmişini öyrənmək üçün ən dəyərli qaynaqlardan biri təzkirələrdir. Peyğəmbər sirəsindən formalaşmağa başlayan, sonra isə elmi simaların, övliyaların və müxtəlif mədəniyyət sahələrində xidmət göstərmiş şəxsiyyətlərin həyat və yaradıcılığı haqqında yığcam məlumatları bir qaynaqda toplayan təzkirəçilik ənənəsi ədəbiyyat tarixində özünə önəmli yer tutmuşdur. Öncə ərəbcə, sonra isə farsca yaranıb genişlənən bu ənənə daha sonralar türkcə yazılmağa başlamış və özündən əvvəl formalaşan üsul və qaydaları saxlamaqla yanaşı, bir sıra metodoloji yeniliklər və dəyişiklər gətirməklə özünəməxsus inkişaf yolu keçmişdir. Qeyd edək ki, ədəbi prosesin tarixi inkişaf yollarını, ədib və şairlərin həyat və yaradıcılığını izləmək üçün təzkirələrin əhəmiyyəti böyükdür. Maraqlı haldır ki, İran və Türkiyədə istər 7 ayrı-ayrı təzkirələrin tədqiqi və nəşri, istərsə də təzkirəçilik tarixinin araşdırılması üzrə mühüm işlər görülmüşdür. Lakin Azərbaycanda bu iş nisbətən geç başlanmış, bir neçə təzkirə işıq üzü görmüşdür. Bu sahədə ilk təşəbbüslərlərdən olan N. Qarayevin, M. Muradovanın, K. Məmmədovanın, A. Topalovanın tədqiqatlarını göstərmək olar. Təzkirəçilik ənənəsinin sistemli və ardıcıl tədqiqi isə Dr. Vüsalə Musalı tərəfi ndən aparılmaqdadır. 2006-ci ildə “XV-XVII əsrlər türk təzkirələrinin strukturu və spefi kası” mövzusunda doktorluq işini başa çatdırran müəllif, hal-hazırda “Türk təzkirəçiliyinin inkişaf və təkamül mərhələri” mövzusu üzrə yüksək doktorluq səviyyəsində araşdırma aparmaqla məşğuldur. Onun “Osmanlı təzkirələrində Azərbaycan şairləri” adlı monoqrafi yası 2009-cu ildə, “Türk təzkirəçiliyi” (Biblioqrafi yası) kitabı isə 2011-ci ildə nəşr edilmişdir. Ümumiyyətlə, klassik dövr üzrə ədəbiyyat tarixi, ədəbi tənqid, poetika və estetik fi kir haqqında mükəmməl təsəvvür yaratmaq üçün müraciət edilməsi zəruri olan qaynaqları belə xülasə etmək olar: 1. Tarix və xronikalar; 2. Əruz və qafi yəyə dair qaynaqlar; 3. Bəlağətə aid əsərlər; 4. Təzkirələr. Prof.Dr. Mustafa İsenin türk təzkirəçilik ənənələri üzərində apardığı ardıcıl və sistemli araşdırmalar təkcə Türkiyə coğrafi yasında deyil, Heratdan başlayarak Balkanlara qədər uzanan bir məkanda yetişən türk ədəbiyyatının tanınmış və tanınmamış simaları haqqında dolğun məlumat verir. Burada Türk təzkirəçilik ənənəsinin əsas cizgiləri və önəmli xüsusiyyətləri, eyni zamanda divan ədəbiyyatı ilə bağlı dəyərləndirmələr ayrı-ayrı məqalə və yazılar şəklində öz əksini tapmışdır. Farsca təzkirəçilik ənənəsi daha əvvəl yaransa da, burada ədəbi tənqid və dəyərləndirmə nisbətən zəif olmuşdur. Bu məsələni İran təzkirəçilik tarixini araşdıran Golçin Məani və başqa tanınmış müəllifl ər də qeyd etmişlər. Buna bənzər şəkildə bir sıra Türk şairlər təzkirəsi də ədəbi tənqid və dəyərləndirmə baxımından zəifdir. Lakin bununla yanaşı, Osmanı dönəmində qələmə alınan Türk təzkirələri içərisində ədəbi tənqid baxımından böyük mühtəvası və öz elmi dəyərləndirməsi isə seçilən mühüm qaynaqlara da rast gəlinir ki, 8 bunlardan Lətifi , Mustafa Əli və Çələbininn əsərlərini özəlliklə qeyd etmək lazımdır. Prof. Dr. Mustafa İsen bütün bu məsələləri diqqətlə araşdırmışdır. Təzkirələrdə təriqət şairləri ayrıca məqalədə işıqlandırılır. Müəllif eyni zamanda Ankara, Tokat, Ərzurum, Bağdad, Üsküp, Diyarbəkir bölgələrində yetişən şairlər haqqında da ayrı-ayrı məqalələr şəklində bəhs edir. Müəllifi n kitaba daxil edilmiş məqalələrində mədəniyyət tarixinin bir çox önəmli məqamları təhlil edilir, şəhər mədəni mühitində yaranan və inkişaf edən divan ədəbiyyatının xüsusiyyətləri nəzərdən keçirilir. İstanbulun Qsmanlı dönəmində mühüm mədəniyyət mərkəzi kimi formalaşmasına təsir göstərən amillərin incələnməsi də diqqəti cəlb edən məqamlar sırasındadır. Kitabda yer alan ayrıca bir bölümdə isə müxtəlif səbəblərdən Türkiyəyə mühacirət etmiş Azərbaycan müəllifl əri haqqında faydalı məlumatlar verilir. Orta çağlarda eyni sivilizasiya məkanında öz yaşamını davam etdirən Şərq xalqlarının yaratdığı elmi-fəlsəfi , dini-mənəvi, ədəbi-estetik və hətta milli dəyərlər olduqca yaxın və müştərək xarakterə malikdir və bu cəhətdən onların tədqiqi həmin dəyərləri paylaşanların hamısı üçün faydalıdır. Ona görə keçmişin elmi, mədəni, ədəbi və mənəvi mirasını araşdırarkən məsələyə dar və məhəlli təəsüb baxımından deyil, geniş və cahanşümul bir sivilizasiya məkanında formalaşan ortak dəyərlər bucağından yanaşmaq lazım gəlir və müəllif bu məsələlərə yüksək intellektual və elmi səviyyədə yanaşmışdır. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Azərbaycan mədəniyyət və ədəbiyyat tarizxinin tədqiqində bəzi sahələr üzrə müəyyən boşluqlar vardır ki, buraya Orta çağlarda formalaşan islam mədəniyyət kateqoriyalarının universal xarakteri, başqa xalqlarla ortaq xüsusiyyətləri daşıyan təsəvvüf və sufi ədəbiyyatı, klassik divan ədəbiyyatının estetikası və təzkirəçilik ənənəsinin tədqiqi daxildir. Təzkirələrin akademik nəşrində də müəyyən boşluqlar və qeyri-peşəkar cəhətlər nəzərə çarpır ki, həmin problemlərin həlli baxımından Türk araşdırıcılarının bu sahədə gördüyü işlərdən faydalanmaq və qarşılıqlı elmi-nəzəri mübadilə əhəmiyyətli görünür. Bu baxımdan Prof.Dr. Mustafa İsenin kitabının Azərbaycan türkcəsi ilə yayınlanmasının elmi-mədəni ictimaiyyət üçün faydalı olacağı heç bir şübhə doğurmur. 9 Zənnimizcə, bu kitabda toplanan araşdırmalar istər mövzu və məzmun, istər daşıdığı məlumatlar və istərsə də elmi yanaşma metodu baxımından təkcə fi loloqların deyil, tarixçilərin və mədəniyyətşünasların, ümumiyyətlə, elmi-mədəni elitanın maraq və diqqətini cəlb edəcək. Kitab Azərbaycan türkcəsinə çevrilərkən onun elmi yönümünü və araşdırıcılar üçün nəzərdə tutulduğunu nəzərə alaraq qaynaklar və onlarda yer alan mətləblər, eyni zamanda bir sıra əski terminlər orijinalda saxlanmışdır. Prof.Dr. Kamil Vəli Nərimanoğlu Prof.Dr. Nəsib Göyüşov 10 Müəllifdən Ə limizdəki kitabda dönə-dönə qeyd edildiyi kimi, bioqrafi ya insan məfhumu yarandığı gündən onunla birlikdə meydana gələn elm sahəsidir. Hafi zə sahibi olan insan oğlunun keçmişdə olan hadisələri öyrənməyə can atması ilə yanaşı bu hadisələri yaradan insanlara da maraq göstərməsi, hələ qədim tarixlərdən bioqrafi ya növünün yaranmasına səbəb olmuşdur. Kitabın içində izah edildiyi kimi islam tarixinin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də, bioqrafi yanı özündə əks etdirməsi olmuşdur və bu növ daha çox islam tarixində inkişaf edərək təşəkkül tapmışdır. Məhz islam mədəniyyətinin öz varlığı ilə dünya mədəniyyətinə yeni çalar verdiyi və zənginləşdirdiyi sahələrdən biri də tarix yazıçılığı, xüsusilə də islam tarixinin alt qolu olan təzkirələrnin qələmə alınmasıdır. İlk dəfə ərəb dünyasında yaranan bu növ, sonra farslara, ordan da türk tarixçiliyinə keçmişdir.Təzkirə növü ortaq bir mədəniyyətin daşıyıcısı olduğu üçün, öz ana xəttini saxlayaraq inkişafını davam etdirmişdir. XVI əsrdə ilk və mükəmməl nümunələrini ortaya qoymağa başlayan bioqrafi ya növü əsasən elm və ədəbiyyat tarixi başda olmaqla, həyatın bütün sahələrinə nüfuz etmiş, XX əsrin əvvəllərinə qədər öz əhəmiyyətini itirməmişdir. XX əsrin əvvəllərindən sonra isə bioqrafi yalar bir çox başqa növlər kimi qərb yazı modelində olan nümunələrə uyğunlaşaraq öz formasını dəyişmişdir. Bu kitabda hələ həyatımın erkən çağlarından müraciət etdiyim bu ədəbiyyat növünün ayrı-ayrı çalışmalarını bir yerə toplayaraq, həmin sahə ilə maraqlananlara bir töhfə etmək istədim. Universitetdə təhsil aldığım illərdən başlayaraq bu günədək şairlərə aid təzkirələr ən çox diqqətimi çəkən sahə olub. Dünyasını dəyişmiş ustadım Haluk İpəkten Bəyin açdığı yolla irəliləyərək təxminən 35 ildir ki, bu mövzu ilə bağlı əsərlər yazıram. Böyük zövq və həvəslə yürüdüyüm bu yolda gördüklərimi ətrafdakılarla paylaşmaq, onları da bu zəngin və maraqlı tarixi irsin incəlikləri ilə tanış etmək üçün bu toplunu ərsəyə gətirməyi məqsədə uyğun bildim. 11 Burada yer alan məqalələrin əsas bir hissəsi akademik yazılardır. Bir hissəsi isə akademik çalışma olmaqla birlikdə, tənqid və araşdırma funksiyasını özündə əxz etmiş mətnlərdir.Yazılardakı eyni mövzulara müxtəilf vaxtlarda və fərqli qaynaqlardan istifadə etməklə baxıldığından, eyni zamanda, başqa-başqa auditoriyalar üçün nəzərdə tutulduğundan kitabda müəyyən təkrarların nəzərə çarpması da gözləniləndir. Bu təkrarçılıq, eyni zamanda eyni mövzuya məlum bir baxış bucağından yanaşmanın nəticəsindən yaranan məcburi haldır. Kitabdakı əsasən bir mövzuya xidmət edən məqalələr yetmişinci illərin sonundan başlanaraq bu günə qədər davam edən yazıların toplusudur. Bunların üzərində kiçik müdaxilələr istisna olmaqla heç bir dəyişiklik edilməyib. Bu gün nəşr olunmuş bəzi əsərlərin kitabda qaynaq kimi istifadə olunması da bu üzdəndir. Bəzi başlıqlar da (məsələn, “Künhül-əxbar”a görə bu günkü Yuqoslaviya ərazisində doğulan şairlər) zahiri dəyişikliklər olmasına baxmayaraq eyni qalmışdır. Təbii ki, bu məhsullar yazıldığı dövrləri əks etdirir. Haluq İpəkten bəydən fərqli olaraq özünü görməsəm də, Behcət Necatigil də dəyərli şəxsiyyət kimi nümunə götürdüyüm və təsirləndiyim tədqiqatçılardandır. Onun məni ən çox özünə cəlb edən tərəfi isə təzkirəçiliyə göstərdiyi xüsusi diqqətidir. Buna görə də kitabı bu iki dəyərli insana ithaf etdim və Necatigilin bu sahədə necə duyğulu və həssas olduğunu əks edirən bir şeiri ilə kitabımın ilk səhifəsinə incə bir naxış vurdum. Onun bir şair təxəyyülü ilə göstərdiyi kimi bir mötərizə içərisində tire şəklində təsvir olunan bu insan həyatları böyük romanlara mövzu olacaq qədər zəngindir. Mən bu çalışmayla mədəni təməllərimizin köklərinin necə dərində olduğunu nəzərə çarpdırmaq və xalqımın necə bir bioqrafi k zənginliyə malik olduğunu göstərmək istədim. Bioqrafi ya araşdırmalarıma başladığım 70-ci illərə dönüb baxdığımda bu sahə ilə bağlı bəzi işlərin görüldüyünün şahidi oluram. Ancaq bu sahədə hələ görülməli işlərin çox olmasını da xüsusi olaraq qeyd etmək istəyirəm. Əgər çalışmamla bu qədim 12 növün görünməyən zəngin tərəfl ərinə azacıq da olsa işıq sala bilmişəmsə, çox şad olardım. Bu çətin və şərəfl i işi yerinə yetirməkdə mənə vasitəçi olmuş “Kapı yayınları”na dərin təşəkkürümü bildirirəm. Prof. Dr. Mustafa İsen Ankara, 2010 I HİSSƏ TÜRK BİOQRAFİYA ƏNƏNƏSİ 15 XVI YÜZİLLİYİN SONUNA QƏDƏR OSMANLILARDA TƏZKİRƏ ƏNƏNƏSİ* T anınmış adamların həyat hekayələrindən bəhs edən və ədəbiyyat tarixində ayrıca bir növ kimi səciyyə daşıyan təzkirə növü demək olar ki, insanlarla yaşıd olan bir elm sahəsidir. Başlanğıcında tarixin içində yer alan bu növ, bir müddətdən sonra müstəqil bir sahə kimi inkişaf edərək özünü təsdiqləmişdir. Bildiyimiz kimi tarix, bizdən əvvəl yaşamış olan insanların şahidi olduqları hadisələri və bu hadisələrin qəhrəmanlarını özündə əks etdirmişdir. Məlumdur ki, tarixi yaradan şəxslərin həyat hekayələri də tarixi hadisələrin özləri qədər mühüm və maraqlıdır. Bu həyat hekayələrini əks etdirmək missiyası isə təzkirələrin üzərinə düşür. Buna görə də Qərb və Şərq tarixçilərinin əksəriyyəti tarixin içində bioqrafi yalara da müəyyən yer vermişlər. 1 İslam dünyasında isə təzkirənin məzmunu bundan da o tərəfə keçərək daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki İslam tarixçiliyi Hz.Peyğəmbərin həyat və fəaliyyətinin təsvir edilməsi ilə, yəni bioqrafi ya ilə başlamışdır. İslam tarixinin qaynağını hədislərdə, xüsusilə də Hz.Peyğəmbərin müqəddəs şəxsiyyətini və dini etiqadını əks etdirən, qəzalarına aid hədislərin toplumunda axtarmaq gərəkdir. 2 Çünki bir hədisin dəyəri və doğruluğu islam etiqadının dürüstlüyünə və möhkəmliyinə də dəlalət edir. Bir hədisin nəql edilməsi, həm də onun doğruluğunun sənədidir. Get-gedə tarixçilər bu sahəni 1 Adnan Adıvar,”Tarih ve bioqrafi ”tarix jurnalı C.2, S.3,4 İstanbul 1952,S 2 2 İslam Ensiklopediyası,Tarix Maddəsi, C.2, s.378; Hamilton ArGibb,”İslam medeniyyeti üzerine Araştırmalar”, İstanbul 1991, s. 128; “Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi “Arap Maddesi”, C.III, s. 298; Franz Babinger “Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri” (çevi- ren Çoşkun Üçok), Ankara 1982; Şəmsəddin Günaltay “İslamda Tarih ve Müverrihler” İstanbul, 1923-1925; Nəcib Asim “Osmanlı Tarih-nüvisleri ve Müverrihleri” TOEM, (1327); J.S. Robinson, “The Tezkere Genre in İslam, Journal jf Near Eastern Studies” Vol. 23, s.57; Şəhabəttin Təkindağ, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Belleten XXXV/140, Ankara 1971; İlbər Ortaylı, “Osmanlı Tarih Yazıcılığının Evrimi Üstüne Düşünceler” Türkiyə Sosial və Elmi Araştırmalar Mərkəzi, 1986, s.419. 16 daha da genişləndirmişlər. Beləcə hədislərin nəql edilməsindən yaranan tarix elmi özünə xas ənənəvi təqdim tərzini mühafi zə edərək, dilçilər tərəfi ndən toplanmış tarixi məhsullar toplusuna çevrilmişdir. 3 Bununla bərabər başda Hz.Peyğəmbər olmaqla islam tarixinin önəmli insanların cəmiyyətə nümunə olacaq şəxsiyyətlər kimi təqdim edilməsi də bioqrafi yanı gündəmdə saxlayan başqa bir əhəmiyyətli cəhətidir. Buna ərəb ənənəsindən gələn kök-soyla öyünmək xüsusiyyətini də əlavə etmək gərəkdir. Buna görə də bioqrafi ya islam tarixçiliyində həmişə əhəmiyyətli yer tutmuş, hətta vaxt keçdikcə tarixin başqa sahələrinə nisbətən daha zəngin mövzuya malik bir sahəyə çevrilmişdir. 4 Tarixin siyasət sahəsində yer alan alim və mühəddislərin zaman keçdikcə yüksək vəzifə sahibləri ilə əvəz edilməsi nəticəsində, bioqrafi ya sahəsi sərbəst tarixçilərin ixtiyarına verildi. Tarixin hakimiyyətə gorə dövrlərə bölünməsindən sonra bioqrafi ya sahəsi alim və mühəddislərin gözündə daha böyük əhəmiyyət qazandı. Onlar dünyəvi, bəzən də dinsiz siyasi mətn yerinə, peyğəmbərin varisləri olan üləmanın həyatını anlatmağı əsas tarix olaraq diqqətdə saxladılar. 5 Bu niyyətlə daha çox bir qrupa, yaxud da bir sinfə mənsub olan adamların bir topluda cəmlənməsindən ibarət əsərlər yazılmağa başlandı. Əbu Nəim İsfəhaninin (v. 1038) “Hilyətü l-övliya”sı və Xətibi Bağdadinin (v 1071) tək bir bölgəylə bağlı böyük həcmli əsəri bunların ilk nümunəsidir. 6 Get-gedə bu çalışmalar dilçiləri, şairləri, həkimləri və digər sənət adamlarını da əhatə etməyə başladı. Şeir sahəsində bunların əldə olunan ilk nümunəsi Məhəmməd b. Sallam əl-Cumahinin (v. 865) “Təbəqatüş-şüəra” adlı əsəridir. Bu əsər vasitəsiylə qədim dövr islam mədəniyyəti haqqında məlumatlar əldə 3 İslam Ensiklopediyası: həmin m., s.785. 4 Franz Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1952, s. 101. 5 Hamilton Gibb: həmin kitab, s. 138. 6 Hamilton Gibb: həmin kitab, s.139. 17 edə bilirik. 7 İbn Kuteybənin “Kitabüs-şiir və şüəra”sı isə bu sahədə yazılmış ikinci əsərdir.Bu sahənin başqa bir nümunəsi Əbül-Fərəc Əl-İsfəhaninin (v. 967) “Kitabül-Ağani” adlı əsəridir. Əl Mərzubani- nin (v. 990) “Mücəmüş-şüəra” adlı əsəri isə metod baxımından mühüm bir əsər hesab oluna bilər. Bu əsərdən başlanaraq şairlər əlifba sırası ilə sıralanmağa başlamışdır. Bunlara Səalibinin (v. 1038) “Yətimüd dəhrini” və Bahrazinin (v. 1075) buna əlavə olaraq yazdığı “Dumyetül-kəsr”ını əlavə etmək gərəkdir. Hazıri (v.1172) “Zinətü-d dəhr”, İmaməddin Əl İsfahani (v. 1201) isə Haridətül- kasr” adlı əlavəsi ilə bu işi davam etdirmişlər. 8 XII yüzillikdən etibarən illərin xronologiyasına əsaslanan tarix ənənəsi özünü təsdiqlədi. Belə əsərlərə bəşərin yaranması ilə başlanan ümumi tarix və ya islamın yüksəlişi ilə başlanan milli tarix də əlavə olunmağa başlandı. Bioqrafi yalar bu tarixlərin içində yer almağa davam etdi. 9 Birzalı (v. 1339) bioqrafi yaların yüzilliklərə görə tənzim olunması üsulunu yaradırkən, İbn Hacər Əskəlanı (v. 1449), bioqrafi yaların ölüm tarixi əsasında tərtib edilməsinə başlandı. 10 XII əsrin sonlarına qədər ərəbcə yazılaraq davam edən bu ənənə, həmin yüzillikdən sonra yerini farsca olan nümunələrə verməyə başladı. Farsca təzkirənin ilk nümunəsi “Lübabül əlbab” (1221) adlı əsərlə Məhəmməd əl-Ovfi (v. 1232) tərəfi ndən yazıldı. Onun istifadə etdiyi üslub da özündən əvvəlki ərəbcə yazılan bioqrafi yalar kimiydi. Sonra bunu Molla Cami (v.1493) davam etdirmişdir. Səkkiz hissədən ibarət “Baharıstan” adlı əsərinin yeddinci hissəsi şair bioqrafi yalarına həsr olunmuşdur. Bu hissədə ümumilikdə 38 şairdən bəhs edilir. 11 Ancaq ədəbiyyatın bu növündə əsl diqqət çəkən nümunə Dövlətşah b. Əlaüd-dövlə Səmərqəndi (v.1486) tərəfi ndən qələmə alınan “Dövlətşah Təzkirəsi”dir. (1487). Dövrünün tanınmış adamı Əlişir Nəvaiyə həsr olunan bu əsər bir müqəddimə, yeddi hissə və 7 J.S. Robinson: həmin məqalə, s.61. 8 J.S. Robinson: həmin məqalə, s.61-62. 9 Hamilton Gibb: həmin kitab, s.143. 10 Hamilton Gibb: həmin kitab, s. 147. 11 Câmi “Baharistan” (Çev. M.Nuri Gençoşman), İstanbul 1985. 18 bir xatimədən ibarətdir. Təzkirədə yer alan şairlərin ümumi sayı 149-dur. Bu təzkirə, özündən sonra yazılan fars və türk təzkirələrinə örnək olmuş və o günədək yazılmış olan ona bənzər təzkirələrdən, özündə daha çox bioqrafi ya ehtiva etməsiylə fərqlənir 12 . Başqa bir təzkirə Sam Mirzə (v.1567) tərəfi ndən qələmə alınmış “Töhfeyi- Sami”(1550) adlı əsərdir. Kitab yeddi bölməyə ayrılıb və həmin bölmələrdə 700-ə qədər şairdən söz açılır. Əsərin altıncı bölməsi “Təbəqəyi-Türkan” adı altında türk şairlərinə həsr olunmuşdur. “Baharıstan” və “Dövlətşah təzkirəsi”ndən sonra bu sahədə meydana gələn başqa bir təzkirə isə, türkcə yazılan bir sıra nümunələrin müəllifi olan Əlişir Nəvai (1441-1501) tərəfi ndən yazılmışdır. Onun “Məcalisün-nəfais” (1491) əsəri müqəddimədən və məclis adlandırdığı səkkiz bölmədən ibarətdir. Əsər Cami və Dövlətşah təzkirələrinə bənzəyir. Təzkirələrdə şairlər xronoloji şəkildə hər bir məclis üzrə aşağıdakı formada sıralanmışdır. 1-ci Məclis. Nəvaidən əvvəlki şairlər. 2-ci Məclis. Nəvainin uşaqlıq və gənclik illərində tanıdığı, ancaq təzkirə yazıldığı müddətdə artıq vəfat etmiş şairlər. 3-cü Məclis. Nəvainin müasiri olan şairlər 4-cü Məclis. Alim şairlər 5-ci Məclis. Xorasanlı şair mirzələr və hökmdar ailəsi şairləri 6-cı Məclis. Xorasandan xaricdə yaşayan elm adamları və şairlər 7-ci Məclis Sultan və şahzadələrdən olan şairlər 8-ci Məclis Dövrün padşahı Sultan Hüseyn Baykara “Məcalisün-nəfais”də Herat, Xorasan və Azərbaycanda yaşayan və əksəriyyəti farsca yazan 455 şairə yer verilmişdir. Bunlardan 43-ü türk və ya türkcə yazan şairlərdir. Nəvai bu şairlər haqqında uzun-uzadı məlumatlar verməmiş, çoxuna ancaq bir-iki sətir yer ayırmışdır. Hər şairin bir, tanınmış şairlərin isə iki-üç beytini nümunə olaraq vermişdir. Qeyd edək ki,“Məcalisün- nəfais” cığatay ədəbiyyatı, xüsusilə də İran ədəbiyyatı üçün çox mühüm bir qaynaqdır. Bu əsər Anadoluda 12 Dövlətşah “Devletşâh Tezkiresi” (Çev. Necati Lugal), İstanbul 1977. 19 meydana gələn təzkirələr üçün də əsas model kimi istifadə olunan bir nümunədir 13 . Bu əsərlər Heratda yazıldıqları üçün həmin məktəbin təzkirələri də adlandırılırlar. Bu məktəbin əsas təmsilçiləri olan Cami, Dövlətşah və Nəvai ortaya qoyduqları əsərlərlə, həm ədəbi bioqrafi yaların inkişafını sürətləndirmiş, həm də özlərindən sonra gələn Osmanlı “təzkireyi-şüərası”na ciddi təsirlər göstərmişlər. Haqqında danışdığımız bioqrafi yalar mövzu və baxışlarına görə fərqli görünsələr də, onların ortaq nöqtələrinin olması da göz qabağındadır. Yalnız müəyyən yaş həddinə çatdıqdan sonra şöhrət qazanmış adamlar bioqrafi yalara düşmək hüququ qazandıqları üçün onların doğum tarixləri verilmir, yalnız ölüm tarixlərinə yer ayrılırdı. Bioqrafi yası yazılan adamın həyatında olan mühüm hadisələr nəql edilirdi. Elm adamlarının təhsili, dərs aldıqları müəllimlər və əsərləri önə çəkilirdi. Şairlərin isə şeirlərindən nümunələr verilirdi 14 . Bu cür ənənədə bioqrafi k künyə əsas götürüldüyü üçün bütünlüklə insan amilinə əsaslanılır və verilən insan portretləri son dərəcə canlıdır. Lakin verilən məlumatların dəqiqləşdirilməsi hər zaman mümkün olmurdu. İslam tarixində ortaya çıxan bu metodun ustadan şagirdə keçən bir sənət kimi dəyişmədən Osmanlı bioqrafi ya ənənəsində əks olunduğu göz qarşısındadır. Yəni bu ənənənin formasına islam dünyasında və daha əvvəlki illərdə təsvir olunan ümumi tarixin içində bioqrafi yaya şəklində, yaxud da məşhur sənəkarların bir əsər içərisində təqdim olunması şəklində rast gəlinir. Vəziyyətə XVI əsrin sonuna qədər bioqrafi ya ənənəsi bucağı altında bir nəzər salsaq, qarşımıza üç fərqli təsvir çıxacaqdır. 1) Ümumi tarixlərdə yer alan bioqrafi yalar, 2) Şakaik, təlif, tərcümə və əlavələrdə yer alan bioqrafi yalar, 3) Şairlər təzkirələrində yer alan bioqrafi yalar. İndi bunlara sıra ilə nəzər salaq: 13 Əlişir Nəvai “Mecâlisü′n-nefâis” Daşkənd 1961. 14 Rosenthal: həmin kitab, s.102. 20 Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|