Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
ƏDƏBİYYAT TARİXİNDƏ “KÜNHÜL-ƏXBAR”IN YERİ*
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ƏDƏBİYYAT TARİXİNDƏ “KÜNHÜL-ƏXBAR”IN YERİ* Q ədim ədəbiyyat tariximizin ən mühüm mənbəyi şübhəsiz ki, şairlər təzkirələridir. Bununla birlikdə “vəfayat” kitabları, alimlər haqqında bioqrafi ya əsərləri, sənət adamları ilə bağlı təzkirələr, nəzirə və şeir məcmuələri, səyahətnamələr, “Kəşfüz- zünun” kimi biblioqrafi ya kitabları, şəhər monoqrafi yaları, həyat- namələr və ümumi tarix kitabları da ədəbiyyatın başlıca tarixi mənbələridir. Sosial elmlər arasında tarix qədər insanlara həsr olunan ikinci bir elm sahəsi yoxdur. Bu elm sahəsi bizdən əvvəl yaşayanların ictimai vəziyyətini, onların rastlaşdığı hadisələri, xalq qəhrəmanlarını əks etdirdiyi kimi, həm də qədim dövrlərin, elm və mədəniyyət sahəsini, insanlar haqqında həyat hekayələrini bizə çatdırır. Bu belə də olmalıdır. Çünki diqqət çəkən tarixi hadisələrlə əlaqəsi olan insanların həyatlarının öyrənilməsi bu hadisənin izah edilməsinə, açıqlanmasına böyük təkan verir. Ona görə də istər şərq, istərsə də qərb tarixçilərinin əksəriyyəti tarixi əsərlərin içində bioqrafi yalara xüsusi yer vermişlər. Bu xüsusiyyət daha çox islam ölkələrinin tarixində müşahidə edilmiş və sonradan Osmanlılara da keçmişdir. Beləcə çox qiymətli olan ilk tariximizdən başlayaraq əksər tarixi yazılarda padşahların vəzirləri, əmirlər, loğmanlar, şeyxlər, şairlər, hər bir padşahın hakimiyyətdə olduğu və ölümündən sonrakı illərdə olan hadisələr haqqında “vəfayat” başlığı altında bioqrafi yalar verilmişdir. Osmanlı tarixində vəfayat qeydlərini özündə ehtiva edən, yəni hər ilin hadisələrinin sonunda o ildə vəfat edən vəzir, alim, şeyx və şairlərin qısa tərcümeyi-hallarının verilməsinə yer ayıran əsər kimi Katib Çələbinin “Fəzləkə”sini misal göstərmək olar. Hər bir padşahın ölümündən sonrakı həyatını bir bölmə şəklində təsvir edilməsinə isə Gelibolulu Mustafa Əlinin “Künhül-əhbər”inda rast gəlmək mümkündür. “Künhül-əxbar” sadəcə bir Osmanlı tarixi deyil, dünyanın yaradılışı, peyğəmbərlərin tarixi, islam tarixi, türk və monqol tarixini özündə ehtiva edən bir ümumi tarixdir. 90 Əsər Gelibolulu Mustafa Əli tərəfi ndən (948/1541-1008-1599) (1000-1007/ 1597-1598) illər ərzində İstanbulda yazılıb. 82 “Künhül-əxbar” uzun və orijinal müqəddimə və müəllifi n rükn adlandırdığı dörd bölmədən ibarətdir. Müqəddimədə əsərin dili, yazılma səbəbi, haqqında məlumat, məzmunu, mənbələr və tarix elminin əhəmiyyəti haqqında məlumatlar verilir. Rüknlər aşağıdakılardır: 1-ci Rükn: dünyanın yaranmasından, Hz. Adəmə qədər mövcud olan ünsürlərdən ağaclar, dağlar, dənizlər, sular və iqlimlərdən bəhs edilir. 2-ci Rükn: Peyğəmbərləri, ərəb qövmlərini, Hz.Məhəmmədin peyğəmbərliyini və möcüzələrini, əshabını, xəlifələri, Əməviləri,Abbasiləri, Ərəb əmirlərini, alimlərini, şeyxlərini və loğmanları özündə əks etdirir. 3-cü Rükn: Türk və tatar xalqları ilə xaqanlarından bəhs edir. Bu bölmə Tolunlar, Ahşıdlılar, Fatimilər, Əyyubilər,Türk köləmənləri, Çərkəz köləmənləri, Baykara və xələfl əri, Səfəvilər, Buxara və Səmərqənd xanları, Ağqoyunlular, Qaraqoyunlular, Dulqədirlilər, Hind hökmdarları, Ceylan və Mazandaran hakimləri, Ramazanoğlulları, Şirvan hakimləri, Hind və Türk köləmənləri haqqında olan yazıları özündə ehtiva edir. 4-cü Rükn: Osmanlıların yaranmasından 1005-ci ilə qədər olan ( oktyabr1596) hadisələrdən, o dövrün alim və şairlərindən, dövlət adamlarından bəhs edir. 83 82 Əlî yeniçəri olduğu zaman taxta çıxan III. Məhməd (1003-1595) ona bu işdən 200.000 axçalıq mülk təklif etmişsə də müəllif, “Künhül-əxbar”ı yazmaqla məşğul oldugunu bildirərək, bu əsəri yazarkən faydalanacağı məlumatları əldə etmək məqsədi ilə Misir dəftərdarlığını istəmişdir.Ancaq saraydaki bəzi insanların mane olması üzündən ona Misir dəftərdarlığı yerine Sivas dəftərdarlığı və Amasya mirlivalığı verilmişdir. “Künhül-əxbar”ı yazarkən Sivas və Amasyadan sonra Qeysəridə de sancaq bəyi olaraq çalışmışdır. Əsər tamamlanan zaman isə İstanbulda idi, heç bir vəzifəsi yoxdu. (“Künhül-əxbâr” Mətbu nüsxə I, 39, Atsız, Əli Biblioqrafi yası, 56) 83 “Künhül-əxbar”ın İstanbulda nəşr olunmuş keyfi yyətsiz bir nəşri vardır. Beş cildlik bu nəşrin yalnız ilk cildində 1277 tarixi qeyd olunmuşdur. Nəşr keyfi yyətli deyildir və yazar tərəfi ndən yazılan dörd rüknə uyğun gəlmir. Mətbu nüsxəsinin son cildi Fatihin İstanbulu fəthi və İstanbul şəhərinin quruluşu haqqında əfsanəvi məlumatın təkrarlanması ilə sona çatır. Əsas nəşr olunmalı Osmanlılar hissəsi kənarda qalmışdır. (Gelibolulu Mustafa Əlî, “Künhül-əxbar”, İstanbul ( Âmirə mətbəəsi) 1277 H. 1860/1861.) 91 Burada əsas diqqət çəkən hissə IV rükn– yəni Osmanlılarla bağlı olan rükndür. Bu rükn özü də iki hissəyə bölünür. Birinci cildə başlanğıcdan Yavuz Sultan Səlim dövrünün sonuna qədər olan hadisələri özündə əks etdirən hissə, ikinci cildə isə Qanuni Sultan Süleyman dövründən başlayıb birləşməyə qədər olan hissə daxildir. IV rükndəki əhvalatlar padşahların hökmranlıq dövrünə uyğun olaraq sıralanmışdır. Hər padşahın taxta çıxması ilə yeni hissə başlanır. Əvvəlcə padşahın doğum tarixi yazılır, görünüşü təsvir edilir, daha sonra taxta çıxmasına keçilir: bəxşiş, hədiyyə və ehsanları göstərilərək əsas xüsusiyyətləri, ölkəni idarəetmə qabiliyyəti və varislərindən söz açılır. Bundan sonra isə padşahın hökmdarlığı müddətində baş verən əhvalatlar əvvəldən sona qədər “birinci, ikinci, üçüncü vaqeə” adıyla hissələrə ayrılaraq oxucuya təqdim edilir. Padşahın ölümü və dəfn mərasimi də bu hissəyə daxildir. Daha çox ictimai və siyasi məna kəsb edən bu əhvalatlardan sonra, mədəni hadisələrin nəqli başlanır. Bu hissədə Əli padşahın xeyir və bəxşişləri haqqında məlumat verdikdən sonra, onun hakimiyyəti illərində meydana çıxmış dövlət adamları (vəzirlər, bəylər və yüksək vəzifəli məmurlar), alimlər, şeyx və şairlərdən bəhs edir. Orijinal olmayıb ənənəvi İslam tarixinə istinadən sıralanmış başlıqlardan ibarət olan bu əsər özündən əvvəl və sonra yazılmış təzkirələrdən, istər bəhs etdiyi adamların sayının çoxluğuna, istərsə də onların haqqında olan məlumatların qiymətli və zəngin olmasına görə kəskin şəkildə fərqlənir. Əsərdə üç yüz beş şairin həyat hekayəsi verilmişdir. Bu isə özündən əvvəl və sonra yazılmış şüəra təzkirələrinin tərkibində verilmiş şairlərin sayı baxımından, bir çoxu ilə eyni, az bir qismindən isə cüzi say azlığı ilə fərqli olduğunu göstərir. Məsələn, tərkibində iki yüz iyirmi doqquz şair verilən Səhi təzkirəsindən böyük, Lətifi və Riyazi təzkirələri ilə eyni, Aşıq Çələbi və Həsən Çələbi təzkirələrindən isə kiçikdir. Beləliklə, Əli böyük dəyərə malik təzkirələrdən həm həcm, həm də forma baxımından o qədər də fərqli olmayan bu əsəri ehmalca tarix meydanına ötürməyi bacara bilmişdir. Bir çox xüsusiyyətlərinə görə bu əsər ədəbiyyat tariximizin ən qiymətli mənbələrindən birinə çevrilmişdir. Şairlərdən bəhs edən bölmələrin həcminə görə bu əsəri “Künhül- əxbar təzkirəsi” də adlandıra bilərik. 92 Əsərin Osmanlılara aid rüknündə on iki padşahın dövründən bəhs edilirsə də, yalnız yeddi nəfərinin sonunda şairlərə yer verilmişdir. Çünki ilk Osmanlı təzkirələri adətən Osmanlı ədəbiyyatının mənşəyini II Murad dövründən qəbul edirlər. Əli isə bu tarixi bir qədər əvvələ çəkməyə çalışmışdır. O, şairlərdən bəhs edən hissəni bu sözlərlə başlayır: ”Hafi olmaya ki Osman han, Orhan han ve Sultan Murad han zamanlarında şuaradan kimse zuhur itdügi malum degüldür. Mücerred sadə nazma kadir bazı varsagı- gular dahı şöhret bulmamışdur...Ana bunaen şair namına bir ferd yogidi...Ama bunlar zamanında (Yıdırım Beyazid) bazi kimesne peyda oldı” 84 . Bu ifadələrdən də göründüyü kimi Əli “Künhül-əxbar”da şairlər hissəsini İldırım Bəyazid dövrüylə başlamaq niyyətindədir. “Künhül- əxbar” müəllifi nin bu padşahlar dövründə şairlərin olmadığını iddia etməsinin təməlində aşıq ədəbiyyatını yox hesab etməsi dayanır. Əli əsərində yeri gəldikcə aşıq ədəbiyyatından bəhs etmişsə də bu iş yalnız təsnifat məqsədilə edilmişdir. Bu növ əsərlərin Yunis İmrə, Hacı Bektaş Vəli, Ağşəmsəddin kimi dini və təsəvvüfi şeirlər yazanları ayrıca bir kateqoriyada verməsi də, ədəbiyyatın başlanğıcını geriyə çəkən amillərdən biridir. Şübhəsiz bu növ əsərlərin sonu ilə həmin dövr şairlərinin sonunu eyniləşdirmək düzgün olmazdı. Məsələn “Künhül-əxbar”da şairlərlə bağlı bioqrafi ya qisminə II Səlim dövründə son qoyulur. Halbuki, əsərdə bundan sonra iki padşahla bağlı məlumatlar da yer almışdır. “Künhül-əxbar”da şairlər aşağıdakı padşahların dövrünə uyğun olaraq sıralanmışdır: İldırım Bəyazid (1389-1402): Süleyman Çələbi, Niyazi 85 Süleyman şah (1402-1411): Əhmədi, Həmzə, Əhmədi-Dai 86 . I Məhməd (Çələbi) (1413-1421): Əzhəri, Cəmili, Zihni, Şeyxi, Cəmali, Kəmal Xəlvəti 87 II Murad (1421-1451): Haki, Atayi, Faxxari, Nəsimi, Şah Xəndan, 84 “Künhü′l-əxbâr”ın Tezkire Kısmı (Haz. Mustafa İsen) Ankara, 1994, s.101. 85 Həmin əsər, s.101-102. 86 Həmin əsər, s. 105. 87 Həmin əsər, s. 111. 93 Kəmal Ümmi, Hümami, Şirazi, Şəmsi, Həssan, Safi , Zəifi , Nədim, Arif Əli 88 II Məhməd (Fatih) (1451-1481): Əhməd Paşa, Turabi, Sənayi, Cami, Cəmali, Həmdi, Heydər, Həriri, Həfi fi , Xəlili, Dai, Dai-digər, Rəsmi, Zeynəb, Sadi, Şəhri, Şəhdi, Safi , Suni, Adni, Eşki, Ülvi, Katibi, Gülşəni, Kəmali-Zerd, Leali, Məlihi, Mehdi, Nişani, Nizami, Nuri. 89 II Bəyazid (1481-1512): Cəm, Qorqud, Afi tabi, Əmiri, Bəsiri, Behişti, Taci, Təmənnayi, Sani, Çakəri, Cəlili, Həsən Muidi, Haki, Zəkayi, Zihni, Zari, Seyfi , Şami,Şahidi,Şavuri,Şövqi,Səfayı,Suni,Z ərifi ,Zarifi digər,Əmri,Əndəlibi,Əhdi,Firdevsi,Fəgani,Qədiri,Kandi ,Katibi,Kəbiri,Məsti,Müniri,Mehri,Nəcati,Nəcmi,Niyazi,Visali,Vəs fi , Haşimi, Hilali 90 I.Səlim (Yavuz) (1512-1520) Əli,Həbibi, Hüzuri, Həlimi, Molla Həlimi, Rəvani, Sücudi, Süruri, Sayı, Suzi, Səhi, Şəmsi, Səbayı, Suni, Talii, Fəqiri, Güvahi, Nəşri, Nihali, Nihani 91 Sultan Süleyman (Qanuni) (1520-1566). Muhibbi, Sultan Mustafa, Sultan Mehmet, Sultan Bəyazid, Sultan Cahangir, Ədayi, İshak, Üsuli, Əfl atun, İlhami, Əmri, Ümidi, Əmani, Ənvəri, Bəligi, Behişti, Bidari, Bəyani, Subuti, Sənai, Cami, Cəlili, Cənabi Paşa, Cövhəri, Haləti, Həsbi, Heyrəti, Xavəri, Hudayı, Xəyalı bəy, Danişi, Zati, Rəhmi, Rəhiki, Rızayi, Rəmzi, Riyazi, Riyazii digər, Zinəti, Zirəki, Sağərı, Saki, Səhabi, Sehri, Sihri-i sani, Surüri, Sıfali, Səliqi, Şani, Şahidi, Şükri, Şəmsi, Sabiri, Suni, Zəifi , Molla Arif, Arifi , Əbdi, Əbdi-i digər, Əskəri, Eşqi, Əli Çələbi, Gubari, Gəzali, Firaqi, Fərdi, Fazii Lənk, Füzuli, Fəgani, Fikri, Feyzi, Ka- nii, Qüdsi, Qəndi, Qiyasi, Katibi (qalatalı), Katibi (sinoplu), Kəşfi , Günahi, Lamii, Layihi, Lətifi , Ləli, Ləmi, Livai, Məali, Mərhəmi, Məhvi, Müdami, Mərdümi, Məsti, Müslümi, Məşrəbi, Mustafa, Muidi, Mümin, Meyli, Nisarı, Nişani, Nəzmi, Neməti, Naimi, Naimi-i sani, Niqabi. Nəqşi, Nigahi, Nuhi, Nuri, Nəharı, Nihani, Vahidi, Visali, Hicri, Hüdai, 88 Həmin əsər, s.119. 89 Həmin əsər, s.131. 90 Həmin əsər, s.151. 91 Həmin əsər, s.173. 94 Həlaki, (Karamanlı), Hilali, (İstanbul), Yetim Əli, Yəhya bəy. 92 II Səlim (1566-1574) Səlim, Agahi, İlahi, Əmani, Bəyani, Tıraşı, Sanı, Cami bəy, Cəlal Bəy, Cəmali, Hübbi Xatun, Molla Hökmi, Hatəmi, Xosrov, Dəruni, Dərviş Çələbi, Rayi, Rayi-i sani, Rəfi i Ləng, Ruhi, Sirri, Sirri-i sani, Səmai, Şanı, Şani-digər, Sadiq, Sədri, Səmai, Sani, Şanii digər, Sadiq, Sədri, Molla Aşıq İbadi, Übeydi, İzar, Əzizi, İşrəti, İlmi, Ülvi, Əhdi, Fəzli, Fünuni, Fevri, Gərmi bəy, Məcdi, Muhyi, Muhyiddin, Muxtari, Mərdümi, Məşami, Məkali, Makali-i sani, Nigari, Nihani, Vusuli, Yəqıni 93 . “Künhül-əxbar”ın bioqrafi yalara aid hissəsinin qaynaqları: Qədim dövr təzkirəçilərinin diqqət çəkən cəhətlərindən biri də yazdıqları əsərlərdə istifadə etdikləri mənbələri göstərməməkləridir. Onlar əldə etdikləri məlumatı öz şəxsi müşahidəsi və məlumatı kimi təqdim etməyə alışmışdılar. Bu sahədə öz məsləkdaşlarından bir qədər fərqli görünən Əli kitabının dibaçəsində istifadə etdiyi mənbələrin böyük bir hissəsini vermiş və onların xüsusiyyətlərini qısa şəkildə anlatmışsa da, özünü bu köhnə üsulun ənənəsindən tam qurtara bilməmişdir. Müəllif əsərinin dibaçəsində verilən mənbə mündəricatından başqa, adını göstərməməklə bir çox mənbələrdən istifadə etdiyini də dönə-dönə qeyd etmişdir. Əli “Künhül-əxbar”ın müqəddiməsində bu kitabı yazarkən tək- tək adlarını çəkdiyi yüz otuza yaxın əsərdən yararlandığını, bu əsərlərin hər birində də təxminən dörd-beş müxtəlif qaynaqdan istifadə edildiyini bildirir. O, bunları hesablayaraq öz əsərinin ən azı altı yüz mənbənin məhsulu olduğunu qeyd etmişdir. 94 Ancaq bu kitablar arasında Osmanlı tarixi ilə bağlı yalnız bir kitab vardır ki, o da “Şaqaiq”dir. O birilərin əksəriyyəti məşhur ərəb və İran tarixləri əsasında yazılmış mənbələrdir. Ancaq müəllif o biri hissələrdə də yeri gəldikcə Osmanlı müəllifl ərinin adlarını qeyd edir. Adı çəkilən əsərlər içərisində İdrisi Bitlisinin “Həşt-behişt”i, Səhi, Lətifi , Aşıq Çələbi, Həsən Çələbi və Əhdi təzkirələrinin adı da var. O, Lətifi , Aşıq Çələbi və Əhdi ilə şəxsən görüşmüşdür. Əli bu 92 Həmin əsər, s.187. 93 Həmin əsər, s.293. 94 “Künhü′l-əxbâr”, Mətbuat nüsxəsi, C.1. s.17. 95 təzkirələrdən gah tənqid etmək üçün, gah da ki, öz dünyagörüşünü, fi kirlərini isbat etmək üçün istifadə etmişdir. Bu təzkirələr adları çəkilmədən “Künhül-əxbar”in təzkirə hissəsinə qaynaq olmuşdur. Bu təzkirələrdən ikisi açıq şəkildə, adı belə çəkilərək “Künhül- əxbar”a mənbə olmuş əsərlərdir ki, onların adları da istifadə olunan əsərlərin sırasına daxil edilməmişdir. Bunlar Lətifi və Aşıq Çələbi təzkirələridir. Bu iki əsər klassik türk təzkirəçiliyinin əsası olan əsərlərdir. Ancaq sonrakı təzkirələr üzərində “Məşairüş- şüəra”nın təsiri Lətifi yə nisbətən azdır. Bunun da səbəbi Aşıq Çəlbi təzkirəsinin həcmcə daha böyük olmasıdır. Sonrakı müəllifl ərin çoxu kimi Əli də Lətifi nin yazı üslubunun daha sadə və daha tez başa düşülən olmasını bilməmiş deyildir. Bu üzdəndir ki, şairlər hər hissədə əlifba sırası ilə verilmişdir. Şairlərin həyatlarının verilmə tərzi, əsərlərinin ciddi şəkildə açıq tənqidə tutulması, verilən nümunələrin həcmi Lətifi təzkirələrinin bənzəridir. Qeyd edək ki, Əli Lətifi təzkirəsinin o vaxta qədər yazılan təzkirələrin ən yaxşısı olduğunu açıqca bildirmişdir. 95 Bu təzkirələr özlərində əxz etdikləri əsas cəhətlərinə görə “Künhül-əxbar”üçün yetərincə faydalı mənbələr olmuşlar. Məsələn, Aşıq Çələbi ədəbi təhlildən daha çox, tanınmış şairlərin sosial həyaına aid verdiyi materiallar baxımından, Lətifi isə ədəbi tənqidə olan həssaslığına görə Əliyə təsir göstərmişdir. Əli istifadə etdiyi mənbələri bu şəkildə əsərinə gətirmişdir. Səhi təzkirəsi doğrudan da ən az qaynaq olaraq istifadə edilmişdir. Səhiyə aid olan məlumatlar əsərə əslindən deyil, Lətifi tərəfi ndən istifadə olunmuş şəkildə daxil edilmişdir. Aşıq Çələbiyə aid olan geniş məlumatlar ixtisar olunaraq əsərə salınmışdır. Həsən Çələbiyə aid olan az saylı məlumat məna və məzmun etibarilə saxlanılsa da,onun səlis üslubu və zəngin dili sadələşdirilmiş şəkildə verilmişdir. Əli yuxarıda verilən qaynaqların hər birinə müdaxilə edərək, mətnlərdə dəyişiklik aparmışdır. 95 “Künhü′l-əxbâr”, s.313. 96 Şairlərin şəxsi həyatlarıyla bağlı nnümunələrdən yalnız biri, təsadüf hallarda isə bir neçəsi verilmiş, qalanlar isə ehtimallar əsasında nəql edilmişdir. Alınan məlumatların doğru olması yoxlanılmış, səhv olanlar isə başqa mənbələrdən alınan dəlillər hesabına rədd edilmişdir. Başqa qaynaqlardan alınan bəzi hökmlər tənqid edilmişdir. Əli göstərmədiyi mənbələri də öz üslubu ilə bəlli edir. Bu növ bilgiləri tanış olduğumuz keçmiş zamana istinadən verir. Xüsusilə də Qanuni dövrünə qədər yazılmış olan tərcümeyi-hallarda olan üslub xüsusiyyəti açıq-aydın hiss olunur. “Künhül-əxbar”ın təzkirə hissəsi uzun bir hazırlıq mərhələsindən sonra, bol məlumatlara və mükəmməl nümunələrə söykənilərək qələmə alınmışdır. Mötəbər mənbələri seçməkdə böyük inadkarlıq və həssaslıq göstərən tarixçi, bəzən bir şəxs üçün bir neçə mənbədən istifadə etmişdir. Əli müasiri olan şəxsləri qələmə alarkən görüb eşitdiklərinə, öz düşüncə və təfəkkürünün məhsullarını da əlavə edərək, əsərinə bir orijinallıq gətirmişdir. Son olaraq Əlinin təzkirəçiliyi və “Künhül-əxbar”ın bioqrafi yalardan ibarət olan təzkirə hissəsinə istinadən bunları söyləyə bilərik: Əli istər şəxsiyyət kimi, istərsə də sənətkarlıq baxımından təzkirə yazmaq qabiliyyətinə malik bir şəxs idi. O, ikinci dərəcəli bir şair olmasına, dövründə şairlikdən daha çox, başqa istedadı ilə diqqət çəkməsinə baxmayaraq, yüksək ədəbi zövqə və tənqidin sirlərinə vaqif bir adam idi. Hətta özündən əvvəlki təzkirəçi şairlərdən üstün bir şair idi. Sözsüz ki, Anadoludakı türk təzkirəçilərinin arasında ən böyük şairlər Nəvai və Camidir. Gelibolulu sosial vəziyyətinə görə də o biri təzkirəçilərə nisbətən daha irəlidə dayanmış, yüksək mənsəb sahibi olmuşdur. Gelibolulunu o biri təzkirəçilərdən fərqləndirən əsas cəhət isə onun yaxşı tarixçi olmasıdır. Əli tarixin içində yerləşdirdiyi təzkirə hissəsini yazmadan əvvəl, bu sahədə yazılmış olan əsərləri bir-bir araşdırmış və onları ciddi şəkildə qiymətləndirə bilmişdir. O günə qədər təzkirəçilər bir-birinin əsərlərini “Kastamonu- namə”, “Isparta- namə” kimi emosional və bütünlüklə əsərə şamil edilməyi düzgün olmayan iddialarla tənqid edirdilərsə, “Künhül-əxbar”in 97 müəllifi bu əsərlərin diqqət çəkən nöqsanlarını dəqiqliklə və layiq olduğu nöqtədən tənqid edir. Əlinin örnək olası əsas xüsusiyyəti onun yaxından tanıdığı zəif və qabiliyətsiz olmasına baxmayaraq iddialı olan adamları tənqid atəşinə tutmasıdır. Bu baxımdan dəyərləndirildikdə “Künhül-əxbar”ın təzkirə hissəsi başqa təzkirələrə nisbətən səhvlərdən daha çox xilas olunmuş təzkirədir. Əlinin təzkirəsində başqa bir diqqət çəkən özünəməxsusluq şairlə bağlı mövzulara şeirdən kənar söhbətləri daxil etməməsidir. Çünki belə mövzulara “Künhül-əxbar”la bağlı hissədə yer ayrılmışdır. Buna görə də Aşıq Çələbidə geniş yer verilən və bütün cəhətləriylə təsvir edilən “Cəm” bəhsinə Əli cəmisi yarım səhifə yer vermişdir. Qeyd etdiyimiz kimi bu mövzu ictimai hadisələrə aid olan hissədə geniş şəkildə müzakirə edilmişdir. Əlnin bioqrafi ya yazılarında tarixçi olmasının təsiri onun əsərin əvvəlində və əsər boyu yeri gəldikcə, istifadə etdiyi mənbələrdən bəhs etməsidir. Köhnə əsərlərin bir çoxunda bəhs edilən məlumatlar köhnə mənbələr ilə adı və mahiyyəti məlum olmayan mənbələrin qarışmasından alınan xəbərlər şəklində verilmişdir. Bu yazıların əksəriyyətindən bioqrafi ya əldə etmək mümkün deyil. Bu yazıların müəllifl əri özlərindən əsrlərlə əvvəl yaşamış olan şəxslər haqqında öz bacardığı şəkildə məlumatlar verir, daha çox öz savad və bacarıqlarını ortaya qoymağa səy edirlər. Bu qüsurlara görə bu gün əlimizdə olmayan bir çox qaynaq bizə məlum olmadığı kimi, mövzuyla çox az əlaqəsi olan geniş və gen-bol məlumatların içində itib-bataraq, dəyərli məlumatları isə əldə etməyə çətinlik çəkirik. Əli müasiri olan bir çox yazardan fərqli olaraq bu səhvdən özünü xilas edə bilmişdir. O, qaynaqları nə tarix bölməsində, nə də təzkirədə gizlətməkdən yan keçmişdir. Doğrudur, Əlidən əvvəl təzkirə yazanlar da bəzi hallarda mövzunun içində özlərindən əvvəl ortaya əsər qoyanların adlarını xatırladırlar. Ancaq bu daha çox haqqında danışılan təzkirəçini tanıtmaq üçün istifadə edilən metoddur. Bəzi hallarda isə Lətifi də olduğu kimi, özündən əvvəlki təzkirəçinin adı belə çəkilmir. “Künhül-əxbar” müəllifi nin başqa təzkirəçilərdə olmayan bir bəlli xüsusiyyəti də nümunə göstərdiyi şeirlərə 98 müdaxilə edərək onları təhlil etməsidir. Təzkirəçilik tariximizdə bir başqa nümunəsi olmayan bu hal, həqiqətən Əlinin özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olmasını göstərən cəhətdir. Təzkirəçilər hamısı verdikləri nümunələr haqqında: “yaxşıdır”, “gözəldir”, “dəyərlidir”, “pisdir” kimi ümumi ifadələr işlətmişlər, onunla bağlı müsbət və yaxud tənqidi fi kirlər irəli sürmüşlər. Ancaq heç biri Əlinin işlətdiyi : “ Şu kelimenin yerinde bu kelime olmalıydı, edası şöyle olsa daha iyi olurdu” kimi düzəlişlər etməmişdir. Belə ki, Əlinin bəyənməyib yenidən yazdığı və belə yazmaq gərək olduğunu bildirdiyi beytlərə də rast gəlinir. Ancaq onu da qeyd edək ki, əvvəlki beyt ,sonradan təklif olunandan daha güclü görünürdü. 96 Əlinin əsərinə daxil etdiyi şairlərin çoxu ondan əvvəlki təzkirəçilərin qeyd etdiyi şairlərdir. Lakin şair seçimini edərkən Əli onlara dəyərlərinə görə yer ayırmışdır. Şairliyinə görə hər kəsin tanıdığı, təsdiq olunmuş şəxslərin adları “Künhül-əxbar”a daxil edilmişdir. Seçdiyi adlarda və onların yaradıcılığı haqqında verdiyi hökmlərdə o, olduqca israrlıdır. Əlinin heç bir şairin layiq olmadığı mərtəbədə göstərmək kimi təşəbbüsü yoxdur. O, əvvəlki təzkirəçiləri əsası olmayan, yersiz mədhiyyələrə görə tənqid edir. Onun hökmləri ifrata varmır və bu üzdən də əsərlərində öz dövründə və sonrakı dövrlərdə böyük bir kütlə tərəfi ndən qəbul edilmiş Nəsimi, Əhməd Paşa, Nəcati, Nizami, Zati, Xəyali və Yəhya bəyə ayrılan yer, o biri şairlərdən xeyli çoxdur. Bundan başqa Əli o biri şairlər üçün də öz bioqrafi yalarına münasib yer ayırmışdır. O, xüsusən Aşıq Çələbi və Həsən Çələbidə rastlaşdığımız kimi seçdiyi şairə on səhifə, o biri şairlərə isə az yer ayırma hallarından da uzaqdır. “Künhül-əxbar”dakı məlumatlar düzgün araşdırma və rəvayətlərin doğru şəkildə təsvirindən ibarətdir. Əli öz biliyini 96 Məsələn Əmaninin bu beyti nümunə olaraq verildikdən sonra; Her gice dil-i tîre hayâlünle münevver Sen ey meh-i bed-mihr gerek gelme gerek gel “Egerçi kim bed-mihr diyü eda eylemişdür. Ve illâ yaramaz îhamla hata eylemişdür. Zîrâ mihrün bedi olmaz ve bed nesneye mihr itlâk idenün bahtı sermedi olmaz. Bî-mihr dimek yeg idi. Bâri hem edâsı sahîh ve hem isnâdı gerçek idi.” Şəklində beytin tənqidi verilir (“Künhül-əxbar”, s.198) 99 göstərmək üçün uydurma əhvalatlara yer verməmişdir. Qeyd etdiyi xəbərlər inandırıcıdır, iastifadə etdiyi qaynaqları dəqiq göstərməyə çalışmışdır. O, təzkirəçilik tariximizdə Lətifi ilə başlayan tənqidi baxışın ən yaxşı davamçısıdır. Onun təzkirəsində müntəzəm şəkildə şairlərin istedadları, meylləri və fərdi xüsusiyyətləri barəsində məntiqi fi kirlərə rast gəlinir. Şeir və şair haqqında mülahizələri heç də bəlağətli vəsfetmələr deyil, tarixə xidmət edən sənədlərdir. Əli mühakimələrində nə qədər dəqiq görünsə də, onun insan olduğu unudulmamalı, fərdi və ictimai problemlərinin meyl və təmayüllərinə təsir etməsi də qəbul edilməlidir.Və bunlar şübhəsiz ki, onun təzkirəsindən təsirsiz ötüşməmişdir. Təzkirələr eyni zamanda qədim ədəbiyyatımızın bir qoludur. Buna görə də bu növ əsərlərdə üslub və ifadə axtarışları, ədəbi cəhdlər diqqət çəkən amillərdəndir. Əsərin əsas mahiyyətini ifadə edən söz və təbirlərin yazı zamanı ahəng qanununa uyğun olaraq seçilməsi və sıralanması açıqca görünür. Ancaq Əli estetik tərəfi mənaya, zahiri görünüşü həqiqətə pərçim etməmişdir. Onun mətnlərində əvvəlcə ehtiyac duyulan mövcud məsələ və dəyərlər, sonra yazarın intellekt və baxışları, ardınca isə bunların bədii şəkildə ifadəsi özünü göstərir. (*Yazı “Ege Universitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi” II. 1983.s.49-57- də dərc olunub). |