Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Digər qaynaqlar
- ƏDƏBİYYAT TARİXİMİZİN QAYNAQLARINDAN OLAN ÖVLİYA ÇƏLƏBİ «SƏYAHƏTNAMƏ»Sİ* D
|
Həsən Çələbi təzkirəsi 158 1586-cı ildə yazılmış olan Həsən Çələbi təzkirəsi II Səlim dövrü şairlərinin bir qismi üçün “Künhül- əxbar”a qaynaqlıq etmişdir. Amma bu istifadənin həcmi heç bir zaman Lətifi və Aşıq Çələbi təzkirələrinin əhatə etdiyi sahə ilə uyğun olmamışdır. 158 “Hasan Çelebi Tezkiresi”, Millet Ktb. H.Əli Paşa 602 nömrəl nüsxə. 137 Bunun başlıca səbəbi Həsən Çələbinin heç bir zaman Əli tərəfi ndən yaxşı təzkirəçi olaraq qəbul edilməməsidir. Həsən Çələbinin verdiyi məlumatların doğru olması məsələsində Gelibolulunun ciddi nigarançılığı vardır 159 . Bundan başqa bu iki təzkirənin yazılışı arasında zaman baxımından çox fərq yoxdur. Hətta Əlinin məlumat toplama qaynaqları daha genişdir. Aşağıda müqayisə üçün verilən məlumat nümunələri sözügedən təzkirənin “Künhül- əxbar” üzərindəki təsirini açıq şəkildə göstərir: Həsən Çələbi Təzkirəsi 277/a Muhyi Çələbi Hilâl-i vücüd-ı pür-kemâli kasabât-ı diyar-ı Karaman'dan Nigde dimekle ünvân bulan kasabadan zâhir ü ayân olmışdur. Nâmı Muhammed'dür. Eşı'at ü envâr-ı fazl u reşâdı gayâhib-i cehâletde gümrâh olanlara hâdı olan üstâd-ı Şeyhü'l-islâm merhüm Ebu's- su'üdü'l-İmâdî Hazretlerinin ferzend-i fezâ'il-nihâdesi serv-veş gülşen-i dânişde ser-âdem olan merküm Ahmed Çelebi'nün âyine-i zât-ı me'âli âyinine mukâbil olmakla süret-i mülâzemeti tal'at- nümâ oldukdan sonra sâlik-i mesâlik-i kazâ olmış idi. Hâlâ kuzât-ı kasabâtun benâmından ve kerem ü mürüvvet ile tâ'ife-i mezbürun şöhre-i enamından muhyîdür... Şiir: Gezerken yâr ben bı-mâr ile âheste âheste Didiler kim ölümlü oldı cânın gezdürür haste Yog ise elde eyâ hâce nola gevherimüz Devletünde tolıdur dâmen-i çeşm-i terimüz 159 İsen Mustafa, “Hasan Çelebi Tezkiresi Üzerine”, “Milli Kültür”, s.43, Ankara 1983, s.43-44. 138 Künhül-əxbar, s. 226, (493b-494a) Muhyi Nâmı Mehmed idi. Nefs-i Nigde’de vücüda gelüp evâ’il-i hâlinde tahsıl-i ma’ârifl e engüşt-nümâ dânişmend idi... Akıbet merhüm Ebu’s- su’üd-ı müftî mahdümı Ahmed Çelebi’nün i’âdesinden mülâzım olup evâhir-i ömründe üç yüz akçe kadıların ser-âmedi idügi ta’ayyün buldı... Nazm: Gezerken yâr ben bîmâr ile âheste âheste Didiler kim ülümli oldı cânın gezdürür haste Diger: Yog ise elde eyâ hâce nola gevherimüz Devletünde tolıdur dâmen-i çeşm-i terimüz Həsən Çələbi Təzkirəsi 289/a Məqali Vilâyet-i Aydın’dan Alaşehir dimekle pür-iştihâr olan kasaba- i nâmdardandur. İlm-i ictihâdı bâzü-yı tevfık u sedâd ile kâ’im ve a’mıde-i tahkık u iz’ânla teşyîd-i mebâni-i irfânda dâ’im iken garîk-ı bihâr-ı rahmet-i rahmân olan merhum Arab-zâde’den mülâzım olmışdur... Şiir: Bu çarh-ı pire-zen ey dil degüldür pâye-i devlet Kişinün başı sag olmak durur sermâye-i devlet 139 Nazm: Sinemün dagın görüp atar melâmet sengini Gel gör ey şirin-dehen tag ile taşın cengini Künhül-əhbər, s.229, (495a) Məqali Vilâyet-i Aydın’da Akşehir nâm kasabadandur. Felâcerem tahsîl- i ilm ü hikmet kılup Arab-zâde’den mülâzım oldı. Ve kazâ tarikına âzim olup... Şiir: Bu çarh-ı pire-zen ey dil degüldür pâye-i devlet Kişinün başı sag olmak durur sermâye-i devlet Nazm: Sİnemün dâgın gören atar melâmet sengini Başladı Ferhâd-ı dil kazmağa mihnet sengini Müqayisə edilən bu iki müəllif Aşıq Çələbi təzkirəsində yoxdur. Bunlardan başqa Səmai, Fövri və Nihani də “Məşairüş- şüəra”da yer almamışdır. Ancaq bu şəxslərdən yalnız Fevri və Nihanidə verilmiş bəzi nümunələr də “Künhül-əxbar”dakı məlumatlara bənzəyir. Bunlar da ehtimal olunan məlumatlar formasında olub, müəllifi n başqa qaynaqlardan və və ya insanlardan əldə edə biləcəyi məlumatlardır. 1564-də yazılan Əhdi təzkirəsi Əlinin əsərinə müstəqil şəkildə tərcümeyi hallara təsir göstərmək əvəzinə, daha çox ikinci dərəcəli məlumatlar vermişdir. Sultan Mustafanın təxəllüsünün Əhdiyə istinadən Müxlisi kimi verilməsi və ya bəzi şeir nümunələrinin eyni olması bunu sübut edir. ”Gülşəni-şüəra”nın Əli tərəfi ndən bu qədər 140 az istifadə olunmasının səbəbi Əhdinin müəllifə görə yaxşı bir təzkirəçi kimi qəbuıl edilməməsidir. İstifadə etdiyimiz beş “Künhül- əxbar”ın beş nüsxəsindən yalnız E Xəzinəsi nüsxəsində Əhdinin təzkirə yazdığı göstərilir ki, oradakı ifadədə də haqqı olmayan bir işə təşəbbüs göstərən bir adamı qınamaq ədası görünür. Aşıq Çələbinin tərcümeyi halı ilə bağlı “ müteakiben tezyül” başlığı altında verilən hissədə isə Anadolu bölgəsində yazılan ilk dörd təzkirə arasında onun adı əsla çəkilmir. Qeyd olunan dörd təzkirədə adları çəkilmədiyi halda sadəcə Əhdi təzkirəsində adlarına rast gəlinən bu şairlər barəsində də Əhdinin Əliyə təsiri qabarıq deyildir: Sultan Mustafa, Sultan Məhəmməd, Sultan Bəyazid, Sultan Cahangir, Təraşi, Sadiq, Gərmi və Fünuni. Bunların sadəcə bəzi şeirləri “Gülşəni- şüəra” ilə eynidir. Bu oxşarlığı isə qaynaq olaraq qəbul etmək mümkün deyildir.Yəqin ki, məlum olan bir və bir neçə şeirdən təzkirəçi yalnız ən məşhur olanını seçmişdir. 3. Digər qaynaqlar: Bu hissədə Əlinin istifadə etdiyi başqa qaynaqlar üzərində dayanmaq istəyirik. “Künhül-əxbar “ müəllifi nin vəfat etmiş şairlərin həyatları haqqında məzar daşları və vəsiqələr üzərində araşdırma aparmağı haqqında əlimizdə məlumat yoxdur. Bununla belə bir çoxunun ölümü barədə yazılmış vəfat tarixlərinə, başqa zümrələrlə bağlılığına görə onun həmin qrupa aid təbəqə kitablarına və tarixlərdəki qeydlərə baş vurduğunu, onların çoxunun əsərini oxuduğunu da söyləyə bilərik. Əlinin həyatda görmədiyi şairlərin haqqında verdiyi məlumatlrın çoxu hələ unudulmamış rəvayətlər əsasında, yəni isti şəkildə verilmiş məlumatlardır. Məşhur adamların ölüm tarixləri, önəmli hadisələr və binalar haqqında əbcəd hesabiyla misralar soyləmək ənənəsi bütün tariximiz kimi, ədəbiyyat tarixi üçün də çox yararlı sənədlər ortaya qoymuş, tariximizi yox olmaqdan qurtarmişdir. Bunlar Əli üçun də çox önəmli sənədlər sırasındadir.Tanınmış şəxslər haqqında əhvalatlar və lətifələr əzbərləyərək nəql edən şəxslər, bioqrafi yaya maraq göstərən bir çox insanlar da onun qaynaqları arasındadir. Əsərin ön sözündə bu hal belə göstərilir: “Muhassalı kelam ve esahhı ahbar tetebbuında külli dikkat itdüm. Kendü zamanumda havadis ü 141 asardan gayri efvahı riçali ahz ile nakl itmege tefevvüh eyledüm”. 160 Çağdaş və həyatda olan şairlərin əsas hissəsi ilə müəllifi n yaxın əlaqədə olduğunu söyləyə bilərik. ”Künhül- əxbar”ın müxtəlif yerində imkan düşdükcə bu əlaqələrdən söz açılır. Bunları bir neçə qrupa ayırmaq olar: a) Müəllim tələbə əlaqəsi. Əli,Süruridən bəhs edərkən alimlik zamanı bəzi risalələri oxuduğunu söyləyir 161 . b) Tələbə yoldaşlığı: O, bəzi şairlərlə birlikdə təhsil almişdır. Məsələn, Abdi-i digər bunlardan biridir. 162 c) İş yoldaşlığı: Əli müxtəlif yerlərdə işləyərkən bir çox şairlə ünsiyyətdə olmuş və onlarla bağlı hekayələr yazmışdır. Bunların sırasına yanında çalışdıgı şəxsləri də əlavə etmək mümkündür. Turaq Çələbi 163 və Nişani 164 bunların sırasındadir. d) Səyahət zamanı tanıdıqları: Bununla bağlı ən bariz nümunələr Bosniyada çalışdığı zaman Aşıq Çələbi 165 ilə qarşılaşması və onun qonağı olması, Əhdinin 166 həyatından bəhs etdiyi Bağdadda xəzinə dəftərdarı ikən qatıldığı bir şeir məclisinə aid xatirəsidir. e) Qatıldığı şeir məclislərində söylənən şeirləri və tanıdığı şairləri qeyd etməsi də bu nümunələrdəndir. ”Bu hakir bir defa kendülerle haşrı oldum. Nev – güftelerden nenüz vardur diye sordukda bir garip ihtira-ı hasını gördüm”(Monla Arif). 167 f) Bəzən də bu əlaqənin növündən bəhs etmədən, həmin nümunədə olduğu kimi doğru aldığı məlumatı qeyd etmişdir. ”Kendüden mesmuumuzdur ki henüz sinni buluğa balig degil ikən müellif-i Füsus ledünn nüsus olan şeyhi ekber rüyasına girüp telkini iman eyləmiş”(Fevri). 168 Müəllifi n görüşüb tanıdığı şəxslərə aid bir neçə səhifəlik 160 “Künhül-əxbar”, İstanbul 1277, s. 161 Həmin mənbə, s.127, Ü. Ty. 5959 399b 162 Həmin mənbə., s. 142, Ü. Ty. 5959 405a 163 Həmin mənbə, s.231, Ü. Ty. 5959 495b 496a 164 Həmin mənbə, s. 179, Ü. Ty. 5959 419b 165 Həmin mənbə, s. 212, Ü. Ty. 5959 488b 166 Həmin mənbə, s.220, Ü. Ty. 5959 491b 167 Həmin mənbə, s. 138-139, Ü. Ty. 5959 403b 168 Həmin mənbə, s.223, Ü. Ty. 5959 492b 142 məlumat verə biləcəyinə şübhə yoxdur. Daha az təmasda olduğu şairlər haqqında ətrafdakılardan məlumat aldığı, şifahi məlumatlara əsaslandığı bu nümunələrdən aydın olur. ”Bu hakir alemi sabavetde anun piriligine yetişdüm. Alemi balada mestur olan cananesi ile dahi görüşdüm.Tevahür- künan bana Suni merhumla ülfetini söyledi. Lillahil - hamid sizinle dahi müşerref oldum latifesini eda eyledi” 169 . Yaxud Gübariden söz açarkən “Merhum pederimiz müsahiblerinden idi” 170 şəklində bəyan edir. Bu cür incələmə müəllifi n şəhəri olan Gelibolunu (Süruri, Əbdi -i digər və Suni oralıdır) və ya gəzdiyi şəhərlərin hüdudlarını keçmir. Amma müəllifi n əsl şansı özü istəmədən də olsa imperatorluğun hər yerini gəzməsi və heç olmasa dövrünün mədəni mühitini görmüş olmasıdır. Başqa sahələrdə və görmədiyi şəhərlərdə yaşamış olan bəzi şairlər haqqında qeyd etdikləri isə, eşitdiklərindən ibarətdir. Əlinin əsərində çağdaş şairlərə aid məlumatlarda Aşıq Çələbi və Həsən Çələbidə rast gəlinən şairlərin tərcümeyi hallarına rast gəlmirik. 171 Əli qaynaq olaraq istifadə etdiyi məlumatları əsərinə bu şəkildə daxil etmişdir: 1) Səhi təzkirəsindən doğrudan da az istifadə edilmiş, bu əsərə aid olan məlumat orjinaldan deyil, Lətifi tərəfi ndən istifadə olunan şəkildə “Künhül- əxbar”a daxil edilmişdir. 2) Aşıq Çələbiyə aid məlumat çox vaxt xülasə şəklində verilmişdir. 3) Həsən Çələbiyə aid qısa məlumatda məna və məzmun dəyişilmədən qaynağın öz bədii üslubu və zəngin dili sadələşdirilərək verilmişdir. 169 Həmin mənbə, s.136, Ü. Ty. 5959 402b 170 Həmin mənbə, s.215, Ü. Ty. 5959 489b 171 Xüsusilə “Həsən Çələbi Təzkirəsi”ndə nəzərə çarpan bu üslub haqqında Əli diqqətçəkən məlumatlar verməkdədir. Məlum olduğu kimi, Həsən Çələbi bəzi şairlərin həyatlarından söz açarkən onlara məktubla müraciət etdiyini və aldığı cavabda həmin əsərlərinin olduğunu bildirdiklərini qeyd edir. Əlidə belə məlumatlar istənilən şairlərdən biri üçün qeyd edilir: “Bu tezkireye irsal itdügi varakada dimiştür ki manzûm müellefâtımuzdan kitâb-ı Mihr ü Mâh′ımuz vardur... ” (Həsən Çələbi Təzkirəsi, Ank. 1981 s.592) Ancaq Əlinin Həsən Çələbinin əsərini tənqid edərkən göstərdiyi qüsurlardan biri də bu mövzudur. “Lâsiyy- emâ ekâbir-i şuarânun ekserine kizb ü durûg iftirâsın idüp şu makûle kitâbum vardur didi veyâhud bu gazelleri kendinün add idüp bana gönderdi nükteleri ile yazmışdur.” (Həmin mənbə. s.214, Ü. Ty. 5959 489b) 143 4) Qaynaq kimi istifadə edilən əsərlərin hamısında Əli mətnə müdaxilə və dəyişikliklər etmişdir. 5) Şairlərin şəxsi həyat hekayətləri ilə bağlı məlumatların ancaq biri, nadir hallarda isə bir neçəsi verilmiş, qalanları isə ehtimal əsasında yazılmışdır. 6) Alınan məlumatın doğru olub- olmamasına nəzarət edilmiş və səhv olanlar rədd edilmişdir. 7) Verilən hökümlər bəzən tənqid edilmişdir. 8) Əli inanmadığı qaynaqları üslubundan hiss etmişdir. Belə məlumatları nəqli keçmiş zamanla vermişdir. Xüsusilə Qanuni dövrünə qədər yazılmış bioqrafi yalarda bu üslub xüsusiyyətini asanliqla hiss etmək mümkündür. Bura qədər verilən məlumat və nümunələrdən alınan nəticələr belədir. ”Künhül- əxbar”ın iki yüz doxsanı müstəqil, on beşi isə başqa bioqrafi yalar içində olmaqla 305 şairi əhatə edən təzkirə hissəsi digər təzkirələrlə eyni səviyyədə olan bədii və dəyərli bir əsərdir. Əli özundən əvvəl yazılmış bir çox əsərdən istifadə edərək bu təzkirəni meydana gətirmişdir. Müasiri olan şəxslərdən yazarkən gəzib gördüklərini,eşitdiklərini məntiqi düşüncə və görüşləri ilə ifadə edərək əsərinə orjinal bir xarakter vemişdir. Tarixi araşdırmalara maraq göstərən Əli uzun bir hazırlıq mərhələsindən sonra çoxlu məlumatlara və mükəmməl nümunələrə söykənərək bu bioqrafi yaları qələmə almışdır. Demək olar ki, “Künhül- əxbar” müəyyən əsərlərin materiallarına söykənilərək diqqət və dəqiqliklə hasilə gəlmişdir. Dəyərli qaynaqları seçməkdə böyük bir səy göstərən Əli, bəzən bir mövzu üçün bir neçə qaynaqdan istifadə etmişdir. (*Yazı “Ege Universitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi” III.1984.s.87-120-də dərc olunub). 144 ƏDƏBİYYAT TARİXİMİZİN QAYNAQLARINDAN OLAN ÖVLİYA ÇƏLƏBİ «SƏYAHƏTNAMƏ»Sİ* D ivan ədəbiyyatı, yaxud klassik türk ədəbiyyatı adlı milli ədəbi dəyərimizin bioqrafi ya baxımından əsas mənbəyi şairlər təzkirələridir. Bu növlə yanaşı ədəbiyyat tariximizə qaynaqlıq edən başqa əsərlər də vardır. Nəşridən (v.1520) başlayaraq dəyərli tariximiz hesab olunan “Həşt-behişt”, “Tacüt-təvarix”, “Peçəvi tarixi”, “Dəftəri-əxbar”, “Naima tarixi”, “Silahdar tarixi” kimi ümumi tarix kitabları ədəbiyyat tariximizin dəyərli mənbələri sırasındadır. Ancaq ümumi tarixlər arasında heç şübhəsiz ki, ən çox qeydə alınmalı nümunə, özündə əhatə etdiyi 305 şairlə Gelibolulu Mustafa Əlinin (1541-1600) “Künhül-əxbar”ıdır. Bunlardan başqa vəfayat kitabları, məslək mənsublarıyla bağlı təzkirələr, nəzirə və şeir məcmuələri, “Kəşfi z-zünun” kimi biblioqrafi ya əsərləri, şəhər monoqrafi yaları və səyahətnamələr kimi əsərlər ədəbiyyat tariximizin əsasını təşkil edən qaynaqlar sayılır. Mədəni tariximizin çox dəyərli əsərlərindən olan Övliya Çələbi “Səyahətnamə”sinin bu baxımdan araşdırılması bizə çox mühüm və zəngin məlumatlar verə bilər. Səyahətnamələr gəzilən, görülən yerləri təsvir etmək üçün qələmə alınsa da, belə əsərlərdə bu yerlərin ən mühüm ünsürü olan insan amili də ön plana çəkilmiş və onlara xüsusi diqqət yetirilmişdir. Xüsusilə bölgələrin yetişdirdiyi dəyərli insanlar həmin bölgənin havası, suyu, məhsulları və başqa təbii sərvətləri qədər maraq çəkmiş və səyahətnamə müəllifl əri həmişə bu cəhətə xüsusi fi kir vermişlər. Səyahətnamələrdə şair bioqrafi yaları və ədəbi şəxsiyyətlərin həyatlarına dair məlumatların iki şəkildə əks etdirilməsi daha çox yayılmışdır. Çələbi əsərinin birinci cildində Fateh Sultan Səlim dövründən başlayaraq Yavuz Sultan Səlim dövrünün sonuna qədər padşahların taxta çıxmasını əsas götürən bir sıralama aparmışdır. Bu təsnifatda şairlər Fateh dövrünün şairləri, II Bəyazid dövrünün şairləri və 145 Sultan Səlim dövrünün şairləri kimi başlıqlar altında verilmişdir. “Səyahətnamə”də nədənsə Qanuni və II Səlim dövrlərinin üstündən keçilərək, III Murad dövrünə aid 22 şairin həyatına da yer verilmişdir. Bu sıralama artıq bizim üçün yeni deyildir. Gelibolulu Əli də “Künhül-əxbar”da şairləri bu sıra ilə qələmə almışdır. Çələbinin Əliylə bənzərliyi bununla bitmir. Fateh dövrü üçün Əli bəyin “Künhül-əxbar”da verdiyi şairlərin sayı 32 -dir. Bu rəqəm Övliya Çələbidə 34-dür. Buraya qeyd edilməyən şairlər Sənayi və Katibidir. Əlavə olunanlar isə Yazıçızadə qardaşlar, Katib Səlahəddin və Cəm Sultandır. Bunlar Əlidə başqa başlıqlarda qeyd edildiyi üçün, yenə də ondan alındığını hesab etmək olar. Bənzərliyə başqa bir misal kimi isə Təmannayı istisna olmaqla Əlinin qırx beş şəxsin adını verdiyi vərəqəni göstərmək olar. Yavuz dövrünün şairləri haqqında vəziyyət hər ikisində eynidir. Övliya Çələbi bu bölmədə adlarını çəkdiyi şairlərin həyatları haqqında, klassik təzkirəçilərin verdiyi məlumatlara nisbətən, qısa məlumat vermişdir. Məlum olduğu kimi, klassik təzkirəçilik daha çox şairlərin doğum yeri, əsl adı, atalarının adı, təhsilləri, müəllimləri, məsləkləri, vəzifədə olduqları yerlər və ölüm tarixləri haqqında məlumat verirdilər. Sairin əsərləri və bunlarla bağlı dəyərləndirmələrlə birlikdə verilən nümunələr bioqrafi yanın ikinci hissəsini təşkil edirdi. Ancaq Çələbidə bu məlumatların heç birinə rast gəlinmir. Bunu onun bilərəkdən etdiyini Nəfi ilə bağlı bu sətirlərində açıqca görmək mümkündür: “IV Murad zamanında şairlerin ebyat u eşarını u əhvalini yazsaq, ayrı bir mücelled olur. Maksadımız isimlerini beyandır.”(Seyahatname I c.s.669) 172 Hər halda Çələbi tərəfi ndən çəkilən bu çərçivə birinci qrupda yer alan bütün şairlər üçün yararlı olmuşdur. Bir neçə misal göstərək: “Afi tabı- Bursalıdır (I c. s.341), Cəlili Sultan II Bəyazid dövründə yaşamışdır Bursalıdır (I c.s 341), Qədiri Sultan II Bəyazid dövrü şairlərindən olub Ədirnəlidir (1c.s 341), Piri Əfəndi tarixi xəlvətidə aşiq-i şeyda bir can idi. Piri təxəllüsüylə aşiqanə pakizə əşarı vardır. Hakırda min altmış birdə əlini öpüb, şərəfl i söhbətiylə müşərrəf 172 Zuhuri Danışman nəşri, istanbul 1970. (Əsərin ilk üç cildi dəyərləndirilmişdir). 146 olmuşdum. Burada rəhmet-i rəhmana azim oldular” (III c. s.344) Yenə bu qrupda yer alan, amma bu çərçivədən kənarda dəyərləndirilməsi lazım olan bioqrafi yalar da “Səyahətnamə”də yer almışdır. Ağşəmsəddinzadə Həmdi bunun parlaq nümunələrindən biridir. Haqqında bir neçə yerdə məlumat verilən Həmdi barəsində Çələbi belə demişdir : “Bu zatın pederlerinden sonra seccade- nişinligi kabul etmeyip, Yusuf u Züleyha nam eserinin telifi yle mükayyed oldugu balada mesturdur. Bu zat batnı maderde iken pederleri validelerinin karnına urup bre benim zi-akl-ı Aristo, zu- fünun, şair, musannif, müellif oğlum derlermiş. Hikmet-i Huda bu zat rahmı maderden müştak olduktan sonra sekiz yaşlarında iken divan sahibi olup, “Leyla vü Mecnun” kitabını ve Mevlid-i manzumu telif etmişlerdir. Ama “Yusıf u Züleyha”sı makdüri beşer degildir. Hakikaten feyzi ilahiye mazhar olan bir zekanın kelamıdır. Ayasofya-i Kebirin kubbesi ortasındakı altın top altında telif edilmişdir ki guya mucuze-gudur. Aşkı ilahi ile alude olan kimselerin kelimatı dürer barları tabii böyle sade olur. Bu zatın müddeti ömürleri 60 sene olup 853 senesinde vefat etmekle pederleri canibine defn edilmişlerdir. Yüz yetmiş kadar kütüb ü resail yazmışdır. Amma Kıyafetnamesi ile Yusifi Züleyhası çok memduhtur”. (C.1. s.335-337: Cil s. 463) “Səyahətnamə”də padşahların səltənət illərini əsas götürən təsnifatdan kənarda da şairlərə rast gəlmək mümkündür. Bunlardan bir qismi şəhər haqqında danışıldıqdan sonra həmin bölgənin yetişdirdiyi şairlər başlığı altında verilmişdir. Trabzon şairləri (Gınai və oğlu II c. s.85), Amasya şairləri (Muniri, Mihri) (II c. s.192), Ergiri (Bükayi, Fəganı, Nalişi, Sükuti, Fəzail (İstanbul, 2003, VIII c. s.302) və Manisalı on bir şair (İstanbul 2005 c III.s 44) bunların xarakterik nümunələridir. Əsərdə şair adlarının çəkilməsinin bir başqa şəkli də ziyarət yerlərinin verilməsinə görədir. Xüsusilə sufi şairlər barəsində yazılan yazılarda belə hala tez-tez rast gəlinir. Çələbi vilayətdə tapılan bir loğmanın məzarından bəhs edərkən, əgər sənətçidirsə onun şairliyindən də söz açır. Bir nümunə göstərək:” Piri Efendi (Silistrə ziyarətgahlarından bəhs edərkən ) Kurşunlu Camii tekkesinde eş- şeyh hazrat i Piri Efendi nam zat-i arif-i billah ve aşık-ı agah kimse olup Murad han-ı Rabi ile Revan seferinde serdengeçti 147 ağası iken vücudunda zahm alud olmamış yeri kalmamıştır. Ahir terki-dünya edip Kastamonı Şaban Efendiden cihaz-i fakrı kabul ederek mürşid-i kamil olmuştur. İlahiyyat u rubaiatta Azmi-zadə Haleti Efendi kadar mutasavvifane penç beytləri vardır ki, hala mükemmel ü müdevvendir”. (III c. s.336) Bundan başqa digər şairlər də ayrı-ayrı formalarla “Səyahətnamə”də yer almışlar. Bir müddət Bosniyada olan Övliya Çələbi bu bölgədəki Çajnicə qəsəbəsinə də getmişdir. Çələbinin müasiri olan şair Məzaqi (v. 1677) buralıdır və qonağı olduğu şairi də əsərində işıqlandırmışdır. Bu cəhətdən “Səyahətnamə”də bəzi şairlər müxtəlif cildlərdə təkrar-təkrar dərc olunmuşlar. Təzkirələrdə verilən bioqrafi yaların başlıca xüsusiyyətlərindən biri də zamana və şairin dəyərinə görə dəyişən nümunələr verilməsidir.Təzkirəçilər bu nümunələrin həcminə görə adətən yürütdükləri mühakiməni təsdiqləmək istəmişlər. “Səyahətnamə”yə bu baxış bucağından nəzər saldıqda fərqli quruluşla rastlaşırıq. Birinci cilddə söz açılan 115 şairdən sadəcə Əhdi, Haləti, Nihali və Nişaninin sonunda şeir nümunələri verilmişdir. Halətini çıxmaqla bu şeir nümunələrinin qaynağı “Künhül- əxbar”dır. Səyahətnamədə ən çox şeir və şair adına, haqqında söz açılan tarixlər vasitəsilə rast gəlinir. “Səyahətnamə”yə bu cəhətdən qiymət verilərsə onun ən mühüm və dəyərli tərəfi burada verilən məlumatların doğru olub-olmaması məsələsidir. Təəssüf ki, Çələbinin söylədikləri, xüsusilə də bioqrafi ya uzandıqca mənfi yə doğru yön almaqdadır. Bunlar bəzən ayrı-ayrı şəxslərlə bağlı məlumatların qarışdırılması formasında özünü göstərir. Məsələn, Lətifi nin atası olan Həmdidən söz açılarkən, bu məlumat Ağşəmsəddinzadə Həmdiyə aid olan məlumatla qarışdırılmışdır. Xüsusi nəzərə çarpan səhvlər isə Çələbinin mənbələrdən aldığı məlumatlardan səhv şəkildə istifadə etməsidir. Əgər bu səhv məlumatlar yalnız “Səyahətnamə”yə daxil edilməklə bitsəydi, bunun üzərində bu qədər dayanmamaq da olardı. İş burasındadır ki, Çələbi səhv məlumatları verməklə kifayətlənməyib, onların 148 üzərində geniş təhlillər də aparır. Bununla da səhvlərin düzəldilməsi bir yana, onların içindən çıxmağa da yer qoymur. Buna ən xarakterik nümunə Nəcati – Səhi bəy əlaqələri haqqında olan hissəni göstərmək olar. Məlum olduğu kimi XV yüzilliyin böyük şairi Nəcati bəy (v. 1509) ilk təzkirə yazarı Səhi bəyi (v. 1548) gəncliyindən himayəyə götürmüş və yaşlaşdıqdan sonra Səhi bəy də ona dəstək olmuşdur. Bununla bağl Əli, Aşıq Çələbinin Nəcatinin əsərlərinə dair veridyi məlumatları araşdırarkən Səhini özünə şahid göstərərək yazır: “Alel- hüsus, Sehi beg merhum ki ömri varı gibi Necati begin xidmetinden ayrılmazdı. Bir nefes meclisinden cüda olmağı eyyam-ı ömründen saymazdı. Yani ol kitabını vechen minel vücuh yad etmemişdür” 173 . Buradakı əsassız ifadə Çələbinin əsərində bu şəkildə əks etdirilir: “Selis ü hoş ayende divanı ve nice telifatı vardır. Hatta Edirneli Sehi Begin kızını alıp badehü birçok evrak-ı perişan elde edip. Necati ismini Sehiye tebdil ile bir divan tertip etmişdir” (I c s.358). Eyni iddia Səhi haqqında məlumat verilərkən yenidən meydana çıxır: “Sultan II Beyazid zamanında yaşamıştır. Necati begin damadıdır.Varan-ı zatifanın güft ü guları üzre Sehi begin Necatinin kızını almaktan maksadı Necatinin evrakı perişanını almakdır sözü hala durub-ı meseldir. Sehi begin eşarı guya Necatiye necat vermiştir. Yahud, servi Sehi yabis iken eşarı Necati ile necat bulmuştur.” (Ic.s.343). Bu məlumatın səhv olması bu şəkildə tənqid edilmişdir.”Sadece Necati begin şiirlerinin daha hayatda iken, kazandığı şöhret ve bizzat Sehinin onun divanının ne dərəcə yayğın olduğunu anladan ifadesi isbata kafi dir. 174 ”Qaldı ki, bu damadlık hikayesi yaş itibarıyla da mümkün degildir.” 175 (Faik Rəşat. Tezkire-i Sehi. s.142) Söylədiklərimizi toplamış olsaq deyə bilərik ki, Övliya Çələbi “Səyahətnamə”si hər halda ədəbiyyat tariximiz üçün heç də az məlumat verməməşdir. Lakin əsərdə bəhs edilən şairlər haqqında geniş məlumatlar verilməmiş və adətən adlarının çəkilməsi və yaxud 173 Künhül-əxbar”dakı bu ifadə məlum nüsxələrdə də fərqli yazılmışdır. “Künhü′l-ahbâr′ın Tezkire Kısmı”, Ankara, 1994, s.165. 174 Faruq Akün, “Sehî bey” maddesi İslâm Ansiklopedisi, X, 316-320. “ Künhül-əxbar”da Nəcati Bəyin kürəkəni haqqında da məlumat vardır. Üniversitet Kt. Ty. 5959 v.172a. 175 Faiq Rəşad «Tezkireyi Sehi” İstanbul 1315, s.142. 149 bir cümləlik məlumat ilə kifayətlənilmişdir. Sözü gedən şairlər üçün istifadə olunan mənbə göstərilməmiş, bunlar daima Övliyanın öz məlumatı kimi nəzərə çatdırılmışdır. Həm də verilən məlumatlar olduğu kimi deyil, qısaldılmış şəkildə təqdim olunmuşdur. Bioqrafi yalarda Çələbinin əsas məqsədi yazının qeyri-adi olduğunu göstərmək olduğundan əsasən rəvayət formalı məlumatlara yer vermişdir. Bu araşdırmaya başlarkən əsas marağım Övliya Çələbinin bizə Osmanlı dövlətinin uzaq nöqtələrindən, təzkirəçilərin tapıb üzə çıxara bilmədiyi yeni adlar və bioqrafi yalarla tanış edəcəyi ümidində idim. Bu qənaətim özünü tamamilə doğrulda bilmədi. Yalnız daha əvvəl yad edilənlərə bir neçə ad əlavə olundu. Bu adlar aşağıdakılardır: Bitlisdən: Cənnəti, Katib Çələbi və Molla Ramazan. Vandan: Mir Sipehri, Qəzvindən: Humayi, Kaşani, Pəncahı, Yari, Səbai, Vaizi və Xətai. Qeyd edim ki, bunlar yalnız adı çəkilməklə keçilən şairlərdir. Burdan da məlum olur ki,”Səyahətnamə”də təzkirələrə daxil olmayan məhdud sayda şairin adı verilsə də, onlar haqqında doğulduqları şəhərin adından başqa heç bir məlumat yoxdur. Verilən bu xüsusiyyətləriylə yanaşı “Səyahətnamə” ədəbiyyat tariximiz üçün ətrafl ı məlumatlar verən qaynaqlardan biri hesab olunur. (*Yazı “Türklük araştırmaları dergisi” İstanbul 1989. s.229-233- də dərc olunub). |