AZƏrbaycan d L haqqinda
. Köklə şəkilçi sözün morfoloji quruluşunu müəyyən edir. Ahəng qanunu isə köklə şəkilçi arasında amil rolunu oynayır. 2
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
5 . Köklə şəkilçi sözün morfoloji quruluşunu müəyyən edir. Ahəng qanunu isə köklə şəkilçi arasında amil rolunu oynayır. 2. Dilimizdəki milli sözlərdə ahəng qanunu, əsasən, gözlənilsə də, bir çox alınma sözlərdə pozulur: radio, dünya, vəfa 4 . Ahəng qanunu sözlə şəkilçi arasında daha möhkəm və dəyişməz olur. Azərbaycan-da nail-iyyət-lər-imiz 6. Ahəng qanunu fonetik hadisə olmaqla yanaşı, həm də morfoloji hadisədir. Məhz bu xüsusiyyətinə görə ahəng qanunu dilçilikdə morfonoloji (morfologiya, fonetika) hadisədir. 15 N TQ MƏDƏN YYƏT Nitq mədəniyyəti dilçiliyin praktik sahəsi olub, dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını öyrənir. 1. N tq mədəniyyətinə yaxşı yiyələnmək üçün dilin fonetik, leksik, qrammatik qayda-qanunlarını bilmək və nitq zamanı əməl etmək lazımdır. 2. Nitq mədəniyyətində dilçiliyin nəzəri fikirləri əməli şəkildə həyata keçirilir. Buna görə də nitq mədəniyyəti dilçiliyin nəzəri yox, praktik sahəsidir. 3. Nitq mədəniyyətində ayrı-ayrı dil faktları və ya hadisələri yox, dilçiliyin qayda-qanunları sistemi öyrənilir (Nitq mədəniyyətinin konkret predmeti yoxdur). 4. Natiqliklə nitq mədəniyyəti eyni deyil. Natiqlik sənətdir. Ədəbi dilə yiyələnmək nitq mədəniyyətinə yiyələnməyin yoludur. GÖZƏL N TQ ÜÇÜN ŞƏRTLƏR 1. Dilin özünün ifadə imkanlarının genişliyi, yəni hər hansı bir fikri ifadə etmək imkanının olması. 2. Bu dildə danışanın yüksək hazırlığı, yəni dilin ifadə imkanlarından düzgün şəkildə istifadə etməsi. 16 N TQ MƏDƏN YYƏT N N ƏSAS ŞƏRTLƏR 1. Nitqin düzgünlüyü. Dilin fonetik, leksik və qrammatik qayda-qanunlarına ə məl etmək. 2. Nitqin dəqiqliyi. Fikrin ifadəsi üçün birbaşa tələb olunan sözün, ifadənin və ya cümlənin seçilməsi. 3. Nitqin ifadəliliyi. Üslub baxımından ən uğurlu bədii dil vahidinin işlədilməsi. D L, N TQ VƏ N TQ FƏAL YYƏT 1. Dil ünsiyyət vasitəsidir. Nitq ünsiyyət prosesidir. 2. Dil əsasdır. Nitq dildən törəmədir. 3. Dil tarixən azdəyişkəndir. Nitq çox dəyişkəndir . 4. Nitq fəaliyyəti nitqin ortaya çıxması üçün lazım olan ictimai, psixoloji və fizioloji proses- lərin toplusudur. 5. Dilin nitqə çevrilməsi çox mürəkkəb bir hadisədir: onun ictimai, psixoloji və fizioloji tərəfləri vardır. Nitq bunların qarşılıqlı əlaqəsi əsasında fəaliyyət göstərir. Dinləyib anlama, danışma, oxu və yazı formasında təzahür edir. 17 AZƏRBAYCAN ƏDƏB D L Ə dəbi dil – milli dilin müəyyən qayda-qanunlara tabe olan və xalqın nümunəvi ünsiyyətə xidmət edən nitq formasıdır. 1. Ədəbi dil xalq dilinin ciddi fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik formaları əsasında fəaliyyət göstərən ən yüksək formasıdır. 2. Ədəbi dil xalq dilinin cilalanmış formasıdır. O, dialektdən fərqlənir. 3. Ədəbi dil bütün üslubların sistemidir. 4. Xalqımızin inkişafı, dünya mədəniyyətinə inteqrasiyası ilə bağlı elmi-kütləvi üslub formalaşıb. 5. Ədəbi dilin iki forması var: 1. Şifahi ədəbi dil 2. Yazılı ədəbi dil 18 I- Ş FAH ƏDƏB D L II- YAZILI ƏDƏB D L 5. R ad io , te le viz iy a d ilin in h es ab ın a d ah a d a g en iş lə nir . 4. N itq , ç ıx ış v ə m əru z əl ər şifa hi əd əb i d il n or m ala rıd ır . 3. O rfo ep ik n or m ala ra ta be o lu r. 2. Ə lif ba , y az ı y ara nm am ışd an q ab aq x alq y ara dıc ılı ğın ın d ili kim i i şl ən m işd ir. 1. S əsl ən ən ə d əb i d ild ir. 5. Q əze t v ə ju rn all arı n, elm i v ə p ub lis ist k ita bla rın , r ek la m la rın d a d ili y az ılı əd əb i dil n üm un əsi dir . 4. M əd ən i in ki şaf ın y ük s əlm əsi il ə d air əsi d ah a d a g en işl ən m işd ir. 3. lk n üm un əl əri dö vl ət s ən əd lə rin in , d öv lə t b a şçı la rın ın m ək tu bla rın ın v ə b əd ii əs ərl ərin dil i o lm u şd ur . 2. O rfo qr afi k n or m ala ra ta be o lu r . 1. Y az ıla n d ild ir. 19 MÜAS R AZƏRBAYCAN ƏDƏB D L N N NORMALARI 1. FONET K NORMA 2. LEKS K (LEKS K- SEMANT K) NORMA 3 . QRAMMAT K NORMA 1. Dilimizin dialekt və ya şivələrinə məxsus normalardan və xalq danışıq dilindəki qeyri-mükəmməl normalarından fərqlənir. 2. Sabiq, mükəmməl normalardır. Onlar müəyyən tarixi təkamülün məhsuludur. 3. Orfoqrafik və orfoepik normalar fonetik və qrammatik normalar əsasında formalaşır. 4. Azərbaycan dili iltisaqi quruluşa malikdir: sözlər ahəng qanununa tabe olur, şəkilçilər sözün sonuna qoşulur, cümlə qrammatik kateqoriyalarla təşkil olunur. 5. Ədəbi dilin normaları bütövlükdə bir sistem şəklindədir, ancaq hər bir normanın müstəqilliyi də vardır. 6. Dilimizin fonetik, leksik, qrammatik, orfoepik və orfoqrafik normaları normativ qrammatikalarda, dərslik və lüğətlərdə əks olunur. 20 FONET K NORMA Dilin fonetik norması həm orfoepik, həm də orfoqrafik normanı birləşdirir. I Sözün ədəbi dildəki tələffüz qaydası orfoepik norma adlanr. II Sözün ədəbi dildəki yazılış qaydası orfoqrafik norma adlanır. 1. Hər iki norma dilin fonetik quruluşu, xüsusilə də ahəng qanunu ilə müəyyən edilir. Fonetik normada dəyişmə gec olur. 2. Dilimizin orfoepik və orfoqrafik normaları orfoepik və orfoqrafik lüğətlərdə ə ks olunmuşdur. 3. Sözlər ədəbi dildə düzgün tələffüz edilmədikdə və ya düzgün yazılmadıqda fonetik norma pozulur. 4. Elə sözlər var ki, onları tələffüz edildiyi kimi yazmaq və ya yazıldığı kimi tələffüz etmək səhvdir . 21 LEKS K NORMA Leksik normanın əsas şərti sözlərin dəqiq seçilməsi, ifadəli şəkildə və məna incəlikləri nəzərə alınmaqla işlədilməsidir. 1. Ədəbi dilin leksik normaları yazılı dildə və ya ş ifahi nitqdə hər bir sözün mənasına yaxşı bələd olmağı, onun düzgün və yerində işlətməyi tələb edir. 3. Dilimizin lüğət tərkibində əsl türk sözləri ilə yanaşı, həm formaca, həm də məzmunca türkləşmiş ərəb və fars mənşəli sözlər işlənir. 5. Dünyanın bütün ədəbi dillərində olduğu kimi, dilimizdə də leksik (leksik-semantik) normanın keyfiyyətini milli leksika təşkil edir. Alınma sözlərin forma və məzmunca milliləşməsi həmin leksik mühitdə gedir. 7. Milli leksika (əsl türk sözləri) ədəbi dildə daha fəaldır, dildə işlənmə tezliyi yüksəkdir. 9. Leksik norma funksional üslublara görə fərqlənir. Məsələn: bədii üslubda obrazlı sözlər işləndiyi halda, elmi üslubda terminlər üstünlük təşkil edir. 11. Sözdən düzgün istifadə ilə yanaşı, onun dəqiq və ifadəli olması, məna incəliklərinə diqqət yetirilməsi, sözlərin müvafiq sinonim variantlardan faydalanmaqla işlədilməsi nitq mədəniyyətinin tələblərindəndir. 2. Yazıda və ya nitqdə hər hansı bir söz düzgün və yerində işlədilməklə ədəbi dilin leksik norması pozulur. 4. Dilimizə Avropa dillərinə məxsus sözlərin daxil olması XIX əsrin sonu XX əsrin ə vvəllərində başlanıb. 6. Leksik normada dəyişkənlik fonetik və qrammatik normaya nisbətən daha tez olur. 8. Elə alınma sözlər var ki, ədəbi dilin müəyyən bir funksional üslubu üçün xarakterikdir. Məsələn: elmi üslubda işlənən terminlərin çoxu alınmadır. 10. Ədəbi dildə söyüşlərə, loru və kobud sözlərə yer verilmir. 12. Sözlərin əksəriyyətinin müstəqim mənası ilə bərabər məcazi mənası da var. 22 D L M ZDƏ ÖZƏLLƏŞMƏ MEY LLƏR Dildə alınma sözlərin əvəzinə milli sözlərin işlədilmə meyli özəlləşmə meyli adlanır. 1. Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində 1960-cı illərdən başlayaraq özəlləşmə meyilləri başlayır. 3. Özəlləşmə üç yolla gedir: a) Hər hansı bir söz ustasının qədim mənbələrdən, xalq dilindən söz götürməsi yolu ilə; b) Cəmiyyətdə baş verən hadisələrlə bağlı sözlərin yaranması yolu ilə; c) türk dillərinin təsiri ilə. 5. Son vaxtlar bir sıra leksik vahidlər meydana çıxmışdır: çağdaş (müasir), durum (vəziyyət), qaynaq (mənbə). Belə leksik vahidlər dildə öz qeyri-türk mənşəli qarşılıqları ilə paralel işlənir və həmin sözlərin sinonimlik imkanlarını artırır. 2. Özəlləşmə dedikdə hər cür söz yaradıcılığı başa düşülmür. Bu daha çox mövcud olan alınma sözlərin işlədilməsi əleyhinə yönələn və məhz həmin sözlər üçün qarşılıq tapmaq cəhdindən ibarət olan prosesdir 4. Azərbaycanda alınma sözlərin türkləşdirilməsi prosesi əvvəllər də olmuş və bu günə qədər işlətdiyimiz sözlər belə yaranmışdır. Məsələn, qurultay, bildiriş, ildönümü. 6. Dili tərk etmiş türk mənşəli sözlərin yenidən qayıtması da özləşmə prosesinin təsiri ilə baş verir: ulu, dürlü, araşdırma; xalqımızın müstəqillik qazanması dilimizdə özləşmə prosesi üçün şərait yaratdı prosesi üçün şərait yaratdı. 23 QRAMMAT K NORMA Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin istər şifahi, istərsə də yazılı nitqdə düzgün quruluşunu tələb edir. 1. Miqdar sayından sonra gələn isimlər təkdə işlədilir. Məsələn: beş tələbə 3. Fel kökünə sıra ilə təsirlik, qrammatik məna növü, sadə şəkillərin morfoloji əlaməti və şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri artırılır: yaz-ış-aq 5. Cümlədə söz sırası gözlənilir. Mübtəda – təyin – tamamlıq- zərflik – xəbər. Təyin ya əvvəldə, ya da təyin olunanın yanında gəlir. 2. Adlara (isim, sifət, say və s.) sıra ilə cəm, mənsubiyyət, hal və xəbərlik şəkilçiləri artırılır. universitet-lər-imiz-də-dir 4. Mübtəda ilə xəbər şəxsə və kəmiyyətə görə (III şəxsin cəmi istisnadır) görə uzlaşır. Mən oxuyuram. Onlar gəlir (lər) 6. Yuxarıda qeyd olunan 5 qaydaya əməl edilmədikdə, sözlərin qrammatik cəhətdən bir- biri ilə əlaqələnməsində səhvə yol verildikdə qrammatik norma pozulur. 7. Ədəbi dilin normaları uzun müddər dəyişməz, sabit qalır. Leksik normada zaman keçdikcə müəyyən dəyişiklik baş verir. Fonetik və qrammatik normalarda isə dəyişmə nisbətən gec olur. 24 NAT Q N ƏMƏY VƏ DAVRANIŞI Hər bir natiq nitqini haz ırlayarkən qarşısına məqsədlər qoyur. Öz şəxsi təcrübəsindən istifadə edib, nitqini maraq doğuran məsələlər üzərində qurmağa çalışır. Belə ki, o, natiqlik sənətinin prinsiplərinə riayət etməlidir. Odur ki, natiq nitqini haz ırlayarkən aşağıdakı prinsiplərə əməl etməlidir: 1. Nitqin məzmunu 2. Nitqin formas ı 3. Məzmun ilə forman ın vəhdəti 4. Məzmunun ayd ınlaşdırılmasında ənənəvi formalardan düzgün şəkildə istifadə edilməsi 5. Nitqin kompoziyas ının qurulması 6. Ədəbi dilin normalar ına əməl edilməsi 7. Nitqin sadə, y ığcam olmasının təmin edilməsi 8. Nitqin ideyas ının dinləyicilərə çatdırılması 9. Üslub Natiq dilimizdə işlənən s öz birləşmələrindən də (həm sabit, həm də sərbəst) düzgün istifadə etməlidir. Bu qəbildən olan ibarələri, atalar s özlərini, zərbi-məsəlləri, idiomatik ifadələri, hikmətli sözləri yerli-yerində işlətməyi bacarmal ıdır. Məsələn, “ürəyim ağrıyır” əvəzinə, “qəlbim ağrıyır,” “gözüm səndən su içmir” əvəzinə, “ağl ım səndən bir şey kəsmir”, “gözləri kəlləsinə çıxmaq” əvəzinə, “gözləri hədəqəsindən çıxdı” və s. kimi ifadələr d üzgün işlədilməyəndə öz təsir qüvvəsini itirir. S öz birləşmələri dilin frazeologiya şöbəsinin tədqiqat obyektidir. Natiq söz birləşmələrinin n övlərini (sabit söz birləşmələrini, sərbəst söz birləşmələrini) dərindən bilməlidir. Natiq bunu dərk etməlidir ki, sərbəst s öz birləşmələrinin tərəfləri onun özü tərəfindən qurulur. Bunu dəyişə bilər. Sabit söz birləşmələri isə uzun bir tarixi yol ke çib, sabitləşib. Onun tərəfləri arasına söz daxil etmək olmur. Milli ruh, adət-ənənə belə birləşmələrdə daha qabar ıq özünü göstərir. Məsələn, gözüm səndən su içmir; nə baxırsan, dəvə nalbəndə 25 baxan kimi; bel bağlama; s öz almaq; dərd çəkmək; yersiz gəldi, yerli qaç; igid ölər adı qalar, namərd ölər nəyi qalar? ke çmə namərd körpüsündən, qoy aparsın sellər səni; dost başa baxar, düşmən ayağa və s... Natiq onu da bilməlidir ki, frazeoloji s öz birləşmələri sərbəst söz birləşmələrindən bəzi xüsusiyyətlərinə g örə ciddi şəkildə fərqlənir. Məsələn, sabit söz birləşmələri dildə hazır birləşmə kimi işlədilir, buradakı sözlər m üstəqil mənaya malik olmur, hamısı birlikdə bir sual tələb edir. Sabit söz birləşmələri özü də sərbəst söz birləşmələrindən əmələ gəlir. Sabit s öz birləşmələri bitkinliyə malik olmur. Sərbəst birləşmələr isə bitkinliyə malik olur, tərəfləri m üstəqil olur, ayrılıqda sual tələb edir, müəyyən ehtiyacla əlaqədar işlədilir və s. Dilimizdə işlənən frazeoloji vahidlər həm çoxmənalı, həm omonim, həm sinonim, həm də antonim ola bilər. Frazeoloji vahidlər dildəki obrazl ılığı, effekti, təsir qüvvəsini artırmaq üçün müəyyən üslubi çalarlıqlar, rənglər yarad ır. Məsələn, Mən aş ıq qız alanda, Yanağ ın qızaranda, Oğlan murada çatar Toy tutub q ız alanda və yaxud, Ay doland ı, il dolandı, Hicran odu alovland ı, Dost-aşna, qohum-qardaş Zərnigara çəkərdi baş. (S.Vurğun) Sabit birləşmələr həm də bədii təsvir vasitələri ilə işlənə bilir, s özlərin məna qüvvəsini, təsirini artırır. 26 Nitq prosesində diskussiya və polemika da m ühüm rol oynayır. Hər hansı bir problemə, hadisəyə aid həqiqi fikrin meydana çıxmasında mübahisədən istifadə edilir. Diskussiya nisbətən geniş şəkildə dinləyicilərlə apar ılan fikir mübadiləsidir. Diskussiya müəyyən ədəbi cərəyanın nümayəndələri arasında, kiçik idarə və m üəssisələr arasında, müəyyən siyasi partiyalar arasında, müxalifətlə iqtidar arasında aparıla bilər. Hətta m üəyyən bir kitabın, elmi məqalənin müzakirəsi də diskussiya xarakteri daşıya bilər. Polemika isə natiqlik sənətində bar ışmaz mövqe anlayışını ifadə edir. Yəni burada tərəflər öz fikrini, konsepsiyas ını əks tərəfə qəbul etdirməyə çalışır. Bu, əlbəttə, zorla, güclə deyil, müəyyən inandırma yolu ilə, s übutla, faktlarla həyata keçirilməlidir. Məsələn, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin xalq yazıçısı Hüseyn Abbaszadə ilə apard ığı polemikanın bir hissəsini nəzərdən keçirək. Bu polemika dilimizin necə adlanması ilə əlaqədar apar ılır. Heydər Əliyev: - H üseyn müəllim, o vaxt sən yazdın ki, türk dili olsun? H.Abbaszadə: - Yox, Azərbaycan dili. Heydər Əliyev: - Bəs niyə yazmad ın? H.Abbaszadə: - O vaxt «t ürk dili» deyənin dilini boğazından çıxarırdılar (gülüş). Heydər Əliyev: - Çıxaraydılar da, nə olar, yazaydın da... Sonra həmin polemika aşağ ıdakı şəkildə davam etdi: Heydər Əliyev: - Amma bilirsən nə var?.. O vaxtlar biz əməkdaşl ıq eləyirdik və keçən dəfə də mən dedim, «Azərbaycan dili» yazmaq üçün mən nə qədər mübarizə apardım. Amma, mən açıq üzünüzə deyirəm, ham ınıza, senə də deyirəm, Bəxtiyar müəllimə də deyirəm, biriniz də o vaxt mənə gəlib demədiniz ki, «türk dili» yazmaq laz ımdır? H.Abbaszadə: - D üzdür. Heydər Əliyev: - He ç biriniz deməmişdiniz. H.Abbaszadə: - O vaxt qorxurduq deməyə. Heydər Əliyev: - «Azərbaycan dili» demişdilər, onu demişdilər, amma, «t ürk dili» deməmişdilər»... (“Azərbaycan” qəzeti 10 noyabr, 1995-ci il). 27 G öründüyü kimi, polemikada mühüm yeri əsas məntiqi fikirlər, sübutlar, faktlar tutur. Həm də polemika iki şəxs aras ında gedir. Bu onu göstərir ki, polemikanın əhatə dairəsi diskussiyanın əhatə dairəsinə g örə məhduddur. Polemika məhkəmə natiqliyində müttəhimlə hakim arasında, akademik natiqlikdə aspirantla opponent aras ında, hətta, müəllimlə tələbə, şagird arasında da baş verə bilər. Nitqini y üksək səviyyədə qurmaq üçün natiq öz nitqində dərin mənalı mündəricə və bitkin formaya nail olmal ıdır. Həyatda nə varsa, nə inkişaf edirsə, bir qanunauyğunluq formasında təzahür edir. Deməli, m ündəricə ilə forma obyektiv gerçəklikdir. Ger çək aləmdə hər nə varsa, hamısı mündəricəli və formalıdır. Mündəricə özünə müvafiq formada təzah ür tapır. Məzmun və forma maddənin, həyat faktının, insan fəaliyyətinin atributu, mövcudiyyət tərzidir. Həyat ın özü kimi, onun bədii inikası da mündəricəsiz və formasız ola bilməz. Əsl həqiqət... təəss üratla varlıq haqqındakı təsəvvürlərin, ideya və idealların müqayisəsindən və peyvəndindən yaran ır. Həyatdakı bu inikas tərzi incəsənətdə bədii inikas kimi keçir. Həyat mündəricəsi də burada m ütləq bədii mündəricə kimi formalaşır. nikas ın obyekti, predmeti yox, inikasın özü incəsənət əsərinin mündəricəsini təşkil edir. Misal üçün, C.Cabbarl ının «1905-ci ildə» pyesinin mündəricəsi sadəcə inqilab hadisələri deyil, bu hadisələrin müəllif ş üurundakı inikasından ibarətdir. Səməd Vurğun «Vaqif» dramında XVIII əsrin hadisələrini bir tarixçi kimi yox, bir sənətkar kimi inikas etdirmişdir. Natiq nitqini qurarkən, öz təxəyyülünü də bu məzmuna köçürməli, başa düşdüyü formada fikrini ifadə etməlidir. Bu prinsipə nail olmaq üçün natiq gərgin zəhmət çəkməli və öz üzərində işləməlidir. Məzmunu ayd ınlaşdırmaqdan ötrü natiq induksiya metodundan istifadə etməli, onu təcrübədən keçirib fikrini ümumiləşdirməlidir. nduksiya üsulu deduksiya ilə əlaqəli olduğu üçün natiq bu üsulu da yaddan çıxarmamalıdır. Nitqdə forma da qorunub saxlanmal ıdır. Təcrübə göstərir ki, hər bir natiq öz üslubuna müvafiq forma qurur. Bəzisi öz bildikləri kimi danışır, bəzisi kitab dilinə üstünlük verir, bəzisi müstəqilliyə, öz sözünü deməyə can at ır. Bu isə nitqin formasını təşkil edir. 28 «Predmetlə m ündəricə arasında fərq olduğu kimi, əsərin bədii ifadə vasitələri ilə onun bədii forması aras ında da mühüm fərq vardır. Bədii ifadə vasitələri (söz, dil, cümlə quruluşu, melodiya, ahəng, ritm, kompozisiya, rəng, iş ıq və kölgə, perspektiv və s.) müxtəlif janrlarda işlənir. Forma isə konkret əsərin ifadəsidir. Forma ümumilik qəbul etmir. O, əsərin mündəricəsindən asılıdır və ancaq bu və ya digər m ündəricəni əyan edə bilər. Mündəricə mütləq özünə müvafiq formada təcəssüm tapır. Əgər belə formada realizə olunmursa, deməli, öz-özlüyündə gərəkli və zəngin olsa belə, potensiyada qalır, aşkarlanmır. M ündəricə daha mühüm və aparıcı kateqoriyadır. Forma ondan asılıdır və ona xidmət edir. Lakin bu şərt he ç də formanın əhəmiyyətsizliyinə dəlalət etmir. Forma kateqoriyası da bədii yaradıcılıq prosesində mühüm rol oynay ır. Böyük sənətkarlar həmişə bədii forma ustası olmuşdur. Bunsuz sənətkar olmaq və bədii əsər yaratmaq m ümkün deyildir. M.Qorki yazır ki, «Sənətkar öz şəxsi, sübyektiv təəssüratının üzərində işləməyi, əsər ın ümumi əhəmiyyəti olan cəhətlərini tapmalı, öz təsəvvürlərinə öz formalarını verməyi bacaran adamd ır» (M.Məmmədov, “Estetika haqqında söhbət”). Nitqlərin m üxtəlifliyini nəzərə alsaq, onda belə bir nəticə çıxara bilərik ki, hər bir nitqin özünəməxsus formas ı olur. Formadan danışarkən ənənəvi formanı da yaddan çıxartmaq olmaz. Nitqin dinləyicilərə çatdırılmasında bu prinsip mühüm rol oynayır. Məsələn, bir natiq çıxış edərkən əvvəl müvəffəqiyyətlərdən, sonra isə n öqsanlardan, daha sonra isə qarşıda duran vəzifələrdən söhbət açır və nəticə əldə edir. Digər natiq isə əvvəl n öqsanlardan, ardınca müvəffəqiyyətdən, sonra isə qarşıda duran vəzifələrdən məlumat verir və nəticə əldə edir. Bu nitq hər iki halda məqbul hesab olunur. Çünki belə nitqi dinləyicilər daha tez qavrayır. Bu ənənəvi formalardan demək olar ki, b ütün natiqlər istifadə edir, faydalanır. Natiq nitqini qurarkən məzmun ilə forman ı vəhdətdə götürməlidir. Əks təqdirdə onlar bir-birindən təcrid olar və nitq istənilən nəticəni verə bilməz. Bəzən məzmun ilə forma bir-birini tamamlam ır, bu zaman nitqin naqisliyi dərhal hiss olunur. Natiq nitqin ideyas ını tamamlaya bilmir, ya da çətinliklə tamamlayır. Bəzi vaxtlar forma məzmuna qurban verilir. Bu daha çox nitqin nəzm formasında özünü göstərir. Şair qafiyə xatirinə forman ı məzmuna qurban verir. Lakin nəsr dilində bu prinsip özünü doğrultmur. Natiqin nitqində məzmun ilə forma o zaman dolğun və səlis olur ki, m övzu elmi şəkildə qurulur, fikir məntiqi cəhətdən əsasland ırılır. 29 Nitqin qurulmas ında kompozisiya da əsas amillərdən biri hesab olunur. Natiq nitqini necə qurmalı?- sual ına özü cavab tapmalıdır. Natiq əvvəlcədən topladığı materialı ardıcıl şəkildə qruplaşdırır. Bunun əsas ında plan qurur. Plan ayrı-ayrı hissələrə bölünür, məntiqi əlaqə yaradılır və son variant diqqət mərkəzində qal ır. Natiq nitqini plan əsasında şərh edir və ardıcıllığı gözləyir. Bu haqda əvvəlki fəsildə məlumat verdiyimiz üçün artıq şərhə ətraflı ehtiyac duymuruq. Nitq ədəbi dilin normalar ı əsasında qurulmalıdır. Bu da natiqdən böyük zəhmət tələb edir. Ədəbi dil idarə və təşkilatlarda, ali məktəblərdə ( ümumi şəkildə təhsildə), informasiya mərkəzlərində, radio və televiziyada və s. yerlərdə istifadə olunur. Ədəbi dilin formas ı hamı tərəfindən qorunmalıdır. Ədəbi dil uzun bir tarixi yol ke çib formalaşmışdır. Natiq dilin keçdiyi tarixi yolu və onun əsasında ədəbi dilin formalaşmas ını, ədəbi dil normalarını, yazılı və şifahi qollarını, səs sistemini, lüğət tərkibini, qrammatik quruluşunu dərindən bilməli və nitqində onlar ı yerli-yerində işlətməyi bacarmalıdır. Onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, natiq bu prinsiplərdən seçmə və əvəzetmə yolu ilə bəhrələnməlidir. Bu seçmə və əvəzetməni natiq təxminən belə qruplaşd ırmalıdır: 1. Natiq dilimizdəki səslərin spesifik x üsusiyyətlərini, səs və fonemi, fonetik hadisə və qanunları (ədəbi dildə sabitləşənlər qanun adlan ır; belə sözlər necə yazılırsa, elə də oxunur; yazıda sabitləşməyənlər isə fonetik hadisə adlan ır). 2. Natiq l üğət tərkibinə yaxşı bələd olmalı, hamı üçün aydın və başa düşülən sözləri seçib işlətməlidir. 3. Natiq nitqində qrammatik qaydalar ı gözləməli, sözlərdə şəkilçilərin düzgün işləməsini, şəkilçilərin variant ını, növlərini düzgün şəkildə müəyyənləşdirməlidir. 4. Natiq m üasir dilçilik elminə aid yazılmış lüğətlərdən, ensiklopediyalardan istifadə edib nitqini əsasland ırmalıdır. 5. Dilimizdə işlənən bir s ıra sözlər var ki, dialekt xarakteri daşıyır, məsələn, bajı, qərdeş, məmə (ana mənas ında), qaş (hündür və yaxud havanın qaralması mənasında) və s. sözlər natiqin nitqində özünə yer tapmamal ıdır. 6. Natiq çətin anlaşılan ərəb, fars sözlərindən, həmçinin rus-Avropa mənşəli sözlərdən uzaq olmalıdır. L üzumsuz sözləri nitqə gətirmək ədəbi dil normalarının pozulması deməkdir. 30 Nitqə haz ırlaşarkən natiq ədəbi dilin özünəməxsus normalarına riayət etməlidir. Normativlik nitq üçün əsas şərtdir. Nitqdə normativlik pozularsa, ədəbi dildən dan ışmağa dəyməz. Hər bir natiq ədəbi dilin bütün normalar ına riayət etməli və onlardan faydalanmalıdır. Bu normaları bir daha yada salmağı lazım bildik: 1. Fonetik normalar 2. Orfoepik normalar 3. Orfoqrafik normalar 4. Qrammatik normalar 5. Üslubi normalar 6. Semantik normalar 7. Leksik normalar Bu normalar haqq ında əvvəlki fəsillərdə ətraflı məlumat vermişik. Qeyd edək ki, «ədəbi dilin normalar ı daimi deyildir. Bunlar dilin inkişafı ilə bağlı zaman keçdikcə dəyişir və zənginləşir. M üasir dövrün tələblərini ödəyə bilməyən normalar sıradan çıxır. Hər bir yeni ədəbi norma xalq ın ruhuna uyğun yaradılır. Qeyd etdiyimiz bütün bu normalar şifahi ədəbi dilə aiddir. Ədəbi dilin yaz ılı növü isə şifahi növdən xeyli sonra təşəkkül tapmışdır. Yazılı nitq şifahi nitqdən onunla fərqlənir ki, yaz ılı nitq dəqiqlik, səlislik tələb edir. Yazılı nitq müəyyən çərçivə daxilində inkişaf edir. Natiq nitqini yazarkən ədəbi dilə verilən tələbləri bilməlidir. Bu tələbləri təxminən belə qruplaşd ıra bilərik: 1) Nitq yaz ılır və oxunur. Bu nitqi həm natiq, həm də başqa bir şəxs icra edə bilər. 2) Yaz ılı ədəbi dildə terminlərdən daha çox istifadə edilir. 3) Yaz ılı ədəbi dil elmi xarakter daşıyır. 4) Yaz ılı nitqdə əsasən mürəkkəb fikirlər və onların izahı, nitqə ayrılan vaxt çoxluğu, yığcamlıq əsas g ötürülür. 5) Yaz ılı nitqdə qrammatik normalara daha çox diqqət yetirilir. 6) Yaz ılı nitq şərh olunarkən durğu işarələri fikirlərin ifadəsinə xidmət edir. 7) Natiq yaz ılı nitqi hazırlayarkən mənbələrə, kitablara, mətbuata, məqalələrə və s. külliyyatlara tez-tez m üraciət edir və sitatlar gətirir. 31 Natiq nitqini qurarkən həm yaz ılı, həm də şifahi ədəbi dil normalarından istifadə etməlidir. Nitqin qurulmas ında və dinləyicilərə çatdırılmasında sadəlik, yığcamlıq, dəqiqlik də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Nitqin sadəliyi onun ayd ınlığını, dəqiqliyi isə yığcamlığını təmin edir. Sadə və təmiz nitq dinləyicilərin səviyyəsinə uyğun qurulmal ıdır. Yəni nitq hazırlanarkən auditoriyanın səviyyəsi hökmən nəzərə alınmalıdır. Bəzən natiqlər elmi m övzular hazırlayarkən terminlərin izahına çalışırlar, bu isə nitqin dəqiqliyini pozur. Bu m üəyyən qədər nitqin təmizliyinə də xələl gətirir. Nitqi sadə, aydın, təmiz qurmaq üçün natiq bədii təsvir vasitələrindən və bədii ifadə vasitələrindən d üzgün istifadə etməlidir. Nitq mədəniyyəti termini, s özün geniş mənasında, yalnız gözəl və aydın danışmaq qabiliyyəti, nitqi d üzgün və yaxşı qura bilmək bacarığı demək deyildir. Nitq mədəniyyəti, eyni zamanda məzmunlu, ifadəli, parlaq, orijinal, həm də maraql ı nitq qurmağı bacarmaq deməkdir. Buraya qədər deyilənlərə yekun vuracaq olsaq, aşağ ıdakı nəticəyə gəlmək mümkündür. Bizim dilimiz zəngin, q üdrətli və rəngarəng bir dildir. Əgər danışan adamda ümumi mədəniyyət, bilik və hərtərəfli məlumat yoxdursa, o, təkcə dili bilməklə d üzgün və səlis nitqə yiyələnə bilməz. Eyni zamanda dili sevmədən, nitqə ş üurlu münasibət bəsləmədən, dilçilik və üslubiyyat sahələrinə dair müəyyən məlumata malik olmadan ən d üzgün, ən məntiqi fikirləri ifadə etmək mümkün olmaz. Dil çilik nöqteyi-nəzərindən nitq mədəniyyəti, nitqin düzgünlüyü, yəni müasir ədəbi dilin normalarını bilməyi və ona m öhkəm, həm də sərbəst yiyələnməyi nəzərdə tutur. O, nitqin üslubca gözəlliyini, yəni hazırda istifadə etdiyimiz üslublara əsaslanaraq, fikri ifadə edən dil vasitələrinin xüsusiyyətini nəzərə almalıdır. Natiq çıxışında anlaşılmazlığa, ikimənalılığa, uzunçuluğa yol verməməli, nitqin mümkün qədər sadə, ayd ın və yığcamlığına çalışmalıdır. Natiqin sözü məzmunlu, ifadəli, səlis, obrazlı olmalıdır. Nitq mədəniyyətinə yiyələnmək çox gərgin əmək tələb edir. Ona hazır reseptlə yiyələnmək olmaz; hər bir adam nitqini m üstəqil surətdə, dilə şüurlu münasibət bəsləməklə inkişaf etdirə bilər. Nitq ilə təfəkk ür arasında əlaqə və qarşılıqlı bir asılılıq vardır. Dinləyici və oxuculara nitqin təkmilləşməsi zərurətini başa d üşməkdə, onlara dilçilik məsələlərindən baş çıxarmaqda kömək etmək mühüm bir vəzifədir. Çünki «dilin təmizliyi, məna dəqiqliyi və onun kəskinliyi uğrunda mübarizə mədəniyyət silahı 32 uğrunda apar ılan mübarizədir. Bu silah nə qədər düzgün istiqamət alsa, bir o qədər qiymətli olar». (A.Abdullayev) Deməli, n ümunəvi nitqə verilən tələblər içərisində sadəlik, dəqiqlik, yığcamlıq mühüm rol oynamaqla bərabər, natiqdən bacar ıq, təcrübə və istedad tələb edir. Çünki natiqin ən böyük müvəffəqiyyəti mövzunun ideyas ını dinləyicilərə çatdırmaqdır. deya nədir? Cavab belədir: obyektiv ger çəklik, həyat hadisəsi. Hər hansı bir predmet haqqında insanlar ın təsəvvürü. Yaranan təsəvvürlərə insanların münasibəti. Bu münasibətləri əks etdirən fikir məcmusu. deya həmişə həyatdak ı hadisələrdən doğur və inkişaf edir. Natiqin d ünyagörüşü, onun mövqeyi, nitqinin zənginliyi və ideya istiqaməti əsas meyardır. Natiq nitqində həyat ı nə qədər gözəl təsvir edirsə etsin, ideya zəif olarsa, nitq dinləyiciləri razı salmır, Natiqin nitqi dolğun, inand ırıcı, xalqın mənafeyinə xidmət edən ideyalarla zəngin olmalıdır. Natiq xalqın mənafeyinə xidmət edən qabaqc ıl ideyaları təbliğ və tərənnüm etməlidir. Məsələn, Respublikamızın müstəqilliyi, d övlətçiliyimiz, söz azadlığı, işıqlı gələcəyimiz, torpağımızın bütövlüyü və digər mütərəqqi ideyalar nəzərdən yay ına bilməz. Yeri gəldikdə bu ideyalar dinləyicilərə aşılanmalıdır. Bədii əsərdə olduğu kimi, nitqdə də m üəllifin təsvir etdiyi hadisələr onun ifadə etdiyi fikirlərin məcmusudur. Əsas ideya da buradan doğur. Məsələn, tutaq ki, b öyük Azərbaycan dramaturqu, nasiri, tənqidçisi, akademik M. brahimov «Böyük dayaq» əsərini yazarkən, qarş ısına belə bir məqsəd qoymuşdur ki, xalqa arxalanmayan inadkarlıq göstərən, mənəm- mənəm deyənlərin ax ırı fəlakətlə qurtarır. Ona görə də şəxsiyyətəpərəstiş dövrünün məhsulu olan bu əsər R üstəm kişi ətrafında cərəyan edir. Özündən başqa heç kəslə razılaşmayan gənclərə, ağsaqqallara, əmək qabaqc ıllarına, kəndin namuslu, düz adamlarına inanmayan Rüstəm kişinin aqibəti əsərdə çox gözəl və bədii boyalarla əks olunmuşdur. Yaltaqlar ı, əliəyriləri ətrafına toplayan Rüstəm kişi əsərin finalında tək qalır və ətraf ına topladığı bu yaramaz adamlar tərəfindən ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalır. Böyük yazıçı əsərin adını da ideyas ı ilə bağlayır. Xalq qüvvəsini cəmiyyətin aparıcı qüvvəsi kimi təsvir edir. “Yalnız xalq kütlələrinə arxalanmaqla m üvəffəqiyyət qazanmaq olar”- fikrini əsərin ideyası kimi tərənnüm edir. Öz günahını, səhv m övqeyini başa düşən Rüstəm kişinin xəstəxanada yatması səhnəsi ilə müəllif fikrini və əsərin ideyasını 33 tamamlay ır. «Bayırda isə gur yağış yağırdı, hər şeyi yuyub təmizləyən yağış». Bu cümlə ilə müəllif olub- ke çənləri unutdurmaq istəyir. Yeni bir həyatın başlanğıcından xəbər verir. Həyat ı bədii boyalarla əks etdirən, realizm ənənəsini əsas götürən, dolğun süjetə malik olan belə əsərlər natiqlər üçün bir məktəb, örnək olmalıdır. Görkəmli yazıçı əsərdə əsas ideyadan əlavə, ana süjet xəttindən t örəyən bir sıra hadisələri də təsvir edib, onlara surətlər vasitəsi ilə münasibətini bildirmişdir. Natiq nitqində nikbin, gələcəyə inamla baxan, yeni d ünya quruculuğuna xas olan duyğuları, əməlləri əks etdirən ideyaları a çıb göstərməlidir. deya həyatda baş verən m ürəkkəb ictimai ziddiyyətləri, natiqin apardığı müşahidələri, ümumiləşdirmələri konkret şəkildə əks etdirir. deyanı natiq nitqinin ruhu kimi qəbul etməlidir. Çünki ideya nitqin əsas ını, canını təşkil edir. Natiq apardığı müşahidələri canlı, bədii təsvir vasitələri ilə işıqlandırır. Təsvir etdiyi və yaxud haqq ında danışdığı hadisəyə öz münasibətini bildirir. Bu isə ideyanın özəyini, əsasını təşkil edir. «B öyük sənətkarların öz əsərlərində yürütdüyü ideyalar bəzən mürəkkəb bir xarakter daşıya bilər, əsərlərdə bir s ıra ideyalar ifadə oluna bilər. Bu, əlbəttə mümkündür. Dünya ədəbiyyatının təcrübəsi bunu ayd ınca sübut edir. Lakin əsərin bir əsas ideyası ola bilər, qalan ideyalar isə yardımçı xarakter daşıyır və ədəbi əsərin birliyini m ühafizə etmək üçün əsas ideyaya tabe olur, əsas ideyanın təzahür etməsinə yardım edir. Bədii əsərdə əsas yard ımçı ideyalar təbii olaraq, yalnız bədii şəkildə təzahür edir. Yəni ideya mücərrəd şəkildə deyil, fikir, hiss, həyəcan vasitəsi ilə tamamilə konkret şəkildə təzah ür edir. Əsas ideya əsərin bütün ideya məzmununu birləşdirir, ümumiləşdirir, əsərin təlqin etdiyi fikir, hiss və həyəcanların birliyini təşkil və təmin edir» (M.Rəfili. “Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş”). Deməli, yarad ıcı olan hər bir adam ideya anlayışına ciddi yanaşmalı və ondan məqsədinə nail olmaq üçün ustalıqla istifadə etməlidir. deya hadisələrin inkişafında, fikrin canlandırılmasında, müəllifin hadisəyə şəxsi m ünasibətini ifadə edən ədəbi termindir. deya natiq üçün zəngin və müxtəlif bədii vasitələrdən istifadə edərək, həyata olan m ünasibətini daha canlı və ifadəli, daha təsirli və mənalı ifadə etmək üçün dəyərli, kəsərli silah olmal ıdır. Natiq onu da unutmamal ıdır ki, nitqin ideyasını meydana çıxarmaq üçün nitqdə aparılan təhlillər, məzmunu ayd ınlaşdırmaq, predmetin səciyyələndirilməsi, fikrin mahiyyətini açmaq əsas şərtlərdən biridir. 34 deya həyat ın bütün sahələrini əhatə edir. deya həyat hadisələrindən, həyatda cərəyan edən hadisələrin inkişaf ı və fəaliyyətindən doğan, intişar edən idealdır. Bu, natiqin yaradıcılığında əsas xətt kimi keçməli və özünü göstərməlidir. Nitqin qurulmas ında natiqin özünün şəxsi üslubu olmalıdır. Üslub nitqlə sıx şəkildə bağlıdır. Hər hansı bir natiqin yarad ıcılığına, dilinə, sözlərin seçilməsinə, işlənmə qaydalarına, təkrar edilən fikirlərinə, d ünyagörüşünə xas olan ümumi bir anlayışdır. Fərdi üslubda bir natiqə məxsus xüsusiyyətlər, digər natiqdə olan x üsusiyyətlərdən fərqlənir. Nitqin ideyası, məzmun və forması, özünəməxsus bədii təsvir vasitələri, m övzunun əhatə dairəsi, ən əsası şifahi şərh olunması natiqin üslubunu nümayiş etdirir. Hətta, natiqin nitqində olan orijinal fikirlər, yeniliklər də onun şəxsi üslubudur. Azərbaycan filologiyas ında fərdi üslub anlayışını ifadə edən bir neçə termin işlədilir. «Fərdi deyim tərzi», «fərdi manera», «fərdi poetik üslub», «poetik fərdiyyət», «poetik səs», «öz səsi, öz nəfəsi» və s. şlənən terminlər i çərisində «fərdi üslub» daha əhatəlidir və geniş yayılıb, «Poetik dəsti-xətt»; «poetik fərdiyyət», «fərdi poetik üslub», «poetik səs» və s. terminlər daha çox şairin, yazıçının özünəməxsus cəhətlərini əks etdirir. Ax ı alimin, jurnalistin, natiqin də özünəməxsus ifadə tərzi vardır! Buna görə də «fərdi üslub» termini başqa terminlərdən məqbul say ılır. XVIII əsrdə yaşayıb-yaratmış fransız alimi J.L.Buffon 1753-cü ildə « Üsluba dair mulahizələr» adlı əsərini yazmışdır. Müəllif həmin əsərdə bu qənaətə gəlmişdir ki, «Üslub eyni ilə insand ır!» Həmin fikir get-gedə aforizmə çevrilmiş, həm Qərb, həm də Şərq ölkələrində geniş yayılmışdır. XX əsrin əvvəllərində bu nəzəriyyə bizim ədəbiyyat ımızda da öz əksini tapmışdır». Deməli, hər kəsin özünə məxsus nitqi var. nsanlar bir-birinə oxşamadığı kimi (onların səsi də, bədən quruluşu da, boyu da, üzü də, dünyagörüşü də, müşahidələri də və s), nitqləri də biri-birindən fərqlənir. Hər bir natiqin özünəməxsus fikri, ifadə tərzi ən əsası isə emosionallığı və məntiqi ardıcıllığı olmalıdır. Ümumiyyətlə, natiqlər nitqlərini qurarkən iki əsas cəhətə üstünlük verirlər: 1) Bəzi natiqlər nitqlərində məntiqi ard ıcıllığı, aydınlığı, elmiliyi, fikir dərinliyini, ahəngdarlığı üstün tutur. 2) Bəzi natiqlər isə obrazl ılığı, emosionallığı, yığcamlılığı əsas götürür. Adətən, birinci prinsipə daha çox üstünlük verilir. ctimai yerlərdə - idarələrdə, təhsil müəssisələrində, iclas və müşavirələrdə belə nitqlər 35 diqqətimizi cəlb edir, Təcr übəli natiqlər çıxışlarında məntiqi ardıcıllığa üstünlük verir və dinləyicilərdə m övzuya güclü maraq oyadırlar. Fərdi üslub haqqında mülahizələrini oxucularla bölüşən mərhum professor A.Abdullayev yazır: «Nitqini təkmilləşdirmək istəyən hər adam oz qarş ısında üç vəzifə qoymalıdır: 1. Nitqimin g üclü və üstün tərəfləri hansılardır? Bunu aydınlaşdırmalı. 2. Nitqimin n öqsanları nədən ibarətdir? 3. Hans ı yollarla birincini qüvvətləndirmək və ikincini zəiflətmək olar? Nitqlərin əksəriyyəti məntiqi n övə aid olduğundan və başqa nitqlərdə də mövzunun məntiqi cəhətdən ayd ınlaşdırılması böyük rol oynadığından, şifahi nitqin bu cəhəti üzərində bir qədər dayanmaq lazımdır. Fikrimizcə, həmin məsələnin b öyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq, ali təhsil ocaqlarında olduğu kimi, orta məktəbin yuxar ı siniflərində, pedaqoji məktəblərdə də «Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat» fənni üzrə xüsusi kurs yaratmaq laz ımdır». kinci prinsipi əsas tutan natiqlər əsasən m üəllimlərdir. Xüsusilə dil-ədəbiyyat müəllimləri nitqlərində obrazl ılığa, emosionallığa daha çox fikir verirlər. Fərdi üslub natiqin danışıq tərzini, dil qabiliyyətini, sözə yanaşmasını, ifadə vasitəsini, şəxsi m ühakiməsini, mülahizəsini əks etdirir. Fərdi üslub yazılan məqalələrin, kitabların, elmi işlərin, bədii əsərlərin orijinall ığını təmin edir, onların bir-birindən fərqli xüsusiyyətlərini oxucuya çatdırır. Natiq nitqində öz üslubi imkanlarını nümayiş etdirir. Fərdi üslub olmasa, natiqlərin, yazıçıların, alimlər və ümumiyyətlə elmin bütün sahələrində fəaliyyət göstərən ziyalıların fikri bir-birinə qarışar, elmdə bir hərc- mərclik yaranar. Fərdi üslub insanların öz dili, elmi, dünyagörüşü, fikri, zəkası, ağlı, müşahidəsi və mülahizəsi ilə s ıx bağlıdır. Natiq əməyinin əsas mərhələlərindən biri də onun çıxış edəcəyi auditoriya ilə yaxından tanış olması, onlarla əlaqə saxlamas ıdır. Natiq heç vaxt təcrübəsinə və biliyinə arxalanmamalıdır. mkanı olan kimi m ütaliə ilə məşğul olmalıdır. Natiq nitqə hazırlaşarkən müşahidə apardığı mövzu əsasında (yazıya k öcürülməmiş) özlüyündə təhlillər aparmalı, fikirləri dəfələrlə nəzərdən keçirməli, plan tərtib etməli, mətn üzərində redaktə aparmalı, sonra auditoriyaya daxil olmalıdır. 36 Natiq əməyinin əsas mərhələlərindən biri də budur ki, o, auditoriya qarş ısına çıxmamış dəfələrlə mətn üzərində redaktə işi aparmalıdır. Bu, əsasən, gənc natiqlərə aiddir. Bəzən gənc natiqlər nitqi hazırlayarkən tələsir, s özlərin mənasına fikir vermir, ya da buraxdıqları səhvi düzəltməyə çalışırlar. Xalq şairi Süleyman R üstəmə istinad edən M.Əsgərov yazır: «Səmədağa Ağamalı oğlu Azərbaycan Mərkəzi craiyyə Komitəsinin sədri vəzifəsində çalışarkən, yanına gələn gənclərə belə tövsiyələr verirdi. «Sözlərimi cavan yazanlara çatdırarsan. Cavanlar bizim gələcəyimizdir, ümidimizdir, çalışın həmişə xalq içində olun, onun istədiyini yaz ın, elə yaxşı yazıçılarımız var ki, əsərlərini oxuyub heyfslənirsən ki, niyə elin başa düşəcəyi ana dilində yazm ırlar. Biz nə farsıq, nə ərəb, özümüzün təmiz, gözəl ana dilimiz var. Ruhulla (Ruhulla Axundov nəzərdə tutulur - A.R.) dilimizin safl ığı üçün böyük əmək sərf etmişdir. Dilimizi ərəb, fars, osmanlı sözlərindən təmizləmək uğrunda əlindən gələni əsirgəməmişdir. Yad ımdadır, fəhlə klubunda ilk gənclik şeirlərimdən birini oxudum. Salondak ılar məni yaxşı qarşıladı. Şerin son beyti belə idi: Sars ıtmaz varlığını quduz tufan, qasırğa, Annə, bu s özlər olsun qulaqlarımda sırğa. Bu dəmdə Ruhulla ayağa qalx ıb gülə-gülə mənə dedi: - Bu da bizim ümid bəslədiyimiz proletar şairimiz. Sözə bax, annə, qasırğamı yapiyorsan, balam - anam ıza, «annə» yox, öz dilimizdə ana desək, qiyamət qopar?... Bax, bu axırıncı olsun. Salondak ılar Ruhullanın bu sözlərini alqışladı. Mən pərtlikdən qızardım. Sonralar Ruhulla hər məni g örəndə gülə-gülə soruşardı: - Daha qas ırğa yapmiyorsan ki?. Beləliklə, inqilab ın yüksəliş illərində, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsi naminə aparılan m übarizələr mərhələsində və bu qələbənin ilk dövrlərində inqilabçı nəsil natiqlik sənəti və məharəti sahəsində b öyük təcrübə əldə edir». Deməli, natiqlik sənətində hər bir s özün işlənmə yeri, məqamı gözlənilməlidir. Məhz, belə olduqda natiq geniş xalq k ütləsinin ürəyinə yol tapır, xalqın sevimlisinə çevrilir. 37 S öylənilən nitqin təsir qüvvəsini, mənasını dinləyicilərə daha yaxşı çatdırmaq üçün natiqin davranışı da az rol oynam ır. Natiq nitqini şərh edərkən özünü elə aparmalıdır ki, onun sözü ilə əməli düz gəlsin. Yersiz öskürmələr, boğaz arıtlamaq, məncə, doğrudan, belə ki, deməli, filan, nəhayət və s. sözlərdən tez-tez istifadə etmək onun s öz ehtiyatının zəifliyindən xəbər verir. Hətta bəzi natiqlər nitqi şərh edən zaman gözlərini kağ ızdan çəkə bilmir, bu da öz növbəsində nitqin təsir qüvvəsini nəinki azaldır, bəlkə də anlaşılmaz bir söz y ığnağına çevirir. Natiqin ən yüksək mədəniyyəti odur ki, o, həm özünə, həm də qarşıdakı dinləyicilərə böyük h örmət göstərib nitqi başa düşdüyü şəkildə, öz sözləri ilə sadə, aydın, düzgün şəkildə şərh etsin. Belə olduqda, dinləyicilərlə öz arasında möhkəm bir əlaqə, bir növ, körpü yaradan natiq auditoriyanı ələ alır və istədiyinə nail olur. M övzunun ideyasını dinləyicilərə təlqin edir. Natiqin mədəniyyəti onun nitqi ilə ölçülür. Hər bir natiq nitqi hazırlayıb şərh edərkən öz xarakterini yaz ıya köçürür. Hətta, bəzən əsəbi adamların nitqində hövsələsizlik, tələskənlik özünü biruzə verir. Odur ki, natiq nitq s öylərkən nitqə verilən tələblərdən səmərəli istifadə etməyi bacarmalıdır. Natiqlikdə əsas amillərdən biri də dan ışanın səsidir. Natiq səs tembrindən düzgün istifadə etməyi bacarmal ıdır. Bəzi natiqlər nitq söylərkən ucadan danışmağı üstün tutur. Nəticədə nitqin sonuna qədər boğazlar ı quruyur, onları tər basır, həm özlərini, həm də dinləyiciləri yorub əldən salırlar. Bu, danışanın ən uğursuz cəhətidir. Natiq öz məharətini, yüksək mədəniyyətini məhz, səsi vasitəsi ilə bildirməlidir. Bəzən də əksinə, b öyük auditoriya qarşısında çıxış edən natiq aşağı tonda danışır. Bu dinləyicilərin zövqlərini oxşamır. Yəni, auditoriyan ın qabaqda oturan dinləyiciləri nitqi eşidir, arxadakılar isə yalnız nitqin nə vaxt qurtaracağ ını gözləyirlər. Natiq elə etməlidir ki, səsi bütün auditoriyanı təmin etsin, səsinin ahəngdarlığı, musiqililiyi, g özəlliyi səslənməsi dinləyiciləri valeh etsin. Yeri gəldikcə səsin tonunu yüksəltməli, aşağı tondan məharətlə istifadə olunmal ıdır. Natiq səsinin tonuna uyğun olaraq mimikasını, duruşunu da nizamlamalıdır. Bu əlamətlər natiqin əldə etdiyi m üvəffəqiyyətlərdəndir. Natiqin xarici g örkəmi də diqqətəlayiq olmalıdır. Natiq görkəmi ilə, səliqəsi, mədəni səviyyəsi ilə dinləyicinin diqqətini cəlb etməlidir. Çünki dinləyicilər natiqlə əlaqə yaratmamış onun xarici görkəmi ilə m üəyyən təsəvvür əldə etməyə nail olur. Əgər natiq təsəvvürü (nitq başlanmamış) müsbət mənada doğruldursa, yəni g özəl davranışı ilə diqqəti cəlb edirsə, şübhəsiz ki, ilk anlarda auditoriya ilə ünsiyyət yarada 38 biləcəkdir. Belə halda dinləyicilərin natiqi sakitliklə dinləməsi, nitqə maraqla qulaq asmalar ı imkan yaradır ki, natiq b ütün ustalığını, bacarığını və təcrübəsini nümayiş etdirsin. Natiq xarici görkəmini elə etməlidir ki, o, dinləyicilərdə g ülüş doğurmasın. Məsələn, həddindən artıq bər-bəzəyə meyl eləmək, əlini başına çəkmək, üzünə sığal çəkmək, burnunu çəkmək, tez-tez öskürmə və s. natiqə yad olmalıdır. Bəzən üzdən kobud g örünən, simaları xoş təsir bağışlamayan natiqlərlə də rastlaşırıq. Dinləyicilərdə ilk baxışda mənfi emosiyalar yaradan belə natiqlər çox zaman sənətinin ustası kimi yüksək səviyyəli çıxış edir və onun haqq ında olan mənfi təəssüratları alt-üst edir. O, nitqin sonunda dinləyicilərin hüsn-rəğbətini qazanır. Deməli, dərin d üşüncə, ağıl, kamal, gözəl dil qabiliyyəti insanı gözəlləşdirir, mədəniyyətini, səviyyəsini artırır və onu insanlar ın sevimlisinə çevirir. Bəzi natiqlər isə rəsmi olmağ ı daha üstün tuturlar. Onlar nitqi şərh edərkən ciddi olmağa meyl g östərirlər. Tutaq ki, nitqin mövzusu M.F.Axundovun «Hacı Qara» komediyasıdır. Bu zaman natiq odla su aras ında qalır. Gülüş, yoxsa ciddiyyət. Hansını qəbul etsin. Hökmən gülüşü. Çünki gülüş olan yerdə rəsmi dan ışmaq yersizdir. Natiq bunu yadda saxlamalıdır ki, onun ən böyük qələbəsi auditoriya ilə xoş əhval- ruhiyyə yaratmaqd ır. Bəzən gənc natiqlər nitq zaman ı özlərini aparmaq qaydasını tamam unudur. Sanki dinləyicilərdən utan ır, sıxılır, həyəcanlanır, deməyə söz tapmırlar. Belə olan təqdirdə natiq gözlərini bir nöqtəyə zilləyib dinləyicilərə məhəl qoymadan dan ışır. Dinləyicilərlə əlaqə yaratmaq, onlarda maraq oyatmaq natiqin heç ağl ına belə gəlmir. Belə nitqdə səs tembri, sürət avtomatik olaraq pozulur. Nitqini tez qurtarıb auditoriyanı tərk etməyə çalışan natiq müvəffəqiyyətin ləzzətini dadmağı qarşısına məqsəd kimi qoymur. Belə natiqlər auditoriyan ı diqqət mərkəzində saxlaya bilmir, dinləyicilərə nəzarət kənarda qalır. Belə natiqlər nitq s öyləyərkən dinləyiciləri ozünə tərəfmüqabil edə bilmir. Ona görə də dinləyiciləri özünə cəlb edə bilmir. Natiqin davran ış qaydaları sırasına daxil olan məsələlərdən biri də nitq söyləyəcəyi yerlə ilk tanışlığıdır. Yəni natiq harada çıxış edəcəyi yeri əvvəlcədən müəyyən etməlidir. Hətta imkan varsa, lap auditoriyaya getməli və oradak ı şəraitlə tanış olmalıdır. Zalda və ya auditoriyada nə qədər dinləyici iştirak edəcək? Audtoriyan ın həcmi nə qədərdir? Auditoriyada mikrofon var, ya yox? Natiq üçün harada yer ayrılıb (öndə, 39 ortada, yoxsa zal ın qıraq hissəsində)? Bütün bunları natiq nəzərdən keçirəndən sonra şəraitə uyğun şəkildə hərəkət etməlidir. Nitqini şərh edərkən imkan varsa, əyani vəsaitdən, şəkillərdən, çertyojlardan istifadə etməlidir. hətta, mikrofonun sazl ığını da yoxlamağı natiq yaddan çıxarmamalıdır. Bəzən elə olur ki, hər hans ı bir yığıncaqla, yubileylə, hadisə ilə əlaqədar natiq aşağıda, zalda oturur. Y ığıncağı başqa bir rəhbər vəzifəli şəxs aparır. Sonra sözü natiqə verir. Bu vaxt natiq zalın axırında oturmamal ıdır. mkan daxilində tribunaya yaxın bir yerdə əyləşməlidir. Ona söz verilərkən dinləyicilərin fikrinin yay ınmaması üçün vaxtında tribunaya çıxmalı və aramla nitqə başlamalıdır. Sonra isə nitq prosesində s ürəti nizama salmalı, konspekti və ya nitqin yazılı formasını səliqə ilə tribunada yerbəyer etməlidir. Yoxsa, nitqi başlamam ış ciblərini axtarmaq, gözlük çıxarmaq, qalstuk düzəltmək, alnının tərini silmək, dərindən bir ah çəkmək, sonra isə nitqə başlamaq nitq mədəniyyətinin tələblərinə və natiqin davranış qaydalar ına zidd hərəkət kimi qiymətləndirilməlidir. Natiq tribunada özünə ciddi bir yer tutmayınca nitqə başlamamalıdır. Sonra nitqini saxlayıb özünə m ünasib yer axtarmağa məcbur olacaq. Məsələn, işığın düşmə səmtini, xitabət kürsüsünün lazımi yerində konspektini yerləşdirməyi, əgər vaxtla çıxış edirsə, saatını səliqə ilə qoyub sonrakı mərhələyə başlamalıdır. Natiq nitqini şərh edərkən tribunaya s öykənməməlidir. Bəzi natiqlər iki əli ilə tribunadan yapışıb nitqini şərh edir. Bunu bəzi natiqlər bilərəkdən, bəziləri isə bilmədən edir. Bəzi natiqlər isə tərtib etdiyi konspekti, plan ı dinləyicilərdən gizlətməyə çalışır. Lakin natiq başa düşmür ki, onun bu hərəkəti auditoriya ilə onun arasında bir sədd yarad ır. Əksinə, natiq konspektdən və ya tərtib etdiyi plandan açıq şəkildə istifadə etsə, bu daha məqsədəuyğun olar. Belə olan halda natiq çıxış edərkən daha sərbəst hərəkət edər. Təcrübə və araşdırmalar s übut edir ki, öz işinin mahir ustası olan natiqlər çıxış edərkən ara-bir tribunanı tərk edir, auditoriyanın aras ında durub nitqlərini davam etdirirlər. Sonra isə tədricən, yavaş - yavaş yerinə qayıdır və nitqini şərh edirlər. Bəzən m ütəxəssislər bunu natiqə nöqsan tutur. Lakin onu yaddan çıxarırlar ki, natiqin bu priyomu audtoriyan ı ələ almaq, onlarla əlaqə yaratmaq, bir növ onları söhbətə cəlb etmək naminədir. Bu, adətən, b öyük auditoriyalarda daha çox müşahidə olunur. Bu zaman natiq auditoriyanın hansı tərəfində daha çox narahatl ıq varsa, o hissəni nəzarət altına alır. Dinləyicilərin diqqətini nitqə cəlb etməyənə qədər həmin yeri tərk etmir. Bu hal, əsasən, təcr übəsiz müəllimlərlə tələbələr arasında daha çox müşahidə olunur. Təcrübəsiz 40 m üəllim auditoriyanı idarə edə bilmir, çətinlik çəkir, psixoloji cəhətdən hazırlıqsız olduğunu büruzə verir. Tələbə isə əksinə, səs salmağ ı, yersiz replikaları, gülüşləri yağış kimi müəllimin üstünə yağdırır, özünü bu «oyunun» qalibi hesab edir. Hətta belə hadisələrə psixoloji cəhətdən haz ır olmayan müəllim auditoriyan ı tərk etməyə məcbur olur. Belə hallarda müəllimin imkanlarını məhdudlaşdıran tribuna lazımsız əşyaya çevrilir. Müəllim audtoriyanın, zalın müəyyən hissəsində yerini dəyişə-dəyişə dinləyiciləri idarə etməlidir. Başqa çıxış yolunu müəyyən edə bilməyən müəllim, tezliklə narahatlıq yaradan hissə ilə əlaqə yarad ıb, onları ünsiyyətə cəlb etməlidir. Yeri gələrsə, bir neçə dəqiqə nitqdən kənara çıxıb, müəyyən bir tərbiyəvi m övzuya əl atmaqla dinləyicilərin diqqətini mövzuya cəlb etməlidir. Müəllim tərbiyəvi m övzunu ümumi halda şərh etməlidir. Məsələn, o qeyd edir: son dövrlərdə bizim gənclər üçün təlim- tərbiyə ocaqlar ı, idman kompleksləri, gələcək nəsillərin dünyagörüşünü artıran informasiya mərkəzləri və s. şəraitlər yarad ılır. Bəzi gənclər bunlardan səmərəli istifadə edir, bəziləri isə buna laqeydliklə yanaşır. Onu da qeyd edək ki, hər bir uşaq, gənc hər hans ı bir ailənin üzvüdür, həmin ailəni təmsil edir. Yəni uşaq ailənin g üzgüsüdür, onu olduğu kimi əks etdirir. Əgər o, mədəni, bir-birinə hörmət etməyi bacaran bir ailədə b öyüyüb tərbiyə almışsa, özünü aparmaq qaydalarını da çox gözəl bilir. Belə uşaqlar həm də yüksək savada, mədəniyyətə malik olurlar. Kimin savad ı varsa, onun mədəniyyəti, qanacağı da var. Belə adamlar özünü çox g özəl aparır, dərslərini yazır və oxuyurlar. Özünü apara bilməyən uşaq, yeniyetmə həm ailəyə, həm də qohum-qardaşa əngəldirlər. Özünü, sözünü, danışığını bilməyən şagirdlərə müəllim Mücirəddin Beyləqaninin yarad ıcılığından bir parçanı misal gətirir: Bir s ıra anlamaz azğınlar da var. Qohuma eyibdir, məhəlləyə ar... Onlar ın səsindən qulaqlar dəngdir. Ancaq ki, dərmans ız boş bir həvəngdir... Uzun dilləri şam kimi ger çək, Lakin dedikləri məna da pəltək. 41 Bu misallardan sonra m üəllim birbaşa nitqin davamını şərh etməyə başlayır. Bu mövzunun yaratdığı sakitlikdən sonra öz məharətini tam səfərbərliyə alıb nitqi yüksək səviyyədə davam etdirmək olar. Yaranan əlaqəni, ünsiyyəti bir növ «dostluğa» çevirib, hətta bəzən yersiz hərəkətlərə, replikalara da ciddi yanaşmamalı və belə vəziyyətləri yaln ız yüngül gülüşlə qəbul etməlidir. Bu natiqin davranış qaydalarının əvəz olunmaz bir qaydas ıdır. Natiqin davran ış qaydalarında əsas amillərdən biri də əl-qol hərəkətlərindən düzgün istifadə edilməsidir. Bəzi natiqlər nitqlərinə uyğun gəlməyən, məzmuna uyuşmayan, daxili aləmdən gələn səslə qovuşmayan yersiz hərəkətlərdən istifadə edirlər. Sonra dinləyicilərin verdiyi reaksiya ilə m üəyyən edirlər ki, yalandan, boş yerə gurultulu s özlərlə çıxış edir, əl çalmaq xatirinə danışır. Məsələn, zavodda, məktəbdə, ictimai yerlərdə «yaşas ın zavodlarımız arasında olan dostluq əlaqələri», «yaşasın zavodumuzun beynəlmiləlçiliyi», «sizi həmişə g ülərüz görüm», «əlləriniz var olsun», «pis adamlara bizim aramızda yer yoxdur» və s. kimi laz ımsız söz birləşmələrini ironiya ilə tələffüz edən natiq bu dırnaqarası kəlamları əllərini havada oynada- oynada, q ışqıraraq dinləyicilərə çatdırır. Nəticədə isə yalnız səs telləri korlanır, səsi batır, onu tər basır, ağzı quruyur. Sonra qarş ısına çıxan hər bir kəsdən soruşur. «Necə çıxış etdim?» «Hamı sakit dayanıb mənə diqqətlə qulaq as ırdı?» «Fikirlərim aydın idi?» «Rəhbərlik çıxışa diqqətlə qulaq asırdı?» və s. kimi inamsız suallarda özünü təhlil etməyə başlayır. Belə ümidsiz suallar natiqə inamsızlıq aşılayır. Onun inkişafına mane olur. Natiq hər şeydən əvvəl yadda saxlamal ıdır ki, onun hərəkəti təbii olmalıdır. Kimisə təqlid etmək, özünü kiməsə oxşatmaq, səsin tembrini dəyişmək nitqə bayağ ılıq, sünilik gətirir. Bunu natiqin özü də hiss edir. Natiqin jesti nə qədər təbii olarsa, fikri bir o qədər dəqiq, sərrast və əyani olar. Çünki jest natiqin fikirlərinin hərəkətlə təsdiqi deməkdir. Natiqin jestləri də ondan as ılı olmayaraq dinləyicilərlə əlaqə yaradır, danışır, fikir aş ılayır. Bəzi natiqlər çıxış edərkən dinləyiciləri özü ilə birlikdə kədərləndirir, onları göz yaşı tökməyə s övq edir. Tutaq ki, natiq “Qanlı Yanvar” hadisələrindən danışır. O, nitqində, səsində, duruşunda, üzünün mimikas ında kədərləndiyini bildirir. Həmin anları dinləyicilərlə birgə yaşayır. Vətən uğrunda axıdılan g ünahsız qanlar dinləyiciləri sarsıdır, onların daxili aləmini bir kədər bürüyür. Natiq isə nitqi şərh edərkən əl-qol hərəkətlərindən istifadə etmir, sanki mimikas ı ilə dinləyicilərlə danışır, onların dərdlərinə şərik olur. Bu, natiqdən ustal ıq, əsil istedad tələb edir. « nsanlar əlləri vasitəsilə yalnız balta tutmur, ev tikmir, iş 42 g örmür, həm də əlləri vasitəsilə dostlarını salamlayırlar, düşmənlərini hədələyirlər, hər hansı varlığı nəvazişlə oxşay ırlar. Axı sözlərlə birləşən jestlər nitqin emosional səslənməsini daha da qüvvətləndirərək ünsiyyət vasitəsinə çevrilir. Təsvir əsnasında və ya təqlid xatirinə, müəyyən səmti, yeri, hərəkəti göstərərkən, jestlər ifadələrə laz ımi aydınlıq gətirir. Bundan əlavə, jestlər natiqin yaradıcı qüdrətinin fiziki ifadəsi kimi də qiymətlidir, dinləyicilər natiqin belə jestlərini çox diqqətlə izləyir və xoşlayırlar. Natiq fikirlərini başqalarına çatdırarkən, hisslərini müşayiət edən belə fiziki hərəkətlərindən razı qadır. Bundan əlavə natiqin pozasında (duruşunda) ahəngdarl ıq əmələ gəlməsinə kömək edir. Natiq jestlərin müxtəlif şəkillərindən istifadə edə bilər. Məsələn, ifadəli jestlər daha çox geniş şəkildə işlənir və tətbiq olunur. Bu jestlər nitqin ən qüvvəli məqamlar ını müşayiət edir. Məsələn, natiq dinləyicilərə iki müxtəlif kitabın həcmi barəsində əlləri ilə məlumat verərkən, jestdən təsvir məqsədilə istifadə edir. Həm çinin tərəqqi və tənəzzülün baş verməsini ялляринин сцряти иля динляйиcиляря даща йахшы чатдыра билир. Jестлярин ян садя нювц (шякли) олан эюстяриcи jест ялляр вя бармаглар васитясиля щяр щансы бир яшйайа ишаря олунур. … Натигляр йери эялдикжя тяглиди ъестлярдян дя истифадя едирляр. Чцнки натиг дя бязи щярякятляри иля актйору хатырладыр. Лакин натиг юзцнцн харижи мимика прийомларына вя сяс тяглидиня анжаг йцнэцл штрихляр шяклиндя мцражият етмяси иля актйордан фярглянир. Натигин давраныш гайдаларындан бири дя сярбяст, ряван данышмаьыдыр. Щям дя сюзя вердийи гиймятдир. Натиг буну йахшы йадда сахламалыдыр ки, жцмлядя ишлятдийи щяр бир сюз фикрин ифадясиня йени бир шей ялавя едир. Яэяр бu тенденсийа юзцнц доьрултмурса, демяли, фикир йерсиз, ясассыз эюрцняжяк. Натиг нитгини гураркян йалныз бир шейи фикирляшмялидир: бу коллектив цчцн щазырланыр. Она эюря дя коллективя щюрмят етмяк щяр бир натигин боржудур. Сюзляря, ифадяляря, жцмляляря гайьы иля йанашмаг коллективя вя биринжи нювбядя натигин юзцня бюйцк щюрмят эятирир. Буна эюря дя натигин хцсуси лцьятляри олмалыдыр. О, бу лцьятлярдян сямяряли шякилдя истифадя етмялидир. Бязи натигляр чыхыш едяркян сюзлярин синонимлярини йерли-йериндя ишлядя билмир. Щятта синоним сюзлярля дублети бир-бириндяn айыра билмирляр. Нятижядя, нитгляри гцсурлу вя сюнцк эюрцнцр. Натиг ону билмялидир ки, синонимляр нитгдя тякрарын гаршысыны алыр, она рянэарянэлик эятирир, йени мяна чалары йарадыр. Синонимляр натигин дилиня чевиклик эятирир, фикрин образлы ифадя олунмасына хидмят едир. Мясялян, бюйцк сюз устады Сямяд Вурьун синонимлярдян мящарятля истифадя етмишдир: Ел билир ки, сян мянимсян, 43 Йурдум, йувам, мяскянимсян. Анам доьма вятянимсян, Айрылармы кюнцл жандан, Азярбайжан, Азярбайжан! Бу бянддя мцяллиф «вятян» анлайышы иля бярабяр, йурд, йува, мяскян сюзлярини ишлядиб фикрини хцсусиляшдирдикдян сонра Азярбайжанла баьлайыб. Ясл истедад будур. Натиг дя беля мисралары гейд етмяли вя йерли-йериндя ишлятмялидир. |