AZƏrbaycan d L haqqinda
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1 AZƏRBAYCAN D L HAQQINDA 2 D L N VƏZ FƏLƏR 1. Dil cəmiyyətdə ünsiyyət vasitəsidir. Bu dilin kommunikativ funksiyasıdır. 2. Dil insanı əhatə edən əşya və hadisələrin adlarını bildirir. Bu dilin normativ funksiyasıdır. D L VƏ D L Ç L K D L 1. nsanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir 3. nsan cəmiyyəti olmayan yerdə dil mövcud ola bilməz. 5. Dil ancaq insana məxsusdur, heyvanlar yalnız münasibəti duya bilər. 7. Dil mənsub olduğu xalqın həyatı ilə sıx bağlıdır. 2. Dil müəyyən şəraitdə - insan cəmiyyətində yaranır və fəaliyyət göstərir 4. Dilin yaranmasında insan orqanizminin şaquli vəziyyətdə olması mühüm rol oynamışdır. 6. Dil təfəkkürlə bağlıdır. 8. Hər hansı bir xalqın milli şüuru, mədəni səviyyəsi inkişaf etdikcə, onun dili də inkişaf edir. 3. Dil fikri ifadə edir 3 Insanların səsin çatmadığı yerlərlə əlaqə saxlamaq ehtiyacından yazı yaranmışdır. Yazı səsli dilin norma ilə qavrayışını təmin edən işarələr sistemidir 2. Yazının ikinci növü şəkli (piktoqrafik) yazıdır. Bu yazıda nəzərdə tutulan əşyanın şəkli çəkilir. Piktoqrafik yazıya aid nümunələr də bugünkü günümüzdə də var: qadın salonunun qarşısında qadın şə kli, zoomağazanın qarşısında heyvanların şəkli və s. 3. Piktoqrafik yazıdan sonra fikri (ideoqrafik) yazı ortaya çıxmışdır. Bu yazıda da fikir şəklin köməyi ilə çatdırılır. Piktoqrafik yazıda şəkil birbaşa əşyanın özünü bildirdiyi halda, ideoqrafik yazıda şəkil rəmzi mənada (ideya şə klində) işlənir: günəş şəkil-işıq anlayışı bildirir. 4. Yazının ən son və müasir növü hərfi (fonoqrafik) yazıdır. Fonoqrafik yazının ilk mərhələsi heca yazısı (sillabik yazı) olmuşdur. Bu yazıda bir neçə səs bir işarə ilə ifadə olunmuşdur. Əsl fonoqrafik yazıda isə hər bir səs bir hərfi ifadə edir. Hazırda istifadə etdiyimiz latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası fonoqrafik yazıya ə saslanır. YAZI 1. Yazının ilkin növü əşyaların köməyi ilə olmuşdir. nsanlar uzaq yerlərə öz fikirlərini əş yaların köməyi ilə çatdırmışlar. Buna görə də həmin yazı əşyavi yazı adlanır. 4 D LÇ L Y N SAHƏLƏR Dilçilik eimi dilin qayda-qanunlarını, xüsusiyyətlərini, quruluşunu öyrənir. 7. D i a l e k t o l o g i y a 6. L ü ğ ə t ç i l i k 5. E t i m o l o g i y a 4. S i n t a k s i s 3. M o r f o l o g i y a 2. L e k s i k o l o g i y a 1. F o n e t i k a 5 ET MOLOG YA Sözün mənşəyini, kökünü, nədən törəməsini öyrənən dilçilik sahəsinə etimologiya deyilir. 1. Dilimizdə yaranma tarixi çox qədim olan elə sözlər var ki, indiki şəklində daşıdığı leksisk məna anlaşılmır, yəni kökün mənşəyi izah edilə bilmir. Belə halda etimologiya elminə müraciət olunur. 2. Sözün kökünü üzə çıxarmaq, onun başqa sözlərlə bağlılığını öyrənmək üçün aparılan dilçilik araşdırmasına etimoloji təhlil deyilir. 3 . Etimoloji təhlillərdə nəticə həmişə eyni dəqiqliklə olmur. 4. Ayrı-ayrı sözlərin etimologiyası haqqında bəzən müxtəlif fikirlər olur. 5. Elmi əsaslara söykənən elmi etimologiya var. 6. Xalqın məntiqinə əsaslanan xalq etimologiyası (yalançı, uydurma etimologiya) da mövcuddur. 6 D ALEKTOLOG YA Dilin dialektlərini öyrənən dilçilik sahəsinə dialektologiya deyilir. 1. Yerli-məhəlli danışığa dialekt və ya şivə deyilir. 2. Dialektlər dilimizin tarixini, onun inkişaf mərhələlərini öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir . 3. Bir çox şivələrimizdə elə qədim sözlər qorunub saxlanılmışdır ki, vaxtilə ədəbi dilimizdə işlənmiş, lakin indi unudulmuşdur. 4. Ayri-ayrı ərazilərdə işlənən yerli-məhəlli söz və ifadələrə dialektizm deyilir. 5. Bədii əsərlərin dilində işlənən məhəlli əlamətlərə - dialektizmlərə rast gəlmək olur. 7 LÜĞƏTÇ L K (LEKS KOLOG YA) Dilçiliyin praktik (təcrübi) sahəsi olub, lüğətlərin tərtibi, yaranma qaydalarını öyrənir. 1. Lüğətlərin tərtibi ilə məşğul olan mütəxəssis lüğətçi-leksikoqraf adlanır. 2 . Lüğətçilik Azərbaycan-türk dilçiliyinin qədim sahəsidir. Mahmud Kaşğarinın “Divani-lüğət-it- türk” (1072) əsəri türk dünyasının ilk ensiklopediyasıdır. Kitabda 9000-dən çox söz var. Yeganə əlyazması XIII əsrdə Azərbaycanda köçürülüb, 1915-ci ildə Türkiyədə tapılıb və nəşr 3. Cəmaləddin ibn Mühənna, Hinduşah Naxçıvani, Hümam Təbrizi (XIII-XIV əsrlər) Mirzə Məhəmmədəli Kazım bəy (XIX əsr) kimi Azərbaycan alimləri də lüğət tərtib etmişlər . 4. XX əsrin əvvəllərində S.M.Qənizadə, Ü.Hacıbəyov, Q.Qarabəyov, Ə.Şıxlinski lüğətlər tərtib ediblər. 5. 1940-cı illərdə Heydər Hüseynovun rəhbərliyi ilə dörd cildlik “Rusca-Azərbaycanca lüğət” nəşr olunub. 6. 1964-1987-ci il, 2000-ci illərdə Əliheydər Orucovun rəhbərliyi ilə “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” dörd cildliyi çap olunmuşdur. LÜĞƏTLƏR N NÖVLƏR 2. Tərcümə lüğətləri 1. zahlı lüğət 3. Terminoloji lüğətlər 8 AZƏRBAYCAN D L 1. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasında, Cənubi Azərbaycanda, bir çox ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların ana dilidir. 3. Azərbaycan dili müstəqil respublikamızın dövlət dilidir . 5. Dövlət idarələrində vəzifə tutan müxtəlif xalqların nümayəndələri öz işlərini Azərbaycan dilində aparır. 2. 35 milyondan çox azərbaycanlı bu dildə danışır. 4. Azərbaycan Respublikasının bütün dövlət orqanlarında yazılı və şıfahi əlaqə işləri Azərbaycan dilində aparılır. 6. Dövlət dilinin vahidliyi demokratizmi ilə səciyyələnir. Respublikamızda yaşayan azərbaycanlıların, etnik qrupların nümayəndələrinin öz aralarında ana dilində ünsiyyət saxlamaq hüquqları var. 9 AZƏRBAYCAN DÖVLƏT D L LƏ BAĞLI FƏRMANLAR 10 . “ A z ərb ay ca n d ilin in q lo ba lla şm a şər ait in d ə z am an ın t əl əb lə rin ə u y ğu n i sti fa d əsi n ə v ə ö lk əd ə d ilç iliy in in ki şaf ın a d air D öv lə t P pr oq ra m ı” nın t əsd iq e dil m əsi h aq qın da A z ərb ay ca n R es pu bli ka sı Pr ez id en tin in S ər ən ca m ı 9. 20 03 -c ü i l y an va rın 2 -d ə “ A z ərb ay ca n R es pu bli ka sın da d öv lə t d ili” h aq qın da f ərm an i m za la nd ı . 8. 20 02 -c i il se nty ab rın 3 0- da 3 f əsi l, 2 0 m ad d əd ən ib ar ət “ D öv lə t d ili ha ın da q an un q əb ul ed ild i . 7 . 2 00 1- ci ilin av qu stu n 9 -d a “ A z ərb ay ca n əlif ba sı v ə A z ərb ay ca n d ili gü nü nü n t əsi s e dil m əsi h aq qın da ” f ərm an v eri ld i. 6. 20 01 -c i il iy un un 1 8- d ə “ ”D öv lə t d ilin in t ətb iq i i şin in t ək m ill ə şd iri lm əsi h aq qın da f ərm an v eri ld i. 5. 19 95 -c i il in 1 2 n oy ab rın da q əb ul ed ilm iş ko ns titu siy ad a d öv lə t d ilin in a dı A z ərb ay ca n d ili ad la nd ırı ld ı . 4. 19 92 -c i il in 2 2 d ek ab rın da v eri lə n f ərm an da d öv lə t d ili tü rk d ili ela n e dil di. 3. 19 36 -c ı il d ən d öv lə t d ili A z ərb ay ca n d ili ad la nd ırı ld ı . 2. 30 -c u i ll ər ə q əd ər d öv lə t d ili tü rk d ili ad la nır dı. 1. 19 19 -c u i ld ə A z ərb ay ca n C üm hu riy y əti tü rk d ilin i r əsm i d öv lə t d ili ela n e td i. 10 TÜRK D LLƏR A LƏS Bir kökdən törəyən dillərə qohum dillər deyilir. Qohum dillərin hamısı birlikdə dil ailəsi adlanır. Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsubdur. 1. Oğuz qrupu 2. Qıpçaq qrupu 3. Qarluq qrupu OĞUZ QRUPU 1. Azərbaycan dili 2. Türk dili 3. Türkmən dili 4. Qaqauz dili 11 QIPÇAQ QRUPU 1. Qazax dili 3. Tatar dili 2. Qırğız dili 4. Başqırd dili 5. Qumuq dili QARLUQ D L 1. Özbək dili 2. Uyğur dili 3. Salur dili və s. 12 D LLƏR N MORFOLOJ QURULUŞUNA GÖRƏ QRUPLARI (T POLOJ BÖLGÜSÜ) 1. Kök dillər 2. Flektiv dillər 3. ltisaqi (aqqlütinativ) dillər Sözün kökü dəyişmir və şə kilçi olmur. Məsələn: Çin dili kök dillərinə aiddir. Sözün kökü içəridən dəyişir, şəkilçi sözün əvvəlində (prefiks), ortasında (infiks), sonunda (suffiks) gəlir. Məsələn: rus, ingilis, ərəb dilləri flektiv dillərə aiddir. Məs: nəzm- nizam-nazim Sözün kökü dəyişmir və həmişə müstəqil leksik məna bildirir. Şəkilçilər söz kökünə qoşulur. Ahəng qanunu gözlənilir. Azərbaycan dili iltisaqi dillərə aiddir. LT SAQ (AQQLÜT NAT V) D LLƏR Bütün türk dilləri iltisaqi dillərə aiddir. Bu dillərdə: 1. Sözün kökü sabit qalır. 3. Sözün kökü müstəqil leksik mənaya malik olur. 5. Ön şəkilçi olmur. 2. Şəkilçi sözün kökünə qoşulur. 4. Sözə əvvəl leksik şəkilçi, sonra qrammatik şəkilçi qoşulur. 6. Şəkilçinin sözə qoşulduğu zaman ahəng qanunu gözlənilir. 13 ST SNALAR Ə SL AZƏRBAYCAN SÖZLƏR NDƏ ALINMA SÖZLƏRDƏ 5 . B əzi sö zl ərd ə s öz k ök ün d ə d əy işm ə (f le ks iy a) ba ş v eri r: da ğıt -d a ğın ıq - da ğıl 4 . B əzi sö zl ərd ə k ök ün so n s am iti d əy işi r. ge t-g ed ir 3 . B əzi sö zl ərim iz ö n şək ilç i il ə i şl ən ir: n ad in c, n at əm iz, n ak işi . 2 . – da kı 2 , - k ı 4 , – g il 4 , - sız 4 qr am m ati k şək ilç il ərd ən so nr a d a s öz ə q o şu la bil ən le ks ik ş ək ilç il ərd ir: d ay ım gil . 1. O ğu l, q ar ın , b oy u n , ç iy in v ə s . M illi sö zl ər ə s ait lə b a şla na n m ən su biy y ət şək ilç isi q o şu ld uq da sö z k ök ün d ən s on sa it d ü şü r: o ğu l-o ğlu n 2. Ş ək ilç in i a yır ark ən k ök m ən a v erm ir: b io lo ji, fr az eo lo giy a s öz lə rin d ə şək ilç il əri gö tü rd ük d ə s öz lə r d ilim iz d ə m üs tə qil sö z k im i i şl ən m ir. B io , fr az eo 1. Ş ək ilç i s öz k ök ün d ən ə vv əl i şl ən ir: bi şü u r, la qe yd , b am əz ə, n ain sa f 3 . Ə r əb -fa rs m ən şəl i s öz lə rd ə: k im y əv i v ə lü ğ əv i s öz lə rin d ə - v i şək ilç isi ni gö tü rd ük d ə k im y ə v ə l ü ğ ə s öz lə ri q alı r k i, o nla rın d a m ən as ı y ox du r. 14 D L N MORFOLOJ QURULUŞU VƏ AHƏNG QANUNU 1. Ahəng qanunu dilimizin morfoloji quruluşu ilə birbaşa bağlıdır. 3. Alınma sözlərə dilimizə məxsus hər hansı bir şəkilçi artırdıqda həmin şəkilçi söz kökündəki son hecanın ahənginə mütləq uyuşmalıdır: alimlər, dünyaya, vəfalı Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|