AZƏrbaycan d L haqqinda



Yüklə 4,51 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/11
tarix21.04.2017
ölçüsü4,51 Kb.
#14973
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
übutetmə yuxarıda söylənilən tərkib hissələrin arasında (tezis və əsas (dəlil) əlaqə yaradır. Bu anlayış 
məntiqi  qaydalar
ın  məcmusu  deməkdir.  Əsasən,  nitq  prosesində  ardıcıllığa  xidmət  edir.  Yuxarıda  belə  bir 
iddia irəli s
ürdük ki, sübut nədir? 
S
übut.  Ədəbi  dilimizin  izahlı  lüğətinə  istinad  edən  K.Əliyev  yazır:  «Hər  hansı  bir  şeyin  həqiqiliyini, 
d
üzgünlüyünü göstərən fakt, mülahizə, müddəa, dəlil». 
Natiqin nitqdə irəli s
ürdüyü müddəalar əsaslandırılmış olmalıdır. Nitq zamanı söylənilən nəzəri fikirlər 
s
übutsuz  qəbul  edilmir.  Natiq  nitq  prosesində  bir  fikrin,  iddianın  doğruluğunu  başqa  bir  fikir  vasitəsi  ilə 
ifadə edir. Bu priyom s
übutun bir üsuludur. 
S
übutun  üsulu  bir  sıra  mərhələlərin  ardıcıl  əlaqəsi,  hökmlərin  silsiləsi  olub,  inandırıcı  bir  surətdə 
g
östərməlidir ki, sübut edilən tezis məntiqi olaraq müqəddimələrdən və ya doğruluğu təcrübədə yoxlanılmış 
dəlillərdən 
çıxır. Ayrı-ayrı müqəddimələrin sadəcə mexaniki olaraq cəmlənməsi heç də sübut qüvvəsinə malik 
deyildir. 
Natiq  nitq  zaman
ı  fikrini  ifadə  edərkən  sübutun  müxtəlif  üsullarından  istifadə  edir.  Bu  sübutlar  isə 
özünəməxsus  xüsusiyyəti  ilə  fərqlənir. Əgər  natiq  fikrini,      müddəanı      birbaşa      faktlarla,      dəlillərlə  ifadə 
edirsə,  bu  m
üstəqil  sübut  adlanır.  Əksinə,  fikir  və  müddəanın  doğruluğunu  inkar  etməklə  yaranan  sübut 
dolay
ı  sübut  adlanır.  Təqsimi  (yəni  hissələrə  bölmək)  sübut  bir  faktı qəbul  edir,  digərlərini  inkar  edir.  Bu, 
natiqin nitqində, əsasən o zaman baş verir ki, natiq nitqini şərh edir.  lk bax
ışda bu ümumi xarakter daşıyır, 
sonra  hiss  olunur  ki,  o  hans
ısa  fakta  üstünlük  verir  və  həmin  faktı  dəlillərlə  əlaqələndirib  fikrini  inkişaf 
etdirir. 
Bəzən də natiq nitqini şərh edən zaman s
übut fikrə zidd olan başqa bir fikri rədd edir. Sonra üçüncünü 
istisna  qanununa  əsaslan
ıb,  sübut  edilən  fikrin  mütləq  doğru  olduğu  qənaətinə  gəlir.  Bu  üsul  apoqogik 
(dolay
ı) sübut adlanır. 

 
156
S
übutlarda  çox  vaxt  sübut  olunmuş  hökmlərdən  istifadə  etməklə,  dəlillərdən  çıxan  nəticələr  əldə 
edilməlidir.  Bu,  əsl nitqdir, n
ümunəvi  sayıla bilən biliklərin  şərhidir. Belə nitqi  dinləyicilər qəbul edir.  rəli 
s
ürülən fikirləri təsdiq edir. Əks təqdirdə, fikirlər qəbul olunmur, faktlar əsassız olur və təkzib olunur. 
Təkzib Azərbaycan dilinin izahl
ı lüğətində belə izah olunur: Bir məlumatın, xəbərin, şayiənin və s. yalan 
olduğunu  məlumat, 
çıxış,  məqalə  və  s.  ilə  sübut  etmə.  zahdan  aydın  olur  ki,  nitq  prosesində  təkzib  də 
m
ühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Təkzibdən,  ən  çox  opponentlərlə  aspirantlar  və  dissertantlar  arasında  gedən 
elmi  m
übahisədə  istifadə  olunur.  Təkzibin  tək  və  ya  xüsusidən  ümumiyə  doğru  inkişaf  edən  xətti  də 
m
övcuddur ki, buna da induksiya deyilir. 
nduksiya lat
ınca yönəltmə mənasını verir. Nitq prosesində ayrı-ayrı hadisələrin ümumi nəticələrə doğru 
hərəkəti  deməkdir.  Məlumdur  ki,  qanun  hadisələrdə  təkrar  olunan 
ümumi  cəhətdir.  Ümumi  cəhət  isə 
ayr
ıcadan  başqa  bir  halda  mövcud  deyildir.  nduksiya  əldə  olunmuş  bilik  əsasında  yeni  predmetlərin, 
məfhumlar
ın öyrənilməsinə köməklik göstərir.  nduksiya məfhumların bir qismi haqqındakı biliyin onların 
daha gec olan başqa qisminə şamil edilərkən məzmununu dəyişdirmir. Buradan induksiyan
ın məhdudluğu 
meydana 
çıxır  ki,  buna  da  natamam  induksiya  deyilir.  Lakin  aparılan  təhlil  və  sintez,  ümumiləşdirmələr 
induksiyan
ın tamlığını təmin edir. Buna isə tam induksiya deyilir. Tam induksiyada nəzərdən keçirdiyimiz 
problem  b
ütün  halları  ilə  tədqiqatçıya  məlum  olmalıdır.  Nitqdə  düzgün  ümumiləşdirmə  aparmayanda 
induksiya  pozulur.  nduksiya hadisələrin 
öyrənilməsində qanunauyğunluqları,  səbəbi, məqsədi  elmi  şəkildə 
araşd
ırır və təsdiq edir. Buna da elmi induksiya deyilir. 
Elmi induksiya. Hadisələri, m
üşahidələri, mülahizələri araşdıran natiq onu təhlil edir və faktın mühüm 
əlamətini 
üzə çıxarır. Elmi induksiya müşahidə və müqayisədən başlanıb, təcrübə apararkən səbəbin əlaqəsini 
təsdiq edir və m
üxtəlif metodların köməyi ilə fikri aydınlaşdırır. Bu metodların - a) oxşarlıq, b) təfavüt, c) 
qal
ıqlar,  d)  dəyişmələr  tətbiq  edilməsi  nitq  prosesində  (istər  yazılı,  istərsə  də  şifahi)  ayrılıqda  götürülmür. 
Onlar tam formada g
ötürülür və bir-birini tamamlayır. Nitq yazılarkən bir üsuldan da istifadə olunur ki, bu 
da deduksiya adlan
ır. 
Deduksiya  lat
ın  mənşəli  olub  hasiletmə  deməkdir.  O,  fikrin  ümumidən  xüsusiyə  doğru  hərəkəti 
prosesidir.  B
ütövlükdə  götürülən  predmetlər  haqqında  olan  biliyi  hər  hansı  predmetə  şamil  edir. 

 
157
Deduksiyadan, əsasən, elmi işlərin yaz
ılmasında daha çox istifadə olunur. Elmi nəzəriyyə qurmaq üsulu kimi 
tədqiqat
çıların ən çox müraciət etdiyi bir üsuldur. Məsələn, deduksiya üsuluna aid aksiom metodu sübutsuz 
qəbul edilən m
üddəalardan, konsepsiyalardan ibarət olan aksiomaların məcmusundan müəyyən qaydalar və 
qanunlar əsas
ında əldə edilir. 
 

 
158
N TQ PROSES NDƏ TƏLƏFFÜZ,  NTONAS YA VƏ ORFOEP YANIN ROLU 
 
Tələff
üz  nitqin  şifahi  qoluna  aiddir.  Natiq  yazdığı  nitqi  şərh  edərkən  və  ya  nəyin  isə  haqqında 
dan
ışarkən onun tələffüzü mühüm rol oynayır. Tələffüz nümunəvi nitqin mühüm amilidir. Hər bir nitq necə 
tərtib olunursa-olunsun, onun dinləyiciyə 
çatdırılması tələffüzün üzərinə düşür. Sözlərin düzgünlüyü, səlisliyi, 
ayd
ınlığı  tələffüzün əsasını təşkil  edir. Nitqin  gözəlliyinə xidmət  edən diksiya aktyor, müəllim, diktor üçün 
çox  mühümdür.  Hər  bir  natiq  nitqini  şərh  edərkən,  emosionallığa  ciddi  riayət  etməlidir.  Çünki  diksiya 
emosionall
ıqla  bilavasitə  əlaqədardır.  Dinləyicilərin  diqqətini  cəlb  edən  məsələlərdən  biri  də  nitqdə  səs 
tembrindən  d
üzgün  istifadə  olunmasıdır.  Natiq  nitqi  şərh  edərkən  auditoriyanı  nəzərə  almalı  və  səsin 
tembrini ona uyğun şəkildə qurmal
ıdır. Nitqdə təsvir olunan hadisələrlə yaşayan natiq səsinin tembrində də 
bunu hiss etdirməlidir. Yeri gəldikcə tempi dəyişməlidir. Nitqin 
ümumi şərhi isə orta tempdə olmalıdır. Səsin 
eşidilmə  dərəcəsi  natiqin  ustal
ığını  nümayiş  etdirir,  bu  diksiya  üçün  gözəl  zəmin  yaradır.  Nitq  zamanı 
tələsmədən,  aramla  dan
ışmaq  mühüm  rol  oynayır.  Tez-tez  danışmaq,  dilin  topuq  vurması,  ağız  quruması, 
yersiz  udqunmalar  diksiyan
ın  pozulması  deməkdir.  Diksiyada  natiq  ağ  ciyərdən  gələn  hava  axınını  da 
d
üzgün  tənzimləməlidir.  Nitq  prosesində  tənəffüs  sistemi  pozulursa,  onda  diksiya  da  pozulur.  Belə  nitqin 
təsir  q
üvvəsi  zəifləyir  və  dinləyicilərin  diqqətinin  yayınmasına  səbəb  olur.  «Danışarkən  cümlənin  təkcə 
məzmunu deyil, həm də nə məqsədlə s
öylənilmiş olması sözlərin necə səslənməsinə təsir edir. Yəni səs bəzən 
ucal
ır, bəzən, əksinə, qısalır, daha da alçalır, bəzən uzanır, bəzən nitq axını kəsik-kəsik tələffüz olunur, bəzən 
isə,  əksinə, qar
ışıq bir  silsilə  təşkil  edir.  Bununla  da nitqin  ritmik  və melodik cərəyanı  formalaşır ki, buna 
avazlanma  (intonasiya)  deyilir».  Gətirdiyimiz  sitatdan  ayd
ın  olur  ki,  intonasiyadan  (sitatda  onu  mərhum 
professor  Ə.Dəmir
çizadə  avazlanma  adlandırsa  da,  intonasiya  terminindən  istifadə  edəcəyik)  natiq  öz 
nitqində  işlətdiyi  ara  s
özləri,  sual  cümlələri,  xitabları,  nidaları,  əlavələri,  xüsusiləşmələri  düzgün  tələffüz 
etmək 
üçün  (bura  vurğunu  da  əlavə  etmək  olar)  istifadə  edir.  Həmcins  üzvlər  arasında  cümlələrin 
sadalanmas
ında    intonasiyanın    təkrar      olunması    nitqdə    hiss  olunmalıdır.  ntonasiya  mürəkkəb  bir 
hadisədir.  Buna  səs  tonunun      al
çalıb      yüksəlməsi,      nitqin      sürəti,  tələffüzün  qüvvətləndirilib  
zəifləndirilməsi, c
ümlə daxilində fasilənin olub-olmaması və s. daxildir.  ntonasiya    təsdiq cümlələrini sual 

 
159
və  nida  c
ümlələrindən,  tabesizlik  əlaqəsini  tabelilik  əlaqəsindən  fərqləndirmək  üçün  imkan  yaradır, 
intonasiya mənaya g
örə cümlənin müəyyən hissəsini ayırmağa da imkan verir.  ntonasiya vasitəsi ilə şübhə, 
təəcc
üb, şadlıq, qəmginlik, kədər və s. kimi hisslər ifadə edilir. 
ntonasiyadan d
üzgün istifadə etmək nitqin mənasını yaxşı başa düşməyə kömək edir. Görkəmli şairlərin 
və  bədii  s
öz  ustalarının  şeir  oxuyarkən  intonasiyadan  bacarıqla  istifadə  etdikləri  bizə  məlumdur.  Onlar 
intonasiyadan  d
üzgün  istifadə  edərək,  əsərlərin  məzmun  və  mənasını,  eyni  zamanda  onları  yaradarkən, 
şairlərin  ke
çirdikləri  hiss  və  həyəcanları  məharətlə  dinləyicilərin  şüuruna  çatdıra  bilirlər.  Natiq  nitqi  şərh 
etdiyi  zaman 
çalışmalıdır  ki,  dinləyici  onun  səsindən  yorulmasın,  əksinə,  estetik  ləzzət  alsın.  Natiqin  nitqi 
avazlanma  vasitəsi  ilə  dinləyicilərdə  xoş  əhval-ruhiyyə  yaratmal
ıdır.  Natiq  nitqini  şərh  edərkən  sazəndələr 
musiqi alətlərindən hans
ı məharətlə istifadə edirlərsə, o da elə ustalıqla fikrini ifadə etməli və dinləyicilərin 
z
övqünü oxşamalıdır.  
Orfoepiya yunan s
özü olub düzgün nitq deməkdir. Orfoepik normalar da dilimizin şifahi qoluna aiddir. 
Orfoepiya  şifahi  nitq 
üçün  səciyyəvi  nə  varsa  hamısını  əhatə  edir.  Orfoepiyanın  tədqiqat  obyekti 
aşağ
ıdakılardır: 
1.
  Səslərin düzgün tələffüzü 
2.
  Sözlərin, tərkiblərinin düzgün tələffüzü 
3.
  Qrammatik normaların tələffüzü 
Deməli,  orfoepiya 
ümumi  normalar  əsasında  yaranan  fonetik  qayda-qanunların  bir-biri  ilə  bağlı 
məsələlərini  tədqiq  edir, 
öyrənir.  Bəzən  orfoepiya  dar  mənada  tədqiq  olunur.  Bura  yalnız  tələffüz  anlayışı 
daxil  edilir.  Lakin  orfoepiya 
çox  geniş  bir  anlayışdır  ki,  bu  anlayışlar  hər  biri  ayrı-ayrılıqda  nitqin  əsas 
amillərindən birini təşkil edir. Məsələn, səslərin hans
ı şəraitdə tələffüz olunması, sözün əvəlində, ortasında, 
ax
ırında işlənməsi, məxrəc sabitliyinə görə, yanaşı işləndikdə hansı xüsusiyyətə malik olması və sair məsələlər 
orfoepiyan
ın tədqiq obyektdir. Bura intonasiya və vurğunu da əlavə etmək olar. Orfoepiya həm də alınma 
s
özlərdə  vurğunun  düzgün  tələffüz  olunmasına  da  kömək  edir.  Orfoepiya  ilə  nitq  sürəti  məsələsinin  də 
m
üəyyən dərəcədə əlaqəsi var. Hətta orfoepik üslub növlərini müəyyənləşdirən əlamətlər sırasında sürətin də 

 
160
nəzərə al
ınması zəruri sayılır. Nəhayət, belə bir cəhəti də yada salmalıyıq ki, orfoepiya, ümumiyyətlə, şifahi 
ədəbi dilin normalar sistemi anlay
ışı ilə bağlı olduğundan, şifahi ədəbi dilin müxtəlif üslubları ilə əlaqədar bir 
s
ıra əlamətdar cəhətləri də əhatə edir. Sitatdan göründüyü kimi, orfoepiya geniş bir anlayışdır. Ədəbi dilin 
normalar
ı  ilə,  üslublar  sistemi  ilə  qırılmaz  şəkildə  bağlıdır.  Orfoepiya  həm  də  yüksək  mədəni  nitq  üçün 
insan
ın  dil  qabiliyətinin  inkişafına,  püxtələşməsinə  zəmin  yaradır.  Natiq  nitqini  şərh  edərkən,  fonetik 
qanunlar
ı, fonetik hadisələri və onların tələffüzündən irəli gələn xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır. Bəzi natiqlər 
nitqlərində  kitab 
üslubuna  üstünlük  verir.  Yəni  söz  necə  yazılırsa,  elə  də  tələffüz  olunur.  Bu  qətiyyən  düz 
deyil, onda nitq quru 
çıxır və dinləyicilərin yorulmasına səbəb olur. Bəzi natiqlər nitqlərində dialekt sözlərə 
yer ay
ırır. Bunlar da öz növbəsində orfoepiyanın pozulması deməkdir. Hər bir natiq fikrini necə şərh edirsə 
etsin, fərqi yoxdur, orfoepik normalara riayət etməlidir. Fikir həm məzmun və forma, həm də ideya məntiqi 
əsaslar 
üzərində  qurulmalıdır.  Natiq  nitqini  qurarkən  orfoepiyanın  normalarını  və  ünsürlərini  nəzərə 
almal
ıdır. Bu ünsürlər isə aşağıdakılardır: 
1. Fasilə (pauza) 
2. Vurğu 
3. Ahəngdarl
ıq (buna melodiya da deyirlər) 
4. S
ürət (buna temp də deyirlər) 
Bu  d
örd  ünsürə  riayət  edən  natiq  nümunəvi  nitqə  nail  ola  bilir.  Fasilə  nitq  prosesində  mühüm  rol 
oynay
ır.  Bəzən  fasilə  durğu  işarələri  hesabına  edilir.  Lakin  şifahi  nitqdə  fasilə  mənaya  görə  edilir.  Çünki 
şifahi  nitqdə  orfoqrafik  işarələr  g
örünmür.  Natiq  cümlənin  mənasına  əsasən  fasilədən  istifadə  edir.  Fasilə 
nitqin  ikimənal
ılığını  aradan  qaldırır,  xitabların,  ara  sözlərin,  müqayisə  edilən  birgə  sözlərin  düzgün 
işlənməsini təmin edir. Natiq nitqində həm heca vurğusuna, həm məntiqi vurğuya, həm həyəcanl
ı vurğuya 
qarş
ı diqqətli olmalı, müəyyən məna çalarlığını dərindən bilməlidir. Natiq həm güclü vurğuya (ona dinamik 
vurğu deyilir), həm də avazl
ı vurğuya (buna tonik vurğu deyilir) düzgün əməl etməlidir. Yeri gəlmişkən onu 
da qeyd edək ki, Azərbaycan dilində sabit vurğudur. Natiq onu da bilməlidir ki, dilimizdə işlənən şəkil
çilər 
vurğunu  qəbul  edir  və  s
özdə  vurğunun  yeri  dəyişir.  Burada  vurğu  qəbul  edən  şəkilçilər  nəzərdə  tutulur 
(dilimizdə vurğu qəbul etməyən şəkil
çilər də var). Məsələn: Yaz-ı-çı-lıq-dan, iş-çi-lər-dən, tək-mil-ləş-dir-il-

 
161
miş-lər-dən və sair. Misallardan ayd
ın olur ki, vurğu şəkilçilərin artırılması ilə əlaqədar yerini dəyişir. Natiq 
vurğu  qəbul  etməyən  şəkil
çiləri  də  bilməlidir.  Əks  təqdirdə  sözlərin  mənasını  düzgün  ifadə  edə  bilməz. 
Məsələn: alma-alma, 
çəkmə-çəkmə, vurma-vurma və s.  
Ahəngdarl
ıq  ünsürü  də  nitqdə  böyük  rol  oynayır.  Nəsr  dilində  nitqin  parçalara  bölünməsi  bir 
ahəngdarl
ıq yaradır. Ahəngdarlıq isə natiqin işini asanlaşdırır və müəyyən nizama salır. Ahəngdarlıq natiqin 
əməyini  y
üngülləşdirir,  onun  rahat  işləməsi  üçün  yüngüllük  gətirir.  Ahəngdarlıq  həyatın  bütün  sahələrində 
özünü  göstərir.  Məsələn:  nəbzin  vurması,  əsgərlərin  yerişi,  quşların  uçuşu  və  s.  Ahəngdarlıq  təbiətin, 
cəmiyyətin  inkişaf
ında  da  daimi  yer  tutur:  Dildə,  rəqsdə,  sənətdə  belə  müəyyən  bir  ahəng  var  ki,  bu  da 
m
üəyyən  bir  qanuna  və  nizama  tabedir.  Biz  rəqsdə  dinamik  hərəkətləri,  dildə  nitq  ünsürlərini  görürük. 
Nəzmdəki ahəng nitq 
ünsürlərinin müvazinətli təkrarından doğur. 
Nitq  də  belədir.  Nitq  m
üəyyən  hissələrə  bölünməklə  bərabər,  müəyyən  bir  nizam  ilə  təkrar  edilirsə, 
ahəng  təsiri  yaranacaqd
ır.  Əgər  mənzum  misralar  mütəmadi  olaraq  uzanan  mənsur  bir  parça  ilə  yanaşı 
qoyulursa,  m
üvazinət,  nizam,  ahəng  görünməyə  bilər.  Lakin  eyni  misralar  bir  ölçüdə  olmaqla  bərabər, 
m
üəyyən  pauzalar  (fasilələr)  və  durğularla  davam  edərsə,  səslərin  bu  nizamlı  əlaqəsindən  mütləq  ahəng 
doğacaqd
ır.  S.Vurğunun  «Şair,  nə  tez  qocaldın  sən»!  şerində  ahəngdarlığın,  axıcılığın,  hər  misranın  dərin 
məna kəsb etməsinin şahidi oluruq. 
 
Nemətsə də g
özəl şeir,  
Şair olan qəm də yeyir,  
Ömrü keçir bu adətlə,  
Uğurlu bir səadətlə.  
G
örən məni nədir, deyir, 
Sa
çlarına düşən bu dən?  
Şair, nə tez qocald
ın sən! 
 
D
ünən mənə öz əlində  

 
162
G
ül gətirən bir gəlin də  
G
özlərində min bir sual  
Heykəl kimi dayand
ı lal.  
O bəxtəvər g
özəlin də  
Mən oxudum g
özlərindən:  
Şair, nə tez qocald
ın sən? 
 
Ov
çuluğa meyil saldım,  
Gecə-g
ündüz çöldə qaldım.  
Dağ baş
ından enib düzə  
Bir ox kimi s
üzə-süzə  
Ne
çə ceyran nişan aldım,  
Cavab gəldi g
üllələrdən:  
Şair, nə tez qocald
ın sən! 
 
Bəzən uca, bəzən asta,  
Ötür sazım min sim üstə.  
And
ı yalan, eşqi yalan.  
Dostluğu da r
üşvət olan,  
Ürək yıxan bir iblis də  
Üzəvari deyir hərdən:  
Şair, nə tez qocald
ın sən! 
 
Sa
ç ağardı, ancaq ürək,  
Alovludur əvvəlki tək.  
Sa
ç ağardı, ancaq nə qəm,  

 
163
Əlimdədir hələ qələm.  
Bilirəm ki, deməyəcək, 
Bir sevgilim, bir də vətən:  
Şair, nə tez qocald
ın sən! 
 
Bu  misralardan  sonra  s
öz  deməyə,  ahəngdarlıqdan  danışmağa  heç  bir  natiqin  haqqı  yoxdur.  Bu,  əsl 
istedad
ın, sənətkarın, şair-natiqin qələbəsi və bu qələbənin təntənəsidir. Əsl natiq ustalıq nümayiş etdirərkən, 
nitqində bu cəhətləri h
ökmən nəzərə almalıdır. Doğrudur, bu nəsr dili ilə çox çətindir. Lakin bacarıqlı natiq 
bu cəhətlərdən məharətlə istifadə edir.  
 Ulu 
öndərimiz Heydər Əliyev öz nitqində bu cəhətləri layiqincə işlətmişdir. 
«Heydər  Əliyevin  nitqləri  auditoriyan
ın  marağına,  səviyyəsinə,  dərketmə  imkanına  müvafiq  gəlir  - 
auditoriya ilə natiq aras
ında demək olar ki, hər dəqiqə psixoloji kontakt olur. Bunu aşağıdakı amillər təmin 
edir: 

çıxışın  bütünlüklə  auditoriyanı  bilavasitə  maraqlandıran  faktlar,  hadisələr,  konkret  məlumat  və 
misallar 
üzərində qurulması; 

çıxışda həmin auditoriya üçün əhəmiyyətli mülahizələrin irəli sürülməsi; 
- natiqin 
ümumən Azərbaycan cəmiyyətini narahat edən ən aktual məsələlərə, problemlərə toxunması, 
m
övcud mülahizələrə analitik bir aydınlıq gətirməsi; 
-  auditoriya  ilə  polemikaya,  fikir  m
übadiləsinə,  əgər  buna  ehtiyac  varsa,  girilməsi  və  onun  marağının 
nəzərə al
ınması; 
- auditoriyan
ın anlayacağı sözlər, ifadələr, cumlələr işlədilməsi və s. 
Ulu 
öndər Heydər Əliyev nə qədər zəngin, mürəkkəb, dərin intellektual təfəkkür sahibi olsa da heç bir 
çıxışında,  məruzəsində,  nitqində,  yaxud  replikasında  Azərbaycan  cəmiyyətinin  sıravi  üzvünün  başa 
d
üşməyəcəyi, xüsusi şərh tələb edən fikirlər söyləmir, həmişə məzmunluluğu saxlamaqla maksimum sadə bir 
dillə  -  sadə  s
özlər,  ifadələr,  konstruksiyalarla  danışır  ki, bu  da istənilən  auditoriya  ilə  ən  yüksək  səviyyədə 
kontakta  girməyə  imkan  verirdi.  kinci  tərəfdən,  Heydər  Əliyev  əzəmətli  duruşu,  iti  bax
ışları,  fikrin  dəqiq 

 
164
çatmasına kömək edən təsirli səsi ilə auditoriyanın diqqətini dərhal özünə çəkməsi, əlinin bəzən asta, bəzən 
sərt, rəddedici hərəkəti ilə həmin auditoriyan
ı mahir, bir drijor kimi idarə edirdi - onu dinləyənlər özlərindən 
as
ılı  olmayaraq  həyəcanlanır,  sözlərinə,  mülahizələrinə  reaksiya  vermək  həddində  olurdular  ki,  bu  da  hər 
hans
ı bir natiq üçün böyük hünərdir.» (N.Xudiyev) 
Heydər Əliyevin nitqlərinin təhlili 
üzərində apardığı tədqiqat işində N.Xudiyev natiqlik sənətinə, orijinal 
fikirlər gətirmiş və fikirlərini əsl natiq kimi əsasland
ırmışdır. Şifahi nitqə verilən tələbləri dərindən şərh edən 
N.Xudiyev oxucunu sanki tilsimləyir, onu iclas zallar
ına aparır, hadisələrin şahidi edir. 
S
ürət  şifahi  nitqin  dinləyiciyə  çatdırılmasında  mühüm  rol  oynayır.  Natiq  fikrini  şərh  edərkən 
tələsməməli, aramla 
çıxış etməlidir. Natiqin səsi, intonasiyası və zahiri əlamətləri haqqında fikir söyləyən K. 
Əliyev Siserona istinad edərək yaz
ır: 
«Natiqin fikrincə, təbiətin bağ
ışladığı şaqraq və xoş təsir göstərən səsdən məqamına görə və məharətlə 
istifadə etmək laz
ımdır. Bir qədər sonra qeyd edir ki, səsin, nəfəsin, bədən üzvlərinin, nəhayət, dilin məşqi 
üçün  elmi  qaydaları  öyrənmək yox,  zəhmət çəkib öz üzərində  yorulmadan çalışmaq  lazımdır.  Yumşaq  səs, 
üzün  təvazökar  görünüşü,  ruhu  oxşayan  nitq  natiqin  köməyinə  çatır.  Kəskin  çıxış  edəndə  üzünün  zahiri 
cizgilərini  -  mimikas
ını  elə  nəzərə  çarpdırmalısan  ki,  tamaşaçılar  sənin  məcburiyyət  qarşısında  qaldığını 
dərhal hiss etsinlər. 
Kim  natiq  olmaq  istəyirsə,  o,  qəzəbli  məqamlarda  gərgin  səslə,  sakit  ax
ında  yumşaq  səslə,  tərəddüd 
g
östərəndə ona uyğun intonasiya ilə öz fikrini ifadə etməlidir.» 
Zənnimcə,  həmin  sitat  səsin  nitqdə  rolunu  əks  etdirsə  də,  m
üəyyən  məqamlarda  natiqə  hadisələrin 
iştirak
çısı  olmağı  tövsiyə  edən  Siseron  səsin  tempinin,  sürətinin  də  hadisəyə  uyğun  qurulmasını  məsləhət 
g
örür. 
«Y
üksək nitq mədəniyyəti insanın ümumi inkişafında xüsusi rol oynayır.  stər məzmun, istərsə də zahiri 
cəhətdən d
üzgün olan nitq fikrin təsirli ifadə olunmasına xidmət edir. Buna görə də «yüksək və zəngin nitq 
mədəniyyəti  olmadan  b
öyük  fikirləri  və  hadisələri  ifadə  etmək,  həm  də  füsunkar  bir  təsirlə  ifadə  etmək 
m
ümkün deyildir.» (S.Vurğun). 

 
165
Fikir  və  d
üşüncələrin  daha  təsirli  ifadə  edilməsi  üçün  zəruri  tələblərdən  biri  olan  orfoepiya  da  nitq 
mədəniyyətinin ayr
ılmaz və vacib ünsürüdür. 
Orfoepiyan
ın  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  O,  eyni  sözün  müxtəlif  formalarda  tələffüz  olunmasına  yol 
vermir. 
Ümumiyyətlə, düzgün tələffüz olunan dil vasitələri hər zaman fikrin asan və tez anlaşılmasına imkan 
yarad
ır. Bunun əsasında da insanlar bir-birini düzgün başa düşürlər. Orfoepik qaydalar poeziya üçün xüsusi 
əhəmiyyətə  malikdir.  Bu  qaydalara  əməl  etməklə  bədii  nitqin  estetik  effekti,  daha  da  art
ır.  Bütün  bunlara 
g
örə də orfoepiyanın nəzəri və praktik cəhətdən öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır: 
Hər bir şəxsdən ədəbi dilin qanunlar
ına riayət edərək danışması tələb olunur. Buna görə də ilk növbədə, 
m
üəllim, alim, diktor və aktyorlar dilimizin tələffüz qaydalarını əsaslı surətdə bilməlidir. 
Orfoepik qaydalar
ın pozulması yol verilməzdir. Lakin bəzən danışıq zamanı bu normaların pozulması 
hallar
ı  olur.  Orfoepiya  normaları  başlıca  olaraq  bir  neçə  səbəbdən  pozula  bilər:  a)  danışanın  dialekt 
s
özlərdən  istifadəsi;  b)  klassik  ədəbi  dilin;  v)  alınma  sözlərin;  q)  orfoqrafiyanın  təsiri  nəticəsində.  Danışıq 
zaman
ı  orfoepik  normaların  pozulması  dinləyicinin  fikrini  əsas  məsələdən  uzaqlaşdıra  bilir.  Belə  ki,  «biz 
dan
ışanı  dinləyərkən,  onun  nitqinin  əsas  cəhətinə  bir  o  qədər  diqqət  etmirik;  əsasən  mənaya  fikir  veririk. 
Lakin dan
ışan şəxs tələffüz qaydalarını pozduqda dinləyici sözün xarici cəhətinə, yəni səs cəhətinə də diqqət 
yetirməyə məcbur olur. Bunun nəticəsində isə onun diqqəti yay
ınır.» (Ə.Əfəndizadə). 
«Orfoepik  normalardan  uzaqlaşmaq 
ümumi  anlaşma  işinə  mane  olur.  Buna  görə  də  orfoepik 
normalar
ın pozulmasına qarşı müntəzəm mübarizə  aparmaq,  onu qorumaq lazımdır. Çünki bu, yüksək nitq 
mədəniyyəti uğrunda m
übarizənin bir növüdür.» (Ə.Əfəndiyev) 
Natiq orfoepiya qaydalar
ına riayət etməklə bərabər, orfoqrafik qaydaları da dərindən bilməlidir. Ədəbi 
dilin şifahi qolu ilə yaz
ılı qolu da inkişaf edir. Yazılı qolun da öz xüsusiyyətləri, normaları, qayda-qanunları 
vard
ır.  Natiq  bu  qayda-qanunları  da  dərindən  bilməli  və  orfoepiya  ilə  bağlı,  əlaqəli  şəkildə  bunlardan 
istifadə etməlidir. 
Orfoqrafiya  yunan  s
özü  olub  «düzgün  yazıram»  mənasını  ifadə  edir.  Orfoqrafiya  dilimizdəki  sözlərin 
ham
ısının  qrammatik  formaları  üçün  vahid  yazı  qayda-qanunlarını  müəyyən  edir  və  onları  daha  da 
təkmilləşdirir.  Sərhədlərin  m
üəyyənləşməsini  təmin  edir  (kök  və  şəkilçi  nəzərdə  tutulur).  Orfoqrafiya 

 
166
qaydalar
ı,  sözlərin  ayrı,  bitişik,  defislə,  böyük  hərflə  yazılması,  sətirdən-sətrə  keçirilməsi  qaydalarıdır. 
Orfoqrafiya  dilimizin  yaz
ılı  əsasını  təşkil  edir.  Şifahi  nitqi  özündə  əks  etdirir,  uzun  ömürlü  olur.  Tarixi 
yaddaş
ımızı  bu  günümüzə,  gənc  nəsillərə  çatdırır.  Orfoqrafiya  dialekt  və  məhəlli  sözlərin,  ədəbi  dilə 
uyuşmayan  hər  bir  s
özün,  ifadənin  qarşısını  alır,  Orfoqrafiya  hamı  üçün  məcburi  olan  vahid  qaydaları 
sabitləşdirir və inkişaf etdirir. 
Orfoqrafiyan
ı yaxşı bilməyən natiq nitqini hazırlayarkən (yazılı nitq nəzərdə tutulur) ciddi çətinliklərlə 
qarş
ılaşır.  Məsələn,  savadsız  yazılan  nitq  oxu  qaydalarını  çətinləşdirir. Diktor,  tələbə,  aktyor,  kimliyindən 
as
ılı olmayaraq hər bir kəs yazılı nitqi dinləyicilər üçün oxuyur. Ona görə də cümlənin mənasını onun durğu 
işarələri  ilə  m
üəyyən  edir.  Ədəbi  dilimizdə  işlənən  durğu  işarələrinin  zənginliyi  nitqin  gözəl  səslənməsini, 
pauzan
ı, fikir bitkinliyini, istehzanı, yarımçıq qalmış fikri, yeni fikrə keçilməsini, fikrin ümumiləşdirilməsini, 
defislə  yaz
ılmasını,  sual  cümlələrini,  hiss-həyəcan  ifadə  edən  nidaları,  nəqli  cümlələri,  əmr,  xahiş,  nəsihəti, 
arzunu,  istəyi,  qarğ
ışı,  nifrəti,  qorxunu,  kədər  ifadə  edən  sözlərin  işlənməsində  hansı  durğu  işarələrindən 
istifadə olunmas
ını dəqiqliyi ilə bilməlidir. Əks təqdirdə, intonasiya ilə yaranan sual cümləsi nəqli cümlə kimi 
və yaxud əmr c
ümləsi kimi oxunar. Fikrin necə ifadə olunması dolaşıqlıq yaradar. Məhz, bu qaydalar fikrin 
ayd
ın və düzgün ifadə olunmasına şərait yaradır. Nitqin yazılı qolunu təşkil edən orfoqrafiya qaydaları gec 
dəyişir, bu da onun dərk olunmas
ına, hamı tərəfindən öyrənilməsinə köməklik göstərir. 
Orfoqrafiya  orfoepiya  ilə  s
ıx  şəkildə  bağlıdır.  Xüsusilə,  sözlərin  və  səslərin  bir  variantını  qəbul  edən 
orfoqrafiya onlar
ın bir cür yazılmasını tələb edir. Məsələn; 
Ev - 
öy - əv; 
deyil - dəgil - d
ögül - dəyil - döyür. 
Misallardan  g
öründüyü  kimi,  tələffüzdə  ayrılığa,  müxtəlifliyə  yol  verildiyi  halda,  morfoloji  prinsipə 
uyğun olaraq ədəbi dildə yaln
ız bir variantdan istifadə olunur. Həmin sözlər ev və deyil kimi yazılır və bu 
sabitləşmiş (yaz
ı nəzərdə tutulur) bir formadır. 
Bəzi natiqlər s
özlərin ixtisarını düzgün ifadə edə bilmirlər. Yəni onlar orfoqrafik qaydanı bilmədiyi üçün 
q
ısaldılmış sözü düz ifadə edə bilmir. 

 
167
Məsələn, natiq bilməlidir ki, əgər q
ısaldılmış söz bütövlükdə samit səslərdən ibarətdirsə, onda hərfin adı 
ilə ifadə olunmur (be, ve, qe, ğe, de və s; bura sonorlar daxil edilmir, bu səslər el, em, en,er oxunur). Əgər 
ixtisar  sait  və  samitlərin  birləşməsindən  əmələ  gəlmişsə,  onda  hərflərin  ad
ı  ilə  oxunur.  Fikrimizi  yenə 
misallarla ifadə edək: APU - Azərbaycan Pedaqoji   Universiteti , BDU - Bak
ı Dövlət Universiteti, AD  -
Azərbaycan D
övlət  qtisad Universiteti və s. hətta natiq tanış olmadığı mətni oxuyarkən, durğu işarələrinin 
sonda  işlənməsi  c
ümlənin  düzgün  oxunmasını  çətinləşdirir.  Natiq  cümlədəki  mənanı  düzgün  tuta  bilmir  və 
nəticədə səhvə yol verir.  
Məsələn: 
Atan gəldi. (nəqli c
ümlə).  
Atan gəldi? (sual c
ümləsi).  
Atan gəldi! (nida c
ümləsi). 
Ona g
örə də bir  çox  dillərdə  durğu işarələrini  cümlənin  əvvəlində  işlənməsi məsələsi  bir  problem kimi 
diqqət  mərkəzinə  gətirilmişdir.  Məsələn,  lat
ın  yazılarında  sual  və  nida  işarələri  cümlənin  sonunda,  ispan 
yaz
ılarında  cümlənin  (və  ya  sözün)  hər  iki  tərəfində  və  hətta  başı  aşağı  formada  da  işlənir.  Bundan  əlavə, 
m
üasir  gürcü  əlifbasında  böyük  hərf  olmadığı  üçün  xüsusi  isimlər  də  kiçik  hərflərlə  yazılır.  Yazıların 
m
üxtəlifliyi,  sağdan  sola yazılması  (ərəb,  fars dilləri),  yuxarıdan  aşağı yazılması və  s.  durğu  işarələrinin də 
m
üxtəlifliyinə səbəb olur. Natiq başqasının hazırladığı nitqi oxuyarkən əvvəlcədən mətnlə tanış olmalı, sonra 
auditoriya qarş
ısına çıxmalıdır. Bu onun həm özünə, həm də dinləyicilərə hörməti kimi qiymətləndirilməlidir. 
 
 

 
168
N TQ N HAZIRLANMASI VƏ MƏRHƏLƏLƏR  
 
Hər bir natiq 
çıxışdan əvvəl mövzusu ilə əlaqədar hazırlıq işləri görür.  lk növbədə çıxışın mövzusu onu 
d
üşündürür. Bu, ali məktəbdə aparılan mühazirələrə şamil edilmir. Çünki onların mövzusu əvvəlcədən təsdiq 
olunmuş  proqramlarda  əks  olunur.  Bu,  əsasən,  «Bilik»  cəmiyyətlərində  fəaliyyət  g
östərən  natiqlərə  aiddir. 
Hətta bəzi hallarda nitqin m
övzusu gözlənilmədən bir hadisə ilə əlaqədar (yubileylərlə, əlamətdar hadisə ilə, 
gələn qonaqlar qarş
ısında çıxış etmək üçün ayrılan vaxtın azlığı və s. ilə) bağlı olaraq meydana çıxır. Natiq 
bu  zaman  nitqin  m
övzusunu  tam  qavramalı,  onun  əsasını  təşkil  edən  məzmun  və  formanı,  quruluşu 
dinləyicilərin  səviyyəsinə  uyqun  qurmal
ıdır.  Adətən,  natiqlər  öz  mövzusuna  məsuliyyətlə  yanaşır.  Hər  bir 
natiq ixtisas
ına uyğun olan mövzu ətrafında çıxış etmişdir. Bəzən biz bunun əksini görürük. Məsələn, tarixçi 
fəlsəfi  kateqoriyalardan,  ədəbiyyat
çı  pedaqogikadan,  riyaziyyatçı  psixologiyadan,  bioloq  kimyadan  silsilə 
m
ühazirələr  oxuyur.  Belə  natiqlər  özlərindən  razı    qalsalar  da,  tələbkar  auditoriya  ilə  rastlaşdıqda, 
dinləyiciləri  təmin  edə  bilmirlər.  Natiq  nitqə  haz
ırlaşarkən,  ən  mühüm  məsələləri  düzgün  təhlil  etməyi  və 

ıqlandırmağı qarşısına məqsəd qoymalıdır. 
Natiq  nitqini  qurarkən  m
övzunu  tam  əhatə  etməlidir.  Çünki  natiq  də  yazıçı  kimi  mövzunu  ideya  ilə 
bağlay
ır.  Yəni  mövzu  fikrin    ifadəsinə    uyğun    seçilməlidir.  Söylənilən  nitq,  çıxış,  məruzə  natiqin  həyatda 
qazand
ığı biliyin və dünyagörüşün ifadəsidir. Odur ki, natiq olmaq istəyən hər bir şəxs birinci növbədə dərin 
biliyə  malik  olmal
ıdır.  Natiq  həmişə  özünə  bu  sualları verməlidir.  «Mən  nə  haqqında  danışıram?»,  «Kimə 
dan
ışıram?»  (auditoriya  nəzərdə  tutulur), «Dinləyicilərə  yeni  nə  şey  deyəcəyəm?»,  «Mövzuya  hazırlaşmağa 
vaxt 
çatacaqmı?»,  «Mövzunu  əhatə  edə  biləcəyəmmi?»,  «Qarşıya  çıxan  sualları  düzgün  təhlil  edə 
biləcəyəmmi?» və s. 
Nitqin  yaz
ılması  və  ya  şifahi  şərhi  olduqca  mürəkkəb  bir  prosesdir.  Bu  proses  məqsədyönlü 
apar
ılmalıdır. Tələsməyə yol vermək olmaz. Bu prosesi mərhələ -mərhələ aparmaq daha düzgün və məqbul 
hesab olunur. Şərti olaraq bu mərhələləri belə qruplaşd
ıra bilərik: 
1. M
övzu ətrafında düşünüb onu tam mənimsəmək.  
2. M
övzuya aid ədəbiyyatın toplanması.  

 
169
3. Toplanan ədəbiyyat
ı qruplaşdırıb nəticə əldə etmək. 
4. Əldə edilmiş nəticə əsas
ında plan tərtib etmək. 
5. Nəhayət, fikrin yekunlaşd
ırılması. Nəticə. 
M
övzu  ətrafında  düşünən  natiq,  həm  öz  səviyyəsini,  həm  də  auditoriyanın  tərkibini  nəzərdən 
qa
çırmamalıdır.  Natiq  nitqini  qurarkən,  dinləyicilərin  yaşını,  ixtisasını,  dünyagörüşünü,  mövzuya  aid 
biliklərini nəzərə almal
ıdır. Bu xüsusiyyətləri mövzu ilə, yerli şəraitlə, nitqin əmələ gətirə biləcəyi reaksiya ilə, 
m
övzunun  qavranılması  ilə,  yaranan  problem  ilə,  situasiya  ilə  əlaqələndirməyi  bacarmalıdır.  Bu,  natiqdən 
b
öyük bacarıq və ustalıq tələb edir. Natiqin qarşısında qoyulan bu tələblər yerinə yetirilərsə, dinləyicilərdə 
b
öyük maraq oyadar. 
Nitqin g
özəl, dolğun, elmi çıxması üçün natiq mövzuya aid ədəbiyyat əldə etməlidir. Gündəlik mətbuatı, 
m
övzuya aid elmi ədəbiyyatı (hətta mübahisəli olsa belə, öz fikrini, gəldiyi qənaəti bildirməlidir), məqalələri, 
tezisləri nəzərdən ke
çirib, yaradıcılıq təxəyyülü ilə əlaqələndirməlidir. 
Toplanm
ış ədəbiyyatı nəzərdən keçirib, öz aləmində müqayisələr aparıb, gəldiyi nəticələri məqsədyönlü 
şəkildə  m
övzuya  şamil  edir.  Natiq  topladığı  biliyi,  faktı,  sübutları,  dəlilləri  qruplaşdırıb,  nitqi  dəqiq  və 
d
üzgün,  ardıcıl  ifadə  etmək  üçün  plan  tərtib  edir.  Plan  əsasında  da  fikrini  yekunlaşdırıb,  gəldiyi  nəticəni 
dinləyicilərlə b
ölüşür. 
Nitqin  haz
ırlanmasında  natiqin  biliyi  ilə  bərabər,  təcrübəsi  də  mühüm  rol  oynayır.  Bəzi  natiqlər 
nitqlərini həddindən art
ıq elmi şəkildə qurur (bu bəzən bilərəkdən edilir), bəzisi isə savadlı görünmək xatirinə 
sadə, ayd
ın nitq əvəzinə fikrini təmtəraqlı cumlələrlə ifadə edir. Təcrübəli natiqlər isə apardığı müşahidə ilə 
bərabər,  dərin  elmi  bilikləri  nitqə  k
öçürüb  sadə,  lakin  təsir  qüvvəsi  olan  çıxış  hazırlayırlar.  Belə  nitqlər 
n
ümunəvi nitq kimi dinləyicilərin rəğbətini qazanır. 
Hər  bir  natiq  ixtisas
ından  və  nitqin  mövzusundan  asılı  olmayaraq,  əldə  etdiyi  materialın  ən  kiçik 
sitatlar
ını,  faktlarını,  dəlillərini  dəfələrlə  yoxlayıb,  gəldiyi  nəticəni  öz  elmi  və  təcrübəsi  süzgəcindən  keçirib 
kağ
ız  üzərinə  köçurməlidir.  Əks  təqdirdə  nitq  quru  və  yorucu  olar.  Faktlar  yığını,  yersiz  sitatlar, 
əsasland
ırılmamış  dəlil  və  sübutlar  şablon  xarakteri  daşıyar.  Lakin  natiqin  yaradıcı  münasibəti,  nitqdə  öz 
s
özü,  öz  səsi  hiss  olunur.  Natiq  nitqini  qurarkən  hadisələrin  içərisində  olmalıdır.  Təsvir  etdiyi  hadisənin 

 
170
iştirak
çısına çevrilməlidir. Cərəyan edən hadisələr natiqin gözləri qabağından bir kino lenti kimi keçməlidir. 
Yaln
ız  bu  vaxt  nitq  inandırıcı  və  cəlbedici  olur.  Nitqin  belə  qurulması  hər  bir  natiqdən  böyük  təcrübə  və 
dərin elmi bilik tələb edir. 
Nitqin  qurulmas
ında  natiq  dinləyicilərlə  necə  əlaqə  yarada  biləcəyi  haqqında  düşünməlidir.  Nitqin 
dinləyiciyə 
çatdırılmasında  bu  amil  də  əsas  şərtlərdən  biridir.  O,  nitqi  harada  söyləyir?  Doğma  kollektiv 
aras
ında,  yoxsa  tanımadığı  bir  idarədə,  müəssisədə.  Adətən,  kənarda  nitq  söyləmək  daha  çətindir. 
Dinləyicilərlə əlaqə yaratmaq yenə də natiqdən b
öyük ustalıq və təcrübə tələb edir. Belə olan halda natiq nitq 
s
öyləyəcəyi yerin şəraitini, dinləyicilərin marağını nəzərə alıb, fikrini əldə etdiyi təəssüratlarla, əgər mümkün 
olsa, hətta suallarla ifadə etməlidir. Auditoriyan
ın diqqətini cəlb etmək üçün onlarla təmasda olmaq ən gözəl 
vasitədir. 
Natiq nitqini qurarkən g
ünün tələblərinə cavab verən informasiyalardan istifadə etməyi unutmamalıdır. 
Nitqin  m
övzusuna  uyğun  olaraq  kitablardan,  məqalələrdən,  qəzetlərdən,  jurnallardan  istifadə  etməli  və 
onlara yarad
ıcı yanaşmalıdır. Günün tələblərinə cavab verməyən nitq şübhəsiz ki, dinləyicilərdə maraq oyada 
bilməz.  nformasiyan
ın bolluğu və natiqin yaradıcı münasibəti nitqin zənginliyini artırır. Böyük Azərbaycan 
şairi Nizami Gəncəvi yaz
ırdı:  
D
ünyada nə qədər kitab var belə,  
Çalışıb, əlləşib gətirdim ələ. 
Ərəbcə, dəricə, yeri d
üşərkən,  
Buxari, Təbəri əsərlərindən  
Oxudum, oxudum, sonra da vard
ım,  
Hər gizli xəzinədən bir d
ürr çıxardım. 
 
Natiqlik  sənətinə  yiyələnmək  istəyən  hər  bir  şəxs  elmi  xəzinə  olan  kitablardan  bəhrələnməli  və  g
ünün 
m
üəyyən  hissəsini  mütaliə  ilə  məşğul  olmalıdır.  Yaxşı  kitab  natiqə  yol  göstərən  bələdçini  xatırladır.  Onu 
elmin 
çətin yollarından, enişindən-yoxuşundan keçirir. 

 
171
Natiq  nitqə  haz
ırlaşarkən,  əldə  etdiyi  materialları  qruplaşdırdığı  zaman  qeydlər  götürməyi  də 
unutmamal
ıdır. Bu qeydlər gələcəkdə ona köməklik göstərir. 
Bundan əlavə, natiq nitqini qurarkən konspekt, plan tərtib etməyi də unutmamal
ıdır. Fikrin ardıcıl və 
məqsədy
önlü  ifadə  olunmasında  bu  prinsiplər  əsas  şərtlərdən  biridir.  Plan,  konspekt  toplanmış  materialın 
sistemə sal
ınmasında natiqə köməklik göstərir. O zaman belə bir sual ortaya çıxır: 
Plan nədir? Plan nitqin yaz
ılı növündə ardıcıllığı, şifahi növündə isə fikrin sistemli olmasını təmin edir. 
Hər hans
ı bir nitqin quruluşu plan əsasında giriş, əsas hissə, nəticədən ibarət olur. Hətta bəzi natiqlər planı 
b
ölmələrə,  yarımbölmələrə,  maddələrə,  bəndlərə  də  bölür.  Bu  təcrübə  özünü  doğrultmur.  Əsas  fikri 
mətləbdən  uzaqlaşd
ırır.  Plan  tərtib  olunarkən  natiq  onu  nitqin  ideyası  ilə  bağlamalıdır.  Planın  tərtib 
olunmas
ında  nitqin  mövzusuna  uyğun  forma  seçilməlidir.  Plan  nitqin  ardıcıl  şəkildə  ifadə  olunmasına 
k
öməklik göstərir. 
Natiqin  s
öylədiyi  fikirlərin  yadda  saxlanmasına,  xatırlanmasına  yardım  edir.  Tərtib  olunan  plandan 
monoloji nitqə ke
çid başlanır. Təcrübəli natiqlər planı yarımbölmələrə ayırsalar da, onu vahid forma kimi 
qəbul  edirlər.  Nitq  zaman
ı  planda  qoyulmuş  bütün  məsələlər  şərh  olunmaya  da  bilər,  bunların  tam  əhatə 
olunmas
ı vacib də deyil. 
Qeyd etdik ki, haz
ırlanan nitq üç hissəyə bölünür: 
1. Giriş 
2. Əsas hissə 
3. Nəticə 
Nitqin giriş hissəsində natiq dinləyiciləri ilk andan ələ almal
ı və onların diqqətini özünə cəlb etməlidir. 
Fikrini,  m
ülahizələrini  elə  qurmalı  və  nitqə  başlamalıdır  ki,  auditoriyada  maraq  oyatsın.  Natiq  giriş 
hissəsində  nitqin  sonrak
ı  hissələri  üçün  şərait  yaradır.  Əgər  o,  girişdə  dinləyiciləri  maraqlandırıbsa,  ələ  ala 
bilibsə,  onlar
ın  diqqətini  cəlb  edibsə,  o  biri  hissələrdə  müvəffəqiyyət  qazanacağına  şübhə  yoxdur.  Əksinə, 
g
östərilən prinsiplərə əməl edə bilməyibsə, müvəffəqiyyətdən danışmağa dəyməz. Nitqin giriş hissəsi şablon 
xarakteri  daş
ımamalıdır.  Natiq  düşdüyü  vəziyyəti  və  dinləyiciləri,  onların  əhval-ruhiyyəsini  nəzərə  almalı, 
nitqin m
üqəddiməsini də bu şəraitə uyğun qurmalıdır. Nitqin giriş hissəsindən bəhs edən M.Əsgərov yazır: 

 
172
«S
öylənilən nitqin girişini (müqəddiməsini) nəhəng və əzəmətli bir binanın - auditoriyanın qızıl açarına 
bənzətmək  m
ümkündür.  Məlumdur  ki,  şifahi  nitq  söylənilən  nitqdir.  Natiq  nitqindən  isə  əsas  məqsəd 
ünsiyyət  yaratmaq  və  əsas  ideyanı,  fikri,  mənanı  auditoriyaya      çatdırmaqdan      ibarətdir.     Bu      cəhətdən 
natiqlə auditoriya aras
ında əksər hallarda monoloji nitq formasında ünsiyyət yaranır. 
Natiq nitqinin m
üqəddiməsi (giriş) dərin və böyük psixoloji təsir qüvvəsinə malik olmalıdır. Aristotelin 
nitqin m
üqəddiməsini poetik əsərin proloquna bənzətməsi heç də təsadüfi deyildir». 
D
övrümüzün böyük şairi olmuş ictimai-siyasi xadim, filologiya elmləri doktoru, professor, alovlu natiq 
olmuş Bəxtiyar Vahabzadə «M
üəllimlərin VI qurultayında» çıxış edərkən nitqini belə başlamışdır: 
Əziz  və  h
örmətli  müəllimlər!  Sizi  respublika  müəllimlərinin  VI  qurultayı  münasibəti  ilə  yaradıcı  ziyalılar 
adından təbrik edir, gənc nəslin tərbiyəsi kimi mühüm və şərəfli işinizdə sizə uğurlar diləyirəm. 
Müəllim bizim ilk dostumuz, mənəvi atamız, anamızdır. «Müəllim» sözü dar lüğəti mənasından çıxıb daha 
böyük mənalar kəsb edir, misilsiz məzmuna malik  olmuşdur. Məndən olsaydı, əlifbadakı sıra qanunlarını pozub 
«müəllim» sözünü bütün dillərin lüğətində ilk söz kimi yazardım. 
B
öyük yunan filosofu Əflatundan xəbər aldılar: 
- Atan
ı çox sevirsən, ya müəllimini? Filosof cavab verdi: 
- M
üəllimimi! 
- Nə 
üçün? - deyə xəbər alanda, o, belə cavab verdi: 
- Atam məni g
öydən yerə endirdi, müəllimim isə yerdən göyə qaldırdı. 
Bu, 
çox böyük sözdür. Yerdən göyə qalxmaq - yerin səviyyəsində duran böyük fikirlər, böyük ideyalarla 
yaşamaq,  gələcəyə  qanadlanmaq  deməkdir.  Bizi  hələ  uşaq  ikən  b
öyük  fikirlər  və  böyük  əməllərlə 
silahland
ıran,  gözümüzü  dünyaya  açan,  əllərimizdən  tutub  bizi  sirlər  dünyasına  aparan,  bizə  uçmaq  üçün 
qanad verən m
üəllimimizdir. Müəllim beyinlərə fikir, ideya toxumu səpir, gözlərə işıq, ürəklərə od verir. Ən 
ümdəsi də bizə düşünmək öyrədir. Bu qədər böyük və lazımlı bir vəzifəni cəmiyyət müəllimə tapşırmışdır». 
Gətirilən misaldan ayd
ın olur ki, şair - natiq nitqin ən əsas və ciddi mərhələsi olan müqəddiməni nə qədər 
g
özəl, cəlbedici, sadə, aydın bir şəkildə qurmuşdur. 

 
173
Yarad
ıcı  nitqin  əsasını,  canını  təşkil  edən  əsas  hissə  natiqə  məharətini  göstərmək  üçün  geniş  meydan 
a
çır.  Nitqin  əsas  hissəsində  natiq  yaradıcılıq  vaxtı  nə  müvəffəqiyyət  qazanıbsa,  nə  bilik  əldə  edibsə,  onu 
hərtərəfli  dinləyicilərə  (həm 
ümumi  şəkildə,  həm  xüsusi  şəkildə,  həm  konkret  şəkildə,  həm  də  təhlil  etmək 
yolu  ilə) 
çatdırır.  Əgər  natiq  yazdıqlarını  oxumaqla  kifayətlənib,  işini  bitmiş  hesab  etsə,  onda  bu  nitq 
dinləyicilər tərəfindən məqbul hesab edilmir (x
üsusilə, akademik natiqlik). 
Nitqin əsas hissəsində natiq 
üzərinə düşən bütün çətinlikləri güclü məntiqlə, dolğun və sadə fikirləri ilə 
aradan  qald
ırmağı  bacarmalıdır.  Fikrin  və  müddəaların  aparıcı  qüvvəsi  olan  əsas  hissə  natiqin  səviyyəsini 
g
östərir.  Natiqin  elmi  biliyinin,  dünyagörüşünün  meyarı  məhz  əsas  hissədir.  Nitqin  əsas  hissəsi  ardıcıl, 
inand
ırıcı, məntiqi fikirlərin daha möhkəm, kəsərli olması ilə fərqlənməlidir. Natiq nitqinin əsas hissəsində 
dinləyiciləri həm 
öyrətməli, həm də mövzunu onlara oxutmalıdır. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, nitqin ideyası 
əsas hissədə a
çılır. Məhz bu hissədə nitqinin hansı ideyaya xidmət etdiyi müəyyən olur. Natiq elmi biliyini, 
əxlaqi  sifətlərini,  nə  məqsədə  xidmət  etdiyini,  əqidəsini,  həyatda  əxz  etdiyi  b
ütün  keyfiyyətləri  nitqin  əsas 
hissəsində əks etdirir. 
Nitqin ən məsuliyyətli və nisbətən 
çətin hissəsi olan əsas hissədə natiq bütün prinsiplərə, tələblərə əməl 
etməlidir.  Yeri  gəldikcə  nitqdə 
ümumiləşdirmə  aparmalı  və  ya  konkretliyi  üstün  götürməlidir.  Natiq  yeri 
gəldikcə səsini də vəziyyətə uyğun 
çatdırmalıdır. 
Nitqin əsas hissəsi onun s
üjetini, quruluşunu, məqsədini, mövzusunu, vəzifəsini təşkil edir. Yalnız bunu 
yadda  saxlamaq  laz
ımdır  ki,  nitqin  əsas  hissəsi  əldə  edilmiş  bütün  çoxcəhətli  faktların,  mülahizələrin  elmi 
şərhini tamamlamaqla bərabər, fikrin yekunlaşd
ırılmasına köməklik göstərir. 
Bundan  sonra  nəticəyə ke
çmək üçün yol açılır. Nəticə söylənilən nitqin yekunu və  sonuncu hissəsidir. 
Nitqin  nəticə  hissəsində  bitkinliyin  hiss  olunmas
ı,  silsilə  xarakteri  daşıyan  fikirlərin,  mülahizələrin  yekunu 
diqqəti  cəlb  etməlidir.  Natiq  nitqin  nəticə  hissəsində  fikri  uzatmamal
ıdır.  Əks  halda  bu  uzunçuluq 
auditoriyan
ı yorar və onlar fikri qavraya bilməzlər. Nəticə yığcam, aydın, təsirli və əsasən, bitkin olmalıdır. 
Nitqin  sonunda  məzmunun  qavran
ılması,  ideyası,  məqsədi  və  vəzifəsi  ardıcıl  şəkildə  bir-biri  ilə 
əlaqələnməlidir. Burada m
üəyyən vaxt bölgüsünə riayət etmək lazımdır. Nitqin nəticə hissəsində müəllif irəli 
s
ürdüyü  fikirlərin  ümumi  məcmusunu  bir  yerə  toplayıb  yekunlaşdırır.  Nəticə  həm  natiqin,  həm  də 

 
174
auditoriyan
ın qarşısında duran problemlərin, sualların, mübahisəli fikirlərin həllində gəldikləri ümumi yekdil 
rəyin  (bu  rəy  m
üxtəlif  də  ola  bilər)  yekunudur.  Əgər  nəticədə  fikir  müxtəlifliyi  olarsa,  (məsələn,  elmi 
m
übahisələr) deməli, bu məsələ diqqətdən kənarda dayanmamalıdır. Nəticədə natiq öz fikrini, mülahizələrini 
zorla auditoriyaya qəbul etdirməməlidir. Bu yaln
ız elmi yolla, inandırma yolu ilə mümkün ola bilər. 
B
ütün  bu  sadaladığımız  prinsiplərlə  yanaşı,  nitqin  hazırlanmasında  konspektlərdən  də  istifadə  edilə 
bilər.  Hətta  bəzi  natiqlər  plandan  daha 
çox  konspektə  üstünlük  verir.  Natiq  mövzu  əsasında  materiallar 
toplay
ır.  Bu  hazırlıq  mərhələsində  müəyyən  pərakəndəlik  hökm  sürür.  Buna  görə  o  ya  plandan,  ya  da 
konspektdən  istifadə  edir  (Plan  haqq
ında  məlumatımız  artıq  vardır).  ndi  isə  konspektin  özünəməxsus 
x
üsusiyyətlərindən  bəhs  edəcəyik.  Konspekt  əldə    edilmiş  məlumatların,  faktların,  sitatların  ardıcıllığını, 
şərhini  əks  etdirir.  Bir 
çox  natiqlər  əldə  etdikləri  hər  hansı  bir  məlumatı  konspektə  köcürur.  Sonra  nitqin 
haz
ırlanmasında  ondan  istifadə  edir.  Məlumat,  mülahizə  yığcam  şəkildə  kağıza  köçürülür.  Konspekt 
məzmun  ilə  forman
ın  bir-biri  ilə  əlaqələndirilməsində,  fikrin  düzgün,  dəqiq  ifadə  olunmasında  natiqə 
k
öməklik göstərir. Bəzi natiqlər konspekti nitqin ideyasını dinləyicilərə çatdırmaqda vasitə kimi qəbul edir. 
Bəziləri onu geniş şəkildə, bəziləri isə y
ığcam şəkildə tərtib edir. 
Konspektin y
ığcam növündən təcrübəli natiqlər istifadə edir. Təcrübəli natiqlər nitqini bəzən kiçik bir 
vərəq 
üzərində  ardıcıl  şəkildə  yalnız  bir  cümlə,  ya  söz,  hətta  işarə  qeyd  etməklə  nitqini  qurur.  Konspekt 
təcr
übəli natiqlər tərəfindən dönə-dönə redaktə olunur, daha dəqiq və yığcam şəkilə salınır. 
Geniş  şəkildə  konspekt  nisbətən  təcr
übəsiz  natiqlər  tərəfindən  tərtib  olunur.  Bəzən  konspekt  o  qədər 
geniş  yaz
ılır  ki,  icmal  xarakteri  daşıyır.  Sitatların  genişliyi,  fikrin  uzadılması,  dolayı  yolla  ifadəsi  və  s. 
məsələlər konspekti icmala 
çevirir. Geniş konspekt tərtib etmək natiqi yaddaşsızlığa, öz işinə məsuliyyətsiz 
yanaşmağa,  laqeydliyə,  savads
ızlığa  yuvarlayır.  Bütün  ümidini  konspektə  bağlayan  natiq  nitqi  fərqinə 
varmadan oxuyur və bununla da 
üzərinə düşən işi bitmiş hesab edir. Belə nitqdə şəxsi fikir, mülahizə, elmi 
m
übahisəyə yer «ayrılmır». 
Konspektin  x
üsusiyyətlərindən  biri  də  ondan  ibarətdir  ki,  o,  təqlidçiliyin  qarşısını  alır  və  natiqin 
qarş
ısına yeni məqsədlər, yeni ideyalar qoyur. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşan natiq geniş məzmun və 
y
üksək  ideyaları  tərənnüm  edən  bir  nitq  hazırlayır.  Nitq  hazırlanarkən,  natiq  ona  qədər  elm  aləminə  bəlli 

 
175
olan materiallarla kifayətlənməməli, tamamilə yeni bir yolla gedib, orijinal fikir s
öyləməyi qarşısına məqsəd 
qoymal
ıdır. Məhz, belə üslubda işləyən natiqə konspekt kömək edir. Natiq konspektlərin köməyi ilə şifahi 
şərhə  başlay
ır; onun  hazırcavablığı, natiqlik qüvvəsi  və kəskin  mühakiməsi  dinləyiciləri  heyran  edir. Natiq 
nitqində (şifahi nitq nəzərdə tutulur), hadisələrin şərhində dinləyicilərin xəyal
ını uzaq keçmişə çəkib aparır 
(əgər s
öhbət tarixi mövzudan gedirsə), onları tarixi keçmişin ənənələri ilə tanış edir. 
Konspekt  nitqi  uzun
çuluqdan  qurtarmaqla  bərabər,  onun  emosionallığını  artırır.  Emosionallıq  isə 
nitqin  daha  zəngin,  obrazl
ı,  canlı  ifadə  olunmasına,  qavranılmasına,  ona  yaradıcı  yanaşılmasına  şərait 
yarad
ır.  Konspektdə  olan  ardıcıllıq,  yığcamlıq  prinsipləri  emosionallıq  üçün  əsas  şərtlərdən  biridir. 
Emosional nitqdə isə «kobud» s
özlər, uzunçuluq, fikir təkrarı o dəqiqə hiss olunur. Emosionallıq nitqin təsir 
q
üvvəsini artırdığı kimi, natiqin də həyəcanını artırır. Belə hallarda natiq konspektlərdə seçdiyi misallarla, 
m
övzunun  mahiyyətini  əks  etdirən  maraqlı  faktlarla  dinləyicilərin  diqqətini  özünə  cəlb  edə  bilər.  Tədricən 
emosionall
ıq  aradan  qalxır,  natiq  isə  nitqini  ardıcıl  şəkildə  davam  etdirir.  Gərgin  zəhmətin  və  elmi biliyin 
vəhdəti natiqə hər zaman m
üvəffəqiyyət qazandırır. Belə natiqlər xalqın və dinləyicilərin sevimlisinə çevrilir. 
 

 
176
 
Yüklə 4,51 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin