AZƏrbaycan d L haqqinda

BƏD  ÜSLUB 
Bədii üslub – milli bədii təfəkkürün ifadəsidir. Obrazlı, emosional nitq formasıdır. 
1. Bədii üslub ədəbi dilimizin  
    tarixində həmişə aparıcı  
    olmuşdur.  
3. Bədii üslubun ən vacib şərti və  
    ümumi cəhəti obrazlılıqdır.  
5. Emosionallıq (ekspressivlik) ilk  
    növbədə obrazlılıqdan yaranır.  
2. Funksional imkanların genişliyinə  
   görə bədii üsluba ədəbi-bədii dil də  
   deyilir
.  
4. Bədii üslubun obrazlılığı fonetik,  
   leksik, həm də qrammatik səviyyədə  
   özünü göstərir.  
6. Obrazlı nitq həm də emosional  
    (ekspressiv)  nitqdir.  
Fonetik səviyyədə bədii üslubun göstəriciləri 
alliterasiya 
assonans 
təkrar 
intonasiya 
Eyni samit səslərin 
təkrarı:  
Yaxşılığa yaxşılıq hər 
kişinin işidir, yamanlığa 
yaxşılıq nər kişinin 
işidir. 
y, ş samitləri 
Eyni sait səslərin təkrarı: 
Azacıq aşım, ağrımaz 
başım. 
 
a, ı saitləri 
Ritmik (fonetik) təkrar:  
Edəməm tərki Füzuli 
səri-kuyin yarın, 
Vətənimdir, 
vətənimdir,  
Vətənim 
Vətən sözü  
Ş
erin və ya cümlənin 
xüsusi intonasiya ilə 
oxunmasıdır.  

 
110
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BƏD  ÜSLUBUN LEKS K SƏV YYƏDƏ GÖSTƏR C LƏR  
1. Epitet 
2. Təşbeh 
3.  stiarə 
4. Mübaliğə 
5. Kinayə 
6. Frazeoloji birləşmələr 
7. Omonimlər 
8. Sinonimlər 
9. Antonimlər 

 
111
 

 
112
 
BƏD  ÜSLUBUN QRAMMAT K SƏV YYƏDƏ GÖSTƏR C LƏR  
1.  nversiya (söz sırasının 
qəsdən pozulması)  
2. Qeyri-normativ quruluşlu 
cümlələr 
3. Ellipsis (sözlərin və ya 
şə
kilçilərin ixtisarı) 
BƏD  ÜSLUB ÖZÜNÜ GÖSTƏR R 
1. Şeir dili formasında 
2. Nəsr dili formasında 
3. Drammaturgiya dili 
formasında 
Müəyyən ahəngə, ölçüyə 
və bölgüyə malik olan və 
qafiyələnən 
Müəyyən süjetə malik olan 
təhkiyənin – hekayə, povest, 
roman dilidir. 
Monoloq və dialoqlardan 
ibarət olan səhnə əsərinin 
dilidir. 

 
113
 
 
SÖZÜN POET k FUNKS YASI (POET ZM) 
Sözün mətndə bədii vəzifə daşımasına, obrazlı şəkildə işlənməsinə sözün poetik funksiyası deyilir. 
1. Mətndə poetik funksiya daşıyan söz və ya 
ifadə poetizm adlanır. 
3. Yumşaq çörək, yumşaq oturacaq – yumşaq 
informativ vəzifə daşıyır.  
5. Bədii söz, əsasən, məcazi mənada işlənir və güclü  
emosiya, bədii təəssürat yaradır.  
7. Bir çox sənətkarlar sözdən məharətlə istifadə yolu ilə 
güclü poetizmlər yaratmışdır.  
9. Sözün bədii imkanlarına “sözün sehri”, “sözün estetikası” 
da  deyilir.  
2. Sözün poetik funksiyası onun informativ 
(məlumat səciyyəli) vəzifəsindən fərqlənir. 
4. Yumşaq ürək, yumşaq xasiyyət – yumşaq poetik 
funksiyalı sözdür. 
6. Sözün bədii imkanlarının genişliyi birbaşa söz 
ustalarının istedadı və yaradıcılıq qabiliyyəti ilə bağlıdır.  
8. Zaman keçdikcə ayrı-ayrı poetizmər hamı tərəfindən 
mənimsənilir və tədricən informativ səciyyə daşıyır: şirin 
arzu.  
10. Sözün köməyi ilə bütöv bir sənəd sahəsi – bədii ədəbiyyat 
yaranmışdır.  

 
114
BƏD  TƏSV R VƏ  FADƏ VAS TƏLƏR  (MƏCAZLAR) 
Sözün poetik funksiyası ən çox bədii təsvir və ifadə vasitələrində - məcazlarda özünü göstərir. Məcazlar 
birbaşa deyil, məcazi mənada işlənən söz və ifadələrdir. 
1.  Epitet  (bədii  təyin)  –  Əşyanın  əvvəlinə  artırılır  və 
onun  müəyyən  bir  əlamətini  bildirir.  Epitet  adı 
təyinlərdən fərqli olaraq, məcazi mənada işlənir:  
dərin quyu – dərin təyindir 
dərin məna – dərin epitetdir 
3.  stiarə (metafora) – “köçürmə” deməkdir. Bir əşyanın 
ə
lamətinin başqa əşya üzərinə köçürülməsinə deyilir. 
Təşbehdən fərqi ondadır ki, bənzəyən və bənzədilənin 
yalnız biri iştirak edir. Göy kişnədi.  
5. Kinayə - sözün zahirən müsbət, əslində mənfi mənada 
işlənməsidir: ağılsız adam alim deyəndə: 1) yumorlu 
kinayə: Çox ürəkli adamsan (qorxağa müraciət); 2) Satirik 
kinayə: Xalqın halına ağlamaqdan gözün çıxıb (Xalqı 
vecinə almayana müraciət) 
2. Təşbeh (bənzətmə) – Bir əşyanın özündən 
qüvvətli başqa bir əşyaya bənzədilməsinə deyilir. 
Təşbehdə adətən 4 ünsür olur: bənzəyən, 
bənzədilən, qoşma, bənzətmə əlaməti. Qız sərv 
kimi ucadır. Bu müfəssəl təşbehdir. Son iki
 
ünsürün iştirak etmədiyi təşbeh mükəmməl 
təşbehdir.  
4. Mübaliğə - Əşya və hadisənin həddindən artıq 
ş
işirdilməsinə deyilir. Daha çox folklorda, klassik 
ə
dəbiyyatda işlənir.  
Nəsrəddin quşlar qanad çalır.  
Epitet, təşbeh, istiarə, eləcə də, metonimiya 
(addəyişmə), sinekdoxa, simvol-bədii təsvir 
vasitələridir. Mübaliğə, kinayə, eləcə də sual, təzad, 
təkrir, inversiya-bədii ifadə vasitələridir.  

 
115
 
MÜƏLL F N D L  (TƏHK YƏ) VƏ T P N D L  
1. Bədii üslubda müəllifin dili 
(təhkiyə) yazıçının öz üslubudur.  
3. Tipin dili dedikdə əsərdəki surətlərin 
danışıq tərzi nəzərdə tutulur. 
5. Hər tipin özünəməxsus fərqli cəhətləri 
olur. Məsələn: C.Məmmədquluzadənin 
“Ölülər” əsərində  skəndərin danışıq tərzi 
Ş
eyx Nəsrullahın danışıq tərzindən fərqlənir.  
2. Müəllifin dilində hadisələrin təsviri 
ə
sas yer tutur. 
4. Adətən tipin dili müəllifin dilindən 
fərqlənir. 
 
6. Tipin dilində bir çox hallarda 
dialektizmlərə, loru sözlərə, varvarizmlərə rast 
gəlinir. Məsələn: “Danabaş kəndinin 
ə
hvalatları” əsərində Xudayar bəyin dilində 
söyüşlər işlənir.  

 
116
 
 
ELM  ÜSLUB 
1. Elmi üslub milli elmi təfəkkürün 
ifadəsidir.  
3. Elmi üslubun əsas xüsusiyyəti məntiqilik, 
dəqiqlik, ardıcıllıq və konkretlikdir.  
5. Elmi üslubun əsas səciyyəvi 
xüsusiyyətlərindən biri onda ixtisas sözlərinin – 
terminlərin bol-bol işlənməsidir.  
7. Elmi üslubda mürəkkəb cümlələr, modal sözlər 
çox işlənir.  
8. Söz və ifadələr müəyyən elmi anlayışları birmənalı 
şə
kildə, birbaşa ifadə edir.  
2. Elmi üslub müxtəlif elmi sahələrin 
dilidir.  
4. Bədii üslubun əsas göstəriciləri olan 
obrazlılığa, emosionallığa elmi üslubda, demək 
olar ki, təsadüf edilmir.  
6. Hər bir elm sahəsinin özünəməxsus terminləri 
vardır ki, onlar yalnız mütəxəssislər üçün tam və 
dəqiq şəkildə anlaşıqlı olur.  
9. Fikrin daha dəqiq və yığcam şəkildə ifadəsi üçün çox 
vaxt müxtəlif sxem və qrafiklərdən, şərti işarələrdən 
istifadə edilir
.  
10. Fikrin müxtəlif cür anlaşılmasına, mətnaltı mənaya və 
ya çoxmənalılığa yol verilmir.  

 
117
 
SÖZÜN TERM NOLOJ  FUNKS YASI (TERM N) 
Sözün elmi üslubdakı əsas vəzifəsinə onun terminoloji funksiyası deyilir. 
1. Mətndə birbaşa terminoloji funksiya 
daşıyan söz və ya ifadə termin adlanır.  
3.Termin ilk növbədə ayrı-ayrı elm sahəsinə 
aid olan və yanız həmin elm sahəsində 
işləyən mütəxəssislər üçün anlaşıqlı olur. 
5. Başqa dillərdə olduğu kimi, bizim dilimizdə də 
alınma terminologiya – beynəlmiləl səciyyə daşıyan 
ixtisas sözləri çoxdur.  
2. Başqa üslublar üçün səciyyəvi 
olmayan terminlər elmi üslubun əsas 
göstəriciləridir.  
4. Terminin xüsusiyyəti təkmənalı olması, 
yəni bir anlamı ifadə etməsidir.  
6. Elmi üslub get-gedə daha çox formullara, sxemlərə 
meyilli olur.  
ELM  ÜSLUBUN MÜXTƏL F ELM SAHƏLƏR  ÜZRƏ TƏZAHÜRÜ 
1.
  Humanitar elmlər 
Fəlsəfə, tarix, filologiya, 
psixologiya və s.  
Daha çox milli səciyyə 
daşıyır. 
2. Təbiət elmləri: 
Biologiya, coğrafiya, tibb və s. 
Daha çox beynəlmiləl səciyyə daşıyır. 
3. Texniki elmlər: 
Riyaziyyat, fizika, kimya 

 
118
 
PUBL S ST K ÜSLUB 
1. Publisistik üslub-milli ictimai  
    təfəkkürün ifadəsidir. 
3. Publisistik üslubun şifahi forması:  
    radio və televiziysa dili 
5. Publisistik üslubun hər iki formasının əsas  
   xüsusiyyəti fikrin hamı tərəfindən 
anlaşıqlı,  
  aydın və təsirli şəkildə ifadə olunmasıdır.  
2. Bu üslub mətbuatın, radio- 
    televiziyanın dilidir. 
4. Publisistik üslubun yazı forması: qəzet  
     və jurnalların dili 
6. Publisistik üslub adı danışıq dilinə çox yaxındır,  
    ümumişlək sözlərlə zəngindir. 
PUBL S ST K ÜSLUBUN D GƏR FUNKS ONAL ÜSLUBLARLA 
1. Bədii-publisistik üslub 
2. Elmi-publisistik üslub 
3. Rəsmi-publisistik üslub 
Qəzet dilidir. Bu üslub növündə 
publisistik üslubun əsas xüsusiyyətləri 
gözlənilməklə yanaşı, yeri gəldikcə 
obrazlılığa, bədiililiyə də yer verilir. 
Publisistik üslubun bu qolu oçerk və 
felyeton adları ilə tanınır.  
Elmi-kütləvi jurnal və kitabların 
dili nəzərdə tutulur. Müxtəlif elm 
sahələrinə (siyasətə, dinə və s.) aid 
publisistik məqalə və ya kitabların 
dili elmi-publisistik  dildədir. 
Elmi-publisistik dilə elmi-kütləvi 
dil də deyilir.  
Publisistik məzmunlu rəsmi yaxud 
işgüzar sənədin dilidir. Publisistik 
üslub XIX əsrin II yarısında milli 
qəzetlərin nəşrə başlaması ilə 
formalaşmışdır.  

 
119
 
MƏ ŞƏT ÜSLUBU 
1. Gündəlik həyatda insanların  
   bir-biri ilə ünsiyyət saxladığı  
  dildir.  
3. Ədəbi dil ən geniş yayılmış  
    üslubdur.  
5. Sözlər orfoepik normalara uyğun şəkildə  
    tələffüz olunur, cümlələr də quruluşuna görə  
    yazılı ədəbi dildəki ilə müqayisədə fərqlənir.  
7.  ntonasiya ilə jest hərəkətləri mühüm rol oynayır.  
   Yarımçıq cümlələr çox işlənir.  
2. Ədəbi dilin gündəlik davranışında  
    işlənən sərbəst və şifahi nitq formasıdır.  
4. Fonetik, leksisk, qrammatik xüsusiyyətlərinə  
    görə yazılı ədəbi dildən fərlənir.  
6. Əsas səciyyəvi xüsusiyyəti sərbəstliyi və  
    yığcamlığıdır.  
 8.Bir çox şair və yazıçılar əsərlərində məişət üslubundan –  
    canlıdanışıq dilindən uğurla bəhrələnir.  

 
120
 
RƏSM - ŞGÜZAR ÜSLUB 
1. Rəsmi-işgüzar sənədlərin  
    dilidir. 
3. Obrazlı ifadələrə, fərdi nitq  
    xüsusiyyətlərinə rast gəlinmir.  
5. Lüğət tərkibi yığcam, sintaksisi məhduddur.  
2. Fikir müəyyən qəlbə düşmüş 
(standart) formada və yığcam şəkildə 
verilir. 
4. Milli-rəsmi üslub başqa gunksional  
    üslublara nisbətən gec formalaşıbdır.  
 6. Bu üslubda bir sıra arxaik sözlər və köhnlmiş  
   sintaktik qəliblər uzun müddət qorunub saxlanılır.  
RƏSM - ŞGÜZAR ÜSLUB  K  YERƏ AYRILIR: 
I
. Rəsmi sənədlərin dili
 
II.  şgüzar sənədlərin dili 
1. Dövlət hökumət 
təşkiloatlarının tərtib 
etdiyi rəsmi qaydada 
təsdiq olunan sənəddir.  
2 Konstitusiya, prezident 
fərmanı, hökumət 
sərəncamları və s. 
Dilin mükəmməlliyi 
Fikrin aydınlığı 
Dilin yığcamlığı 
Fikrin hüquqi cəhətdən 
ə
saslılığı 
Hamı üçün eyni olan 
standart formalarda 
hazırlanır. Ayrı-ayrı 
vətəndaşlara aid olur.  
Ə
rizə, tərcümeyi-hal, akt, 
xasiyyətnamə, bildiriş, 
reklam, izahat, etiket, 
pritikol, arayiş və s.  

 
121
 
FƏRD  ÜSLUB 
1. Bu və ya başqa bir görkəmli 
sənətkarlara məxsus şifahi, yaxud 
yazılı nitq xüsusiyyətləri fərdi üslub 
adlanır.  
3. Fərdi üslub ayrı-ayrı sənətkrların ümumi  
   dünyagörüşü, təfəkkürü ilə sıx bağlıdır.  
5. Fərdi üslubi ictimai-tarixi şərait yetişdirir.  
2. Fərdi üslub bədii üslublardan daha  
    qabarıq şəkildə özünü göstərir.  
4. Ədəbi dilimizin tarixində Nəsimi üslubu,  
    Füzuli üslubu, Sabir üslubu. 
      
6. Rəsmi-işgüzar üslubdan başqa digər üslubəarda da  
     nitq fərdililiyi olur.  

 
122
 
D LÇ L Y N BÖLMƏLƏR  
Fonetika 
Orfoqrafiya 
Orfoepiya 
Leksikologiya 
Söz yaradıcılığı 
Leksikologiy
4. 
A
h
ən
g q
an
un
u 
3. 
H
ec
a 
2. 
V
ur
ğu
 
1. 
D
an
ışı
q s
əsl
əri 
Sö
zl
ərin
 d
üz
gü
n 
tə
lə
ffü
z q
ay
da
sı 
Sö
zl
ərin
 d
üz
gü
n 
tə
lə
ffü
z q
ay
da
sı 
D
ilin
 lü
ğ
ət t
ərk
ib
i 
Sö
zd
üz
əltm
ən
in
 ü
su
l 
v
ə v
as
it
əl
əri 
L
ü
ğ
ətl
ər, 
on
la
rın
 
tə
rti
bi 
pr
in
sip
i 
Qrammatika 
Morfologiya 
Sintaksis 
Etimologiya 
Dialektologiya 
Üslubiyyat 
Nitq 
mədəniyyəti 
Onomastika 
Nitq  hissələri, 
onların 
dəyişməsi 
Söz birləşməsi, 
cümlə, mətn 
Sözlərin 
mənşəyi 
Dialekt və 
ş
ivələr 
Dilin üslublar 
sistemi 
Ə
dəbi dil 
normaları 
Xüsusi 
adlar 

 
123
N TQ MƏDƏN YYƏT NƏ VER LƏN TƏLƏBLƏR 
N TQ N ƏSAS KEYF YYƏTLƏR  
 
N TQ N  DÜZGÜNLÜYÜ.  Nitqin  düzgünlüyü  eyni  dərəcədə  onun  forması  və  məzmununa  hesablanmış 
anlayışdır, yəni formaca və məzmunca düzgün qurulmuş nitqdir. Düzgün nitqə yiyələnmək üçün təkcə qrammatik 
qaydalara riayət etmək azdır, ədəbi dilin digər normaları da nəzərdə saxlanılmalıdır.  lk növbədə cümlələr məntiqi 
cəhətdən düzgün qurulmalı, dilin fonetik, leksik və qrammatik normaları pozulmamalıdır.  
Düzgün nitq qarşılıqlı anlamanın açarıdır. Nitqin düzgünlüyü onun qarşılıqlı anlaşılmasını, birliyini təmin 
edir. Nitqin bu keyfiyyəti olmasa, nitq ünsiyyətinin dəqiqlik, məntiqlilik, uyarlıq kimi kommunikativ keyfiyyətləri 
pozular. Düzgün nitq həmişə ədəbi dil normaları çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Nitqin düzgünlüyü nitq-dil əlaqəsi 
ə
sasında anlaşılır. 
Düzgünlük kommunikativ keyfiyyətdir. Nitqin düzgünlüyü onun qarşılıqlı anlaşılmasını, birliyini təmin edir. 
Düzgünlük nitqin struktur təşkilini müəyyən edir. Onun komponentlərinə təkrarlanma. yerləşdirilmə, birləşdirilmə 
və dəyişdirilmə daxildir. 
Düzgünlük cəhətdən nitq iki formadadır: düzgün nitq və qeyri-düzgün nitq. Düzgün nitq gerçəklik haqqında 
məlumatın daha düzgün formasıdır. Düzgün olmayan nitq mətni anlamaq işini çətinləşdirə və ya strukturda ciddi 
pozulma yarada bilər, onun gerçəklik haqqında verdiyi məlumat dəqiq olmaz. Yanlışlıq qeyri-dəqiqlik törədir. 
Düzgün nitqin məzmunu qaydalı formalaşdığı və ifadə olunduğu üçün əlverişli sayılır, çünki hərəkidir. 
Nitq mədəniyyəti qrammatik cəhətdən cümlələrin düzgün qurulması, sözlərin düzgün işlədilməsi, düzgün 
tələffüz edilməsi, fikrin aydın, dəqiq və məntiqi ardıcıllıqla ədəbi tələffüz normalarına uyqun ifadə etməyi 
bacarmaq deməkdir. N.Q.Çernışevskinin sözləri ilə desək,  “ifadənin qeyri-dəqiqliyi və dolaşıqlığı, əlbəttə, fikrin 
dolaşıqlığına təsir göstərir. Dil şüurun ifadə formasıdır; dil düzgün deyildirsə, deməli, şüur da qüsurludur. Əgər dil 
(nitq) səliqəsiz və anlaşılmazdırsa, deməli, orada fikrin özü də qeyri-dəqiqdir». 
Nitqin bu keyfiyyətindən bəhs olunarkən çox zaman göstərilir ki, düzgünlük həm yazılı, həm də şifahi nitqdə 
qrammatik qaydalara əməl etməkdir. Lakin nitqin düzgünlüyü üçün təkcə qrammatik qaydaları gözləmək kifayət 
deyildir. Qrammatikanı yaxşı bilən adamlardan elələrinə təsadüf edilir ki, onların nə yazdıqlarını oxumaq, nə də 

 
124
danışığını  dinləmək,  anlamaq  mümkündür.  Belələrinin  nitqi  cansız,  təsirsiz  və    qüsurlu  olur.  Düzgün  nitqə 
yiyələnmək  üçün  qrammatikanın  qaydalarını  bilməkdən  əlavə,  ədəbi  dilin  digər  normalarına  da  riayət  etmək 
lazımdır. Bunun üçün cümlələr məntiqi cəhətdən düzgün qurulmalı, oradakı fikirlər aydın olmalı, münasib sözlər 
seçilməli,  həmin  sözlər  düzgün  tələffüz  edilməli,  canlı  sözün  təsir  gücünü  artıran  vasitələrdən  yerində  və 
məqsədəuyğun  istifadə  olunmalıdır.  Nitqin  düzgünlüyü  üçün  başlıca  şərtlərdən  biri  ifadə  edilən  fikrin  reallıqla 
bağlılığı, gerçəkliyin hadisə və predmetlərini olduğu şəkildə əks etdirməsidir. Reallıqdan uzaq, ona söykənməyən 
nitq hansı mövzuda olursa-olsun maraqsızdır, təsirsizdir, sönükdür. 
Nümunəvi  nitqin  mühüm  şərtlərindən  biri  də  cümlələrin    düzgün  qurulmasıdır.  Bu  cəhətdən  natiqin  nitqi 
başqalarından    fərqlənməlidir.  O,  dinləyicilərlə  ünsiyyətin  bütün    formalarında  fikrini  dolğun,  sanballı,  aydın  və 
təsirli  cümlələrlə  ifadə  etməyi  bacarmalıdır.  Danışıq  prosesində  yaxşı  cümlə  qurmaq  məqsədilə  fikirləşmək  və 
nümunəvi  cümlələr  düzəltmək  mümkün  deyildir  və  buna  ehtiyac  da  yoxdur.  Belə  bacarıq  xüsusilə  natiqlərdə 
möhkəm nitq vərdişinə çevrilməli, nəzərdə tutulan fikir özünəmüvafiq forma ilə verilməlidir. 
Nitqin düzgünlüyü yalnız o zaman təmin oluna bilər ki, nitq söyləyən şəxs bədii təsvir vasitələrindən, 
sinonimlərdən, obrazlı ifadələrdən, yeri gəldikcə atalar sözləri, zərb-məsəllərdən, aforizmlərdən məqamında 
bəhrələnsin. 
Danışan  bu  vasitələrlə  ən  incə  mətləbləri  dinləyicilərə  çatdıra  bilməlidir.  Belə  obrazlı  ifadələr    yerində, 
məqamında  işləndikdə nitq xoşagəlimli olur, onun  bədiiliyi, təsir gücü artır. 
Deməli nitqin düzgünlüyü üçün məntiqi və qrammatik cəhətdən düzgün qurulmuş cümlələr əsas götürülməklə 
ə
dəbi tələffüz qaydaları gözlənilməli, normal diksiya,  nitq fasilələri, məntiqi vurğu nəzərdə saxlanılmalıdır.  
 
N TQ N TƏM ZL Y . Danışıq normalarından kənara çıxmayan, yararsız yad ünsürlərdən uzaq olan və milli 
ə
dəbi dilin qayda və qanunlarına uyğun gələn nitq təmiz adlanır. Belə nitq dil vasitələrinin təhrif olunması ədəbna, 
ə
dəbi dilin normalarından kənara çıxmağa yol vermir. Əlbəttə,  hər bir şəxs öz nitqində həmişə bu tələbləri ödəyə 

 
125
bilmir.  Bəzilərinin nitqi düzgün, təmiz olmur, kələ-kötür olur. Belə nitq dilin təmizliyinə zərbə vurur. Dilin, nitqin 
təmizliyinin pozulmasının müəyyən səbəbləri var. Bunun birincisi dialektizmlərdir. Bəzilərinin nitqində həddən 
artıq yerli şivə və dialekt sözləri işlədilir.  kincisi, nitqdə varvarizm, vulqarizm və jarqonizmlərdən istifadədir. 
Heç bir ehtiyac olmadan nitq dialektizm, varvarizm, jarqonizm və əcnəbi sözlərlə yüklənir. Dialektizmlərin 
ə
dəbi nitqdə işlədilməsi və tətbiq olunması mümkündür. Azərbaycan həyatını, kəndini təsvir edən, milli kolorit 
yaradan hər bir yazıçı əsərində dialekt sözlərinə müraciət edir, dialekt leksikası işlədir. Bədii nitqdə dialektizmlərin 
işlədilməsinə çox ehtiyatla yanaşmaq lazımdır.  
Bədii üslubdan kənarda dialektizmlərin işlədilməsi arzuolunmazdır. Elə ziyalılar var ki, onlar öz nitqlərində 
ə
cnəbi sözlərdən, dialektizmlərdən, loru sözlərdən,  jarqonlardan bol-bol istifadə edir. Belə ziyalıların nitqini 
«ədəbilikdən uzaq ziyalı nitqi» adlandırmaq olar. 
Bədii əsərlərdə dialektizmlərin tez-tez yersiz işlədilməsi özünü doğrultmur, onların xüsusən nəsr əsərlərində 
yersiz işlədilməsi fikrin asanlıqla anlaşılmasına maneçilik törədir.  
        Dilin təmizliyini qoruyub saxlamaq üçün aşağıdakılara əməl olunmalıdır: 
1)
  Nitqdə məhəlli dialektlərə, yerli şivələrə məxsus danışıq tərzinə yol verilməməlidir: 
2)
  Əcnəbi  sözlər  lüzumsuz  işlədilməməlidir.    Bəzi  hallarda  natiqlər  heç  bir  ehtiyac  olmadan  nitqlərini  çətin, 
mənası çoxları üçün aydın olmayan terminlərlə doldururlar ki, nəzərdə tutulan fikir, məzmun bu terminlərin 
kölgəsində itib-batır, mətləb dinləyici üçün aydın olmur. 
3)
  Tüfeyli sözlərlə bağlı qüsurlar aradan qaldırılmalıdır. Bəziləri danışıq zamanı qurmaq istədikləri cümlələri 
tamamlaya  bilmir,  zəruri  sözləri  tapmaqda  çətinlik  çəkirlər.  Bu  səbəbdən    danışan  yersiz  fasilələr  etmək 
məcburiyyətində qalır, mətnlə əlaqəsi olmayan sözlər, ifadələr işlətməli olur: əsas  etibarilə, deməli, məsələn, 
türkün məsəli, ən azı, ona görə ki,  beləliklə, adı nədir, adını sən de. 
 
4)
  Jarqon  sözlərin  və  ifadələrin    işlədilməsi  (məsələn;  znaçit,  voobşe,  temboli,  mejdu  proçim)  məqbul 
sayılmamalıdır. 

 
126
5)
  Mədəni  danışıqda  başqasını  təhqir  etmək,  heysiyyətinə  toxunmaq  məqsədini  daşıyan  söyüş  və  qarğışlara, 
ə
dəbsiz,  təhqiramiz,  qeyri-etik  sözlərə,  ifadələrə 
(anqırmaq,  bağırmaq,  soxuşdurmaq,  xosunlaşmaq, 
donquldanmaq,  qatıqlamaq, qanmaq, tülkü, ayı, eşşək, qoduq, heyvərə, alçaq, tupoy, qanmaz, gəbərtmək, 
qırıldamaq, burnunu soxmaq,  kəllən haqqı, çərənləmək, başı girməyən yerə bədənini soxmaq, hırıldamaq, 
hürkmək, xoruzlanmaq və s.) yer verilməməlidir. 
6)
  Äèëèí òÿìèçëèéèíÿ õÿëÿë ýÿòèðÿí ñþç ãðóïëàðûíäàí áèðè äÿ àðqîëàðäûð. Ôðàíñûç äèëèíäÿí êå÷ìèø áó òåðìèí 
àëòûíäà ìÿùäóä äàèðÿäÿ èøëÿíèá áàøãàëàðûíûí áàøà äöøìÿäèéè øÿðòè èôàäÿ âÿ éà ñþç íÿçÿðäÿ òóòóëóð.