AZƏrbaycan d L haqqinda

  Əsas nitq hissələri  
sim 
Sifət  
Say 
Əvəzlik 
Fel 
Zərf 
2.
  Köməkçi nitq hissələri  
Qoşma 
Bağlay
ıcı  
Ədat   
Modal s
özlər. 

 
69
Dilimizdə olan x
üsusi bir nitq hissəsi də var ki, o nida adlanır. 
Sintaktik  sistem  sərbəst  s
öz  birləşmələrindən,  cümlələrdən,  onların  quruluşundan  bəhs  edir.  Sadə  və 
m
ürəkkəb cümlələri tədqiq edir.  
Sintaktik  sistem  həm  də  dilimizdə  olan  c
ümlələri  məqsəd  və  intonasiyaya  görə  öyrənir.  Bunlar 
aşağ
ıdakılardır: 
1. Nəqli c
ümlə 
2. Əmr c
ümləsi 
3. Sual c
ümləsi 
4. Nida c
ümləsi 
Natiq belə c
ümlələri xüsusi hallarda işlədir, bu da cümlənin təsir qüvvəsini artırır. 
Üslubi sistem - üslubları onların əsasını təşkil edən bədii fiqurların ifadə etdikləri xüsusiyyətləri öyrənən 
m
üstəqil elm sahəsidir. Buna da üslubiyyat deyilir. 
Nitq dilin təzah
ür formasıdır. Nitqi dildən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri onun fərdi olmasıdır. 
Hər bir natiqin 
öz nitq üslubu var. Nitqin gözəlliyi natiqin dili gözəl bilməsi, hər bir sözü yerində işlətməsi, 
c
ümlədə  söz  sırasını  pozmaması  və  s.  ilə  şərtlənir.  Nitqi  dildən  fərqləndirən  amillərdən  biri  də  nitqdə 
intonasiya və digər vasitələrdən istifadə etmək imkanlar
ının olmasıdır. 
 
 
 
 
 
NAT Q N ƏMƏY  VƏ DAVRANIŞI 
 
Hər  bir  natiq  nitqini  haz
ırlayarkən  qarşısına  məqsədlər  qoyur.  Öz  şəxsi  təcrübəsindən  istifadə  edib, 
nitqini maraq doğuran məsələlər 
üzərində qurmağa çalışır. Belə ki, o, natiqlik sənətinin prinsiplərinə riayət 
etməlidir. Odur ki, natiq nitqini haz
ırlayarkən aşağıdakı prinsiqlərə əməl etməlidir: 

 
70
1. Nitqin məzmunu; 
2. Nitqin formas
ı; 
3. Məzmun ilə forman
ın vəhdəti; 
4. Məzmunun ayd
ınlaşdırılmasında ənənəvi formalardan düzgün şəkildə istifadə edilməsi; 
5. Nitqin kompoziyas
ının qurulması; 
6. Ədəbi dil, onun normalar
ına əməl edilməsi; 
7. Nitqin sadə, y
ığcam olmasının təmin edilməsi; 
8. Nitqin ideyas
ının dinləyicilərə çatdırılması; 
9. 
Üslub. 
Natiq dilimizdə işlənən s
öz birləşmələrindən də (həm sabit, həm də sərbəst) düzgün istifadə etməlidir. Bu 
qəbildən  olan  ibarələri,  atalar  s
özlərini,  zərbi-məsələləri,  idiomatik  ifadələri,  hikmətli  sözləri  yerli-yerində 
işlətməyi bacarmal
ıdır. Məsələn, ürəyim ağrıyır əvəzinə, qəlbim ağrıyır, gözüm səndən su içmir əvəzinə, ağlım 
səndən bir şey kəsmir, g
özləri kəlləsinə çıxmaq əvəzinə, gözləri hədəqəsindən çıxdı və s. kimi ifadələr düzgün 
işlədilməyəndə 
öz təsir qüvvəsini itirir. 
S
öz  birləşmələri  dilin  frazeologiya  şöbəsinin  tədqiqat      obyektidir.        Natiq      söz      birləşmələrinin 
n
övlərini (sabit söz birləşmələrini, sərbəst söz birləşmələrini) dərindən bilməlidir. Natiq bunu dərk etməlidir 
ki, sərbəst s
öz birləşmələrinin tərəfləri onun özü tərəfindən qurulur. Bunu dəyişə bilər. Sabit söz birləşmələri 
isə uzun bir tarixi yol ke
çib, sabitləşib. Onun tərəfləri arasına söz daxil etmək olmur. Milli ruh, adət-ənənə 
belə birləşmələrdə daha qabar
ıq özünü göstərir. Məsələn, gözüm səndən su içmir, nə baxırsan, dəvə nalbəndə 
baxan kimi; bel bağlama; s
öz almaq; dərd çəkmək; yersiz gəldi, yerli qaç; igid ölər adı qalar, namərd ölər nəyi 
qalar? ke
çmə namərd körpüsündən, qoy aparsın sellər səni; dost başa baxar, düşmən ayağa və s... 
Natiq onu da bilməlidir ki, frazeoloji s
öz birləşmələri sərbəst söz birləşmələrindən bəzi xüsusiyyətlərinə 
g
örə ciddi şəkildə fərqlənir. Məsələn, sabit söz birləşmələri dildə hazır birləşmə kimi işlədilir, buradakı sözlər 
m
üstəqil mənaya  malik  olmur, hamısı birlikdə  bir  sual  tələb  edir.  Sabit  söz  birləşmələri özü  də sərbəst  söz 
birləşmələrindən əmələ gəlir. Sabit s
öz birləşmələri bitkinliyə malik olmur. Sərbəst birləşmələr isə bitkinliyə 
malik olur, tərəfləri m
üstəqil olur, ayrılıqda sual tələb edir, müəyyən ehtiyacla əlaqədar işlədilir və s. 

 
71
Dilimizdə işlənən frazeoloji vahidlər həm 
çoxmənalı, həm omonim, həm sinonim, həm də antonim ola 
bilər. Frazeoloji vahidlər dildəki obrazl
ılığı, effekti, təsir qüvvəsini artırmaq üçün müəyyən üslubi çalarlıqlar, 
rənglər yarad
ır. Məsələn, 
 
Mən aş
ıq qız alanda,  
Yanağ
ın qızaranda, 
Oğlan murada 
çatar  
Toy tutub q
ız alanda. 
 
və yaxud 
 
Ay doland
ı, il dolandı,  
Hicran odu alovland
ı,  
Dost-aşna, qohum-qardaş  
Zərnigara 
çəkərdi baş. 
(S.Vurğun) 
 
Sabit birləşmələr həm də bədii təsvir vasitələri ilə işlənə bilir, s
özlərin məna qüvvəsini, təsirini artırır. 
Nitq prosesində  diskussiya və polemika da m
ühüm  rol oynayır. Hər  hansı  bir  problemə, hadisəyə  aid 
həqiqi fikrin meydana 
çıxmasında mübahisədən istifadə edilir. Diskussiya nisbətən geniş şəkildə dinləyicilərlə 
apar
ılan  fikir  mübadiləsidir.  Diskussiya  müəyyən  ədəbi  cərəyanın  nümayəndələri  arasında,  kiçik  idarə  və 
m
üəssisələr  arasında,  müəyyən  siyasi  partiyalar  arasında,  müxalifətlə  iqtidar  arasında  aparıla  bilər.  Hətta 
m
üəyyən bir kitabın, elmi məqalənin müzakirəsi də diskussiya xarakteri daşıya bilər. 
Polemika  isə  natiqlik  sənətində  bar
ışmaz  mövqe  anlayışını  ifadə  edir.  Yəni  burada  tərəflər  öz  fikrini, 
konsepsiyas
ını əks tərəfə qəbul etdirməyə çalışır. Bu, əlbəttə, zorla, güclə deyil, müəyyən inandırma yolu ilə, 
s
übutla,  faktlarla  həyata  keçirilməlidir.  Məsələn,  keçmiş  Respublika  prezidenti  H.Əliyev  cənablarının  xalq 

 
72
yaz
ıçısı  Hüseyn  Abbaszadə  ilə  apardığı  polemikanın  bir  hissəsini  nəzərdən  keçirək.  Bu  polemika  dilimizin 
necə adlanmas
ı ilə əlaqədar aparılır. 
H.Əliyev: - H
üseyn müəllim, o vaxt sən yazdın ki, türk dili olsun? 
H.Abbaszadə: - Yox, Azərbaycan dili.  
H.Əliyev: - Bəs niyə yazmad
ın? 
H.Abbaszadə: - O vaxt «t
ürk dili» deyənin dilini boğazından çıxarırdılar (gülüş). 
H.Əliyev: - 
Çıxaraydılar da, nə olar, yazaydın da... 
Sonra həmin polemika aşağ
ıdakı şəkildə davam etdi: 
H.Əliyev:  -  Amma  bilirsən  nə  var?..  O  vaxtlar  biz  əməkdaşl
ıq  eləyirdik  və  keçən  dəfə  də  mən  dedim, 
«Azərbaycan  dili»  yazmaq 
üçün  mən  nə  qədər  mübarizə  apardım.  Amma,  mən  açıq  üzünüzə  deyirəm, 
ham
ınıza, senə de deyirəm, Bəxtiyar müəllimə də deyirəm, biriniz də o vaxt mənə gəlib demədiniz ki, «türk 
dili» yazmaq laz
ımdır? 
H.Abbaszadə: - D
üzdür. 
H.Əliyev: - He
ç biriniz deməmişdiniz. 
H.Abbaszadə: - O vaxt qorxurduq deməyə. 
H.Əliyev:  -  «Azərbaycan  dili»  demişdilər,  onu  demişdilər,  amma,  «t
ürk  dili»  deməmişdilər»... 
“Azərbaycan” qəzeti 10 noyabr, 1995-ci il. 
 
G
öründüyü  kimi,  polemikada  mühüm  yeri  əsas  məntiqi  fikirlər,  sübutlar,  faktlar  tutur.  Həm  də 
polemika iki şəxs aras
ında gedir. Bu onu göstərir ki, polemikanın əhatə dairəsi diskussiyanın əhatə dairəsinə 
g
örə  məhduddur.  Polemika  məhkəmə  natiqliyində  müttəhimlə  hakim  arasında,  akademik  natiqlikdə 
aspirantla opponent aras
ında, hətta, müəllimlə tələbə, şagird arasında da baş verə bilər. 
Nitqini y
üksək səviyyədə qurmaq üçün natiq öz nitqində dərin mənalı mündəricə və bitkin formaya nail 
olmal
ıdır.  Həyatda  nə  varsa,  nə  inkişaf  edirsə  bir  qanunauyğunluq  formasında  təzahür  edir.  Deməli, 
m
ündəricə ilə forma obyektiv gerçəklikdir. 

 
73
Ger
çək  aləmdə  hər  nə  varsa,  hamısı  mündəricəli  və  formalıdır.  Mündəricə  özünə  müvafiq  formada 
təzah
ür  tapır.  Məzmun  və  forma  maddənin,  həyat  faktının,  insan  fəaliyyətinin  atributu,  mövcudiyyət 
tərzidir. Həyat
ın özü kimi, onun bədii inikası da mündəricəsiz və formasız ola bilməz. 
Əsil  həqiqət...  təəss
üratla  varlıq  haqqındakı  təsəvvürlərin,  ideya  və  idealların  müqayisəsindən  və 
peyvəndindən yaran
ır. Həyatdakı bu inikas tərzi incəsənətdə bədii inikas kimi keçir. Həyat mündəricəsi də 
burada m
ütləq bədii mündəricə kimi formalaşır. 
nikas
ın  obyekti,  predmeti  yox  inikasın  özü  incəsənət  əsərinin  mündəricəsini  təşkil  edir.  Misal  üçün 
C.Cabbarl
ının  «1905-ci  ildə»  pyesinin  mündəricəsi  sadəcə  inqilab  hadisələri  deyil,  bu  hadisələrin  müəllif 
ş
üurundakı inikasından ibarətdir. Səməd Vurğun «Vaqif» dramında XVIII əsrin hadisələrini bir tarixçi kimi 
yox, bir sənətkar kimi inikas etdirməsidir. 
Natiq nitqini qurarkən, 
öz təxəyyülünü də bu məzmuna köçürməli, başa düşdüyü formada fikrini ifadə 
etməlidir.  Bu  prinsipə  nail  olmaq 
üçün  natiq  kərkin  zəhmət  çəkməli  və  öz  üzərində  işləməlidir.  Məzmunu 
ayd
ınlaşdırmaqdan  ötrü  natiq  induksiya  metodundan  istifadə  etməli,  onu  təcrübədən  keçirib  fikrini 
ümumiləşdirməlidir.  nduksiya  üsulu  deduksiya  ilə  əlaqəli  olduğu  üçün  natiq  bu  üsulu  da  yaddan 
çıxarmamalıdır. 
Nitqdə forma da qorunub saxlanmal
ıdır. Təcrübə göstərir ki, hər bir natiq öz üslubuna müvafiq forma 
qurur.  Bəzisi 
öz  bildikləri  kimi  danışır,  bəzisi  kitab  dilinə  üstündük  verir,  bəzisi  müstəqilliyə,  öz  sözünü 
deməyə can at
ır. Bu isə nitqin formasını təşkil edir. 
«Predmetlə  m
ündəricə  arasında  fərq  olan  kimi,  əsərin  bədii  ifadə  vasitələri  ilə  onun  bədii  forması 
aras
ında da mühüm fərq vardır. Bədii ifadə vasitələri (söz,  dil,   cümlə  quruluşu,  melodiya,   ahəng,  ritm, 
kompozisiya, rəng, iş
ıq və kölgə, perspektiv və s.) müxtəlif  janrlarda  işlənir.   Forma  isə  konkret əsərin 
ifadəsidir.  Forma 
ümumilik  qəbul  etmir.  O  əsərin  mündəricəsindən  asılıdır  və  ancaq  bu  və  ya  digər 
m
ündəricəni  əyan  edə  bilər.  Mündəricə  mütləq  özünə  müvafiq  formada  təcəssüm  tapır.  Əgər  belə  formada 
realizə  olunmursa,  deməli, 
öz-özlüyündə  gərəkli  və  zəngin  olsa  belə,  potensiyada  qalır,  aşkarlanmır. 
M
ündəricə daha mühüm və aparıcı kateqoriyadır. Forma ondan asılıdır və ona xidmət edir. Lakin bu şərt 
he
ç də formanın əhəmiyyətsizliyinə dəlalət etmir. Forma kateqoriyası da bədii yaradıcılıq prosesində mühüm 

 
74
rol  oynay
ır.  Böyük  sənətkarlar  həmişə  bədii  forma  ustası  olmuşdur.  Bunsuz  sənətkar  olmaq  və  bədii  əsər 
yaratmaq m
ümkün deyildir. M.Qorki yazır ki, «Sənətkar öz şəxsi, sübyektiv təəssüratının üzərində işləməyi, 
əsər
ın  ümumi  əhəmiyyəti  olan  cəhətlərini  tapmalı,  öz  təsəvvürlərinə  öz  formalarını  verməyi  bacaran 
adamd
ır» (M.Məmmədov. “Estetika haqqında söhbət”). 
Nitqlərin m
üxtəlifliyini nəzərə alsaq, onda belə bir nəticə çıxara bilərik ki, hər bir nitqin özünəməxsus 
formas
ı  olur.  Formadan  danışarkən  ənənəvi  formanı  da  yaddan  çıxartmaq  olmaz.  Nitqin  dinləyicilərə 
çatdırılmasında bu prinsin mühüm rol oynayır. Məsələn, bir natiq çıxış edərkən əvvəl müvəffəqiyyətlərdən, 
sonra isə n
öqsanlardan, daha sonra isə qarşıda duran vəzifələrdən söhbət açır və nəticə əldə edir. Digər natiq 
isə  əvvəl  n
öqsanlardan,  ardınca  müvəffəqiyyətdən,  sonra  isə  qarşıda  duran  vəzifələrdən  məlumat  verir  və 
nəticə əldə edir. Bu nitq hər iki halda məqbul hesab olunur. 
Çünki belə nitqi dinləyicilər daha tez qavrayır. 
Bu ənənəvi formalardan demək olar ki, b
ütün natiqlər istifadə edir, faydalanır. 
Natiq  nitqini  qurarkən  məzmun  ilə  forman
ı  vəhdətdə  götürməlidir.  Əks  təqdirdə  onlar  bir-birindən 
təcrid olar və nitq istənilən nəticəni verə bilməz. Bəzən məzmun ilə forma bir-birini tamamlam
ır, bu zaman 
nitqin  naqisliyi  dərhal  hiss  olunur.  Natiq  nitqin  ideyas
ını  tamamlaya  bilmir,  ya  da  çətinliklə  tamamlayır. 
Bəzi vaxtlar forma məzmuna qurban verilir. Bu daha 
çox nitqin nəzm formasında özünü göstərir. Şair qafiyə 
xatirinə forman
ı məzmuna qurban verir. Lakin nəsr dilində bu prinsip özünü doğrultmur. Natiqin nitqində 
məzmun  ilə  forma  o  zaman  dolğun  və  səlis  olur  ki,  m
övzu  elmi  şəkildə  qurulur,  fikir  məntiqi  cəhətdən 
əsasland
ırılır. 
Nitqin  qurulmas
ında  kompozisiya  da  əsas  amillərdən  biri  hesab  olunur.  Natiq  nitqini  necə  qurmalı? 
sual
ına  özü  cavab  tapmalıdır.  Natiq  əvvəlcədən  topladığı  materialı  ardıcıl  şəkildə  qruplaşdırır.  Bunun 
əsas
ında  plan  qurur.  Plan  ayrı-ayrı  hissələrə  bölünür,  məntiqi  əlaqə  yaradılır  və  son  variant  diqqət 
mərkəzində  qal
ır.  Natiq  nitqini  plan  əsasında  şərh  edir  və  ardıcıllığı  gözləyir.  Bu  haqda  əvvəlki  fəsildə 
məlumat verdiyimiz 
üçün artıq şərhə ətraflı ehtiyac duymuruq. 
Nitq  ədəbi  dilin  normalar
ı  əsasında  qurulmalıdır.  Bu  da  natiqdən  böyük  zəhmət  tələb  edir.  Ədəbi  dil 
idarə  və  təşkilatlarda,  ali  məktəblərdə  (
ümumi  şəkildə  təhsildə),  informasiya  mərkəzlərində,  radio  və 
televiziyada və s. yerlərdə istifadə olunur. Ədəbi dilin formas
ı hamı tərəfindən qorunmalıdır. 

 
75
Ədəbi dil uzun bir tarixi yol ke
çib formalaşmışdır. Natiq dilin keçdiyi tarixi yolu və onun əsasında ədəbi 
dilin formalaşmas
ını, ədəbi dil normalarını, yazılı və şifahi qollarını, səs sistemini, lüğət tərkibini, qrammatik 
quruluşunu  dərindən  bilməli  və  nitqində  onlar
ı  yerli-yerində  işlətməyi  bacarmalıdır.  Onu  da  yaddan 
çıxarmaq  olmaz  ki,  natiq  bu  prinsiplərdən  seçmə  və  əvəzetmə  yolu  ilə  bəhrələnməlidir.  Bu  seçmə  və 
əvəzetməni natiq təxminən belə qruplaşd
ırmalıdır. 
1. Natiq dilimizdəki səslərin spesifik x
üsusiyyətlərini, səs və fonemi, fonetik hadisə və qanunları (ədəbi 
dildə sabitləşənlər qanun adlan
ır; belə sözlər necə yazılırsa, elə də oxunur; yazıda sabitləşməyənlər isə fonetik 
hadisə adlan
ır). 
2. Natiq l
üğət tərkibinə yaxşı bələd olmalı, hamı üçün aydın və başa düşülən sözləri seçib işlətməlidir. 
3.  Natiq  nitqində  qrammatik  qaydalar
ı  gözləməli,  sözlərdə  şəkilçilərin  düzgün  işləməsini,  şəkilçilərin 
variant
ını, növlərini düzgün şəkildə müəyyənləşdirməlidir. 
4.  Natiq  m
üasir  dilçilik  elminə  aid  yazılmış  lüğətlərdən,  ensiklopediyalardan  istifadə  edib  nitqini 
əsasland
ırmalıdır. 
5.  Dilimizdə  işlənən  bir  s
ıra  sözlər  var  ki,  dialekt  xarakteri  daşıyır,  məsələn,  bajı,  qardüş,  məmə  (ana 
mənas
ında),  qaş  (hündür  və  yaxud  havanın  qaralması  mənasında)  və  s.  sözlər  natiqin  nitqində  özünə  yer 
tapmamal
ıdır. 
6. Natiq 
çətin anlaşılan ərəb, fars sözlərindən, həmçinin rus-Avropa mənşəli sözlərdən uzaq olmalıdır. 
L
üzumsuz sözləri nitqə gətirmək ədəbi dil normalarının pozulması deməkdir. 
Nitqə haz
ırlaşarkən natiq ədəbi dilin özünəməxsus normalarına riayət etməlidir. Normativlik nitq üçün 
əsas  şərtdir. Nitqdə normativlik  pozularsa, ədəbi  dildən  dan
ışmağa dəyməz. hər bir natiq ədəbi dilin bütün 
formalar
ına riayət etməli və onlardan faydalanmalıdır. Bu normaları bir daha yada salmağı lazım bildik: 
1. Fonetik normalar; 
2. Orfoepik normalar; 
3. Orfoqrafik normalar; 
4. Qrammatik normalar; 
5. 
Üslubi normalar; 

 
76
6. Semantik normalar; 
7. Leksik normalar. 
Bu normalar haqq
ında əvvəlki fəsillərdə ətraflı məlumat vermişik. 
Qeyd  edək  ki,  «ədəbi  dilin  normalar
ı  daimi  deyildir.  Bunlar  dilin  inkişafı  ilə  bağlı  zaman  keçdikcə 
dəyişir və zənginləşir. M
üasir dövrün tələblərini ödəyə bilməyən normalar sıradan çıxır. Hər bir yeni ədəbi 
norma xalq
ın ruhuna uyğun yaradılır. Qeyd etdiyimiz bütün bu normalar şifahi ədəbi dilə aiddir. 
Ədəbi dilin yaz
ılı növü isə şifahi növdən xeyli sonra təşəkkül tapmışdır. Yazılı nitq şifahi nitqdən onunla 
fərqlənir ki, yaz
ılı nitq dəqiqlik, səlislik tələb edir. Yazılı nitq müəyyən çərçivə daxilində inkişaf edir. Natiq 
nitqini yazarkən ədəbi dilə verilən tələbləri bilməlidir. Bu tələbləri təxminən elə qruplaşd
ıra bilərik: 
1) Nitq yaz
ılır və oxunur. Bu nitqi həm natiq, həm də başqa bir şəxs icra edə bilər. 
2) Yaz
ılı ədəbi dildə terminlərdən daha çox istifadə edilir. 
3) Yaz
ılı ədəbi dil elmi xarakter daşıyır. 
4)  Yaz
ılı  nitqdə  əsasən  mürəkkəb  fikirlər  və  onların  izahı,  nitqə  ayrılan  vaxt  çoxluğu,  yığcamlıq  əsas 
g
ötürülür. 
5) Yaz
ılı nitqdə qrammatik normalara daha çox diqqət yetirilir. 
6) Yaz
ılı nitq şərh olunarkən durğu işarələri fikirləri ifadəsinə xidmət edir. 
7) Natiq yaz
ılı nitqi hazırlayarkən mənbələrə, kitablara, mətbuata, məqalələrə və s. külliyyatlara tez-tez 
m
üraciət edir və sitatlar gətirir. 
Natiq  nitqini  qurarkən  həm  yaz
ılı,  həm  də  şifahi  ədəbi  dil  normalarından  istifadə  etməlidir.  Nitqin 
qurulmas
ında və dinləyicilərə  çatdırılmasında  sadəlik,  yığcamlıq, dəqiqlik də mühüm  əhəmiyyətə  malikdir. 
Nitqin  sadəliyi  onun  ayd
ınlığını,  dəqiqliyi  isə  yığcamlığını  təmin  edir.  Sadə  və  təmiz  nitq  dinləyicilərin 
səviyyəsinə uyğun qurulmal
ıdır. Yəni nitq hazırlanarkən auditoriyanın səviyyəsi hökmən nəzərə alınmalıdır. 
Bəzən natiqlər elmi m
övzular hazırlayarkən terminlərin izahına çalışırlar, bu isə nitqin dəqiqliyini pozur. Bu 
m
üəyyən  qədər  nitqin  təmizliyinə  də  xələl  gətirir.  Nitqi  sadə,  aydın,  təmiz  qurmaq  üçün  natiq  bədii  təsvir 
vasitələrindən və bədii ifadə vasitələrindən d
üzgün istifadə etməlidir. 

 
77
Nitq  mədəniyyəti  termini,  s
özün  geniş  mənasında,  yalnız  gözəl  və  aydın  danışmaq  qabiliyyəti,  nitqi 
d
üzgün və  yaxşı qura  bilmək bacarığı  demək  deyildir.  Nitq  mədəniyyəti,  eyni  zamanda məzmunlu,  ifadəli, 
parlaq, orijinal, həm də maraql
ı nitq qurmağı bacarmaq deməkdir. Buraya qədər deyilənlərə yekun vuracaq 
olsaq, aşağ
ıdakı nəticəyə gəlmək mümkündür. 
Bizim dilimiz zəngin, q
üdrətli və rəngarəng bir dildir. Əgər danışan adamda ümumi mədəniyyət, bilik və 
hərtərəfli məlumat yoxdursa, o, təkcə dili bilməklə d
üzgün və səlis nitqə yiyələnə bilməz. Eyni zamanda dili 
sevmədən,  nitqə  ş
üurlu  münasibət  bəsləmədən,  dilçilik  və  üslubiyyat  sahələrinə  dair  müəyyən  məlumata 
malik olmadan ən d
üzgün, ən məntiqi fikirləri ifadə etmək mümkün olmaz. 
Dil
çilik  nöqteyi-nəzərindən  nitq  mədəniyyəti,  nitqin  düzgünlüyü,  yəni  müasir  ədəbi  dilin  normalarını 
bilməyi və ona m
öhkəm, həm də sərbəst yiyələnməyi nəzərdə tutur. O, nitqin üslubca gözəlliyini, yəni hazırda 
istifadə etdiyimiz 
üslublara əsaslanaraq, fikri ifadə edən dil vasitələrinin xüsusiyyətini nəzərə almalıdır. 
Natiq 
çıxışında  anlaşılmazlığa,  ikimənalılığa,  uzunçuluğa  yol  verməməli,  nitqin  mümkün  qədər  sadə, 
ayd
ın və yığcamlığına çalışmalıdır. Natiqin sözü məzmunlu, ifadəli, səlis, obrazlı olmalıdır. 
Nitq mədəniyyətinə yiyələnmək 
çox kərkin əmək tələb edir. Ona hazır reseptlə yiyələnmək olmaz; hər 
bir adam nitqini m
üstəqil surətdə, dilə şüurlu münasibət bəsləməklə inkişaf etdirə bilər. 
Nitq  ilə  təfəkk
ür  arasında  əlaqə  və  qarşılıqlı  bir  asılılıq  vardır.  Dinləyici  və  oxuculara  nitqin 
təkmilləşməsi zərurətini başa d
üşməkdə, onlara dilçilik məsələlərindən baş çıxarmaqda kömək etmək mühüm 
bir vəzifədir. 
Çünki «dilin təmizliyi, məna dəqiqliyi və onun kəskinliyi uğrunda mübarizə mədəniyyət silahı 
uğrunda  apar
ılan  mübarizədir.  Bu  silah  nə  qədər  düzgün  istiqamət  alsa,  bir  o  qədər  qiymətli  olar». 
(A.Abdullayev) 
Deməli,  n
ümunəvi  nitqə  verilən  tələblər  içərisində  sadəlik,  dəqiqlik,  yığcamlıq  mühüm  rol  oynamaqla 
bərabər, natiqdən bacar
ıq, təcrübə və istedad tələb edir. Çünki natiqin ən böyük müvəffəqiyyəti mövzunun 
ideyas
ını dinləyicilərə çatdırmaqdır. 
deya  nədir?  Cavab  belədir:  obyektiv  ger
çəklik,  həyat  hadisəsi.  Hər  hansı  bir  predmet  haqqında 
insanlar
ın  təsəvvürü.  Yaranan  təsəvvürlərə  insanların  münasibəti.  Bu  münasibətləri  əks  etdirən  fikir 
məcmusu.  deya həmişə həyatdak
ı hadisələrdən doğur və inkişaf edir. 

 
78
Natiqin  d
ünyagörüşü,  onun  mövqeyi,  nitqinin  zənginliyi  və  ideya  istiqaməti  əsas  meyardır.  Natiq 
nitqində həyat
ı nə qədər gözəl təsvir edirsə etsin, ideya zəif olarsa, nitq dinləyiciləri razı salmır, Natiqin nitqi 
dolğun,  inand
ırıcı,  xalqın  mənafeyinə  xidmət  edən  ideyalarla  zəngin  olmalıdır.  Natiq  xalqın  mənafeyinə 
xidmət  edən  qabaqc
ıl  ideyaları  təbliğ  və  tərənnüm  etməlidir.  Məsələn,  Respublikamızın  müstəqilliyi, 
d
övlətçiliyimiz, söz azadlığı, işıqlı gələcəyimiz, torpağımızın bütövlüyü və digər mütərəqqi ideyalar nəzərdən 
yay
ına  bilməz.  Yeri  gəldikdə  bu  ideyalar  dinləyicilərə  aşılanmadıdır.  Bədii  əsərdə  olduğu  kimi,  nitqdə  də 
m
üəllifin  təsvir  etdiyi  hadisələr  onun  ifadə  etdiyi  fikirlərin  məcmusudur.  Əsas  ideya  da  buradan  doğur. 
Məsələn, tutaq ki, b
öyük Azərbaycan dramaturqu, nasiri, tənqidçisi, akademik M. brahimov «Böyük dayaq» 
əsərini yazarkən, qarş
ısına belə bir məqsəd qoymuşdur ki, xalqa arxalanmayan inadkarlıq göstərən, mənəm-
mənəm  deyənlərin  ax
ırı  fəlakətlə  qurtarır.  Ona  görə  də  şəxsiyyətəpərəstiş  dövrünün  məhsulu  olan  bu  əsər 
R
üstəm  kişi  ətrafında  cərəyan  edir.  Özündən  başqa  heç  kəslə  razılaşmayan  gənclərə,  ağsaqqallara,  əmək 
qabaqc
ıllarına, kəndi namuslu, düz adamlarına inanmayan Rüstəm kişinin aqibəti əsərdə çox gözəl və bədii 
boyalarla əks olunmuşdur. Yaltaqlar
ı, əliəyriləri ətrafına toplayan Rüstəm kişi əsərin finalında tək qalır və 
ətraf
ına topladığı bu yaramaz adamlar tərəfindən ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalır. Böyük yazıçı əsərin adını da 
ideyas
ı  ilə  bağlayır.  Xalq  qüvvəsini  cəmiyyətin  aparıcı  qüvvəsi  kimi  təsvir  edir.  Yalnız  xalq  kütlələrinə 
arxalanmaqla  m
üvəffəqiyyət  qazanmaq  olar  fikrini  əsərin  ideyası  kimi  tərənnüm  edir.  Öz  günahını,  səhv 
m
övqeyini  başa  düşən  Rüstəm  kişinin  xəstəxanada  yatması  səhnəsi  ilə  müəllif  fikrini  və  əsərin  ideyasını 
tamamlay
ır.  «Bayırda  isə  gur  yağış  yağırdı,  hər  şeyi  yuyub  təmizləyən  yağış».  Bu  cümlə  ilə  müəllif  olub-
ke
çənləri unutdurmaq istəyir. Yeni bir həyatın başlanğıcından xəbər verir. 
Həyat
ı bədii boyalarla əks etdirən, realizm ənənəsini əsas götürən, dolğun süjetə malik olan belə əsərlər 
natiqlər 
üçün  bir məktəb,  örnək olmalıdır. Görkəmli  yazıçı  əsərdə  əsas  ideyadan  əlavə, ana  süjet xəttindən 
t
örəyən bir sıra hadisələri də təsvir edib, onlara surətlər vasitəsi ilə münasibətini bildirmişdir. Natiq nitqində 
nikbin, gələcəyə inamla baxan, yeni d
ünya quruculuğuna xas olan duyğuları, əməlləri əks etdirən ideyaları 
a
çıb göstərməlidir. 
deya  həyatda  baş  verən  m
ürəkkəb  ictimai  ziddiyyətləri,  natiqin  apardığı  müşahidələri, 
ümumiləşdirmələri  konkret  şəkildə  əks  etdirir.  deyanı  natiq  nitqinin  ruhunu  kimi  qəbul  etməlidir.  Çünki 

 
79
ideya nitqin əsas
ını, canını təşkil edir. Natiq apardığı müşahidələri canlı, bədii təsvir vasitələri ilə işıqlandırır. 
Təsvir etdiyi və yaxud haqq
ında danışdığı hadisəyə öz münasibətini bildirir. Bu isə ideyanın özəyini, əsasını 
təşkil edir. «B
öyük sənət-karların öz əsərlərində yürütdüyü ideyalar bəzən mürəkkəb bir xarakter daşıya bilər, 
əsərlərdə  bir  s
ıra  ideyalar  ifadə  oluna  bilər.  Bu,  əlbəttə  mümkündür.  Dünya  ədəbiyyatının  təcrübəsi  bunu 
ayd
ınca  sübut  edir.  Lakin  əsərin  bir  əsas  ideyası  ola  bilər,  qalan  ideyalar  isə  yardımçı  xarakter  daşıyır  və 
ədəbi əsərin birliyini m
ühafizə etmək üçün əsas ideyaya tabe olur, əsas ideyanın təzahür etməsinə yardım edir. 
Bədii əsərdə əsas yard
ımçı ideyalar təbii olaraq, yalnız bədii şəkildə təzahür edir. Yəni ideya mücərrəd 
şəkildə deyil,  fikir, hiss,  həyəcan  vasitəsi  ilə  tamamilə  konkret  şəkildə  təzah
ür edir. Əsas ideya əsərin bütün 
ideya məzmununu birləşdirir, 
ümumiləşdirir, əsərin təlqin etdiyi fikir, hiss və həyəcanların birliyini təşkil və 
təmin edir» (M.Rəfili. “Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş”). 
Deməli,  yarad
ıcı  olan  hər  bir  adam  ideya  anlayışına  ciddi  yanaşmalı  və  ondan  məqsədinə  nail  olmaq 
üçün ustalıqla istifadə etməlidir.  deya hadisələrin inkişafında, fikrin canlandırılmasında, müəllifin hadisəyə 
şəxsi m
ünasibətini ifadə edən ədəbi termindir.  deya natiq üçün zəngin və müxtəlif bədii vasitələrdən istifadə 
edərək, həyata olan m
ünasibətini daha canlı və ifadəli, daha təsirli və mənalı ifadə etmək üçün dəyərli, kəsərli 
silah olmal
ıdır. 
Natiq  onu  da  unutmamal
ıdır  ki,  nitqin  ideyasını  meydana  çıxarmaq  üçün  nitqdə  aparılan  təhlillər, 
məzmunu  ayd
ınlaşdırmaq,  predmetin  səciyyələndirilməsi,  fikrin  mahiyyətini  açmaq  əsas  şərtlərdən  biridir. 
deya  həyat
ın  bütün  sahələrini  əhatə  edir.  deya  həyat  hadisələrindən,  həyatda  cərəyan  edən  hadisələrin 
inkişaf
ı və fəaliyyətindən doğan, intişar edən idealdır. Bu, natiqin yaradıcılığında əsas xətt kimi keçməli və 
özünü göstərməlidir. 
Nitqin qurulmas
ında natiqin özünün şəxsi üslubu olmalıdır. Üslub nitqlə sıx şəkildə bağlıdır. Hər hansı 
bir  natiqin  yarad
ıcılığına,  dilinə,  sözlərin  seçilməsinə,  işlənmə  qaydalarına,  təkrar  edilən  fikirlərinə, 
d
ünyagörüşünə xas olan ümumi bir anlayışdır. Fərdi üslubda bir natiqə məxsus xüsusiyyətlər, digər natiqdə 
olan  x
üsusiyyətlərdən  fərqlənir.  Nitqin  ideyası,  məzmun  və  forması,  özünəməxsus  bədii  təsvir  vasitələri, 
m
övzunun  əhatə  dairəsi,  ən  əsası  şifahi  şərh  olunması  natiqin  üslubunu  nümayiş  etdirir.  Hətta,  natiqin 
nitqində olan orijinal fikirlər, yeniliklər də onun şəxsi 
üslubudur. 

 
80
Azərbaycan  filologiyas
ında  fərdi  üslub  anlayışını  ifadə  edən  bir  neçə  termin  işlədilir.  «Fərdi  deyim 
tərzi», «fərdi manera», «fərdi poetik 
üslub», «poetik fərdiyyət», «poetik səs», «öz səsi, öz nəfəsi» və s.  şlənən 
terminlər  i
çərisində  «fərdi  üslub»  daha  əhatəlidir  və  geniş  yayılıb,  «Poetik  dəsti-xətt»;  «poetik  fərdiyyət», 
«fərdi  poetik 
üslub»,  «poetik  səs»  və  s.  terminlər  daha  çox  şairin,  yazıçının  özünəməxsus  cəhətlərini  əks 
etdirir. Ax
ı alimin, jurnalistin, natiqin də özünəməxsus ifadə tərzi vardır! Buna görə də «fərdi üslub» termini 
başqa  terminlərdən  məqbul  say
ılır.  XVIII  əsrdə  yaşayıb-yaratmış  fransız  alimi  J.L.Buffon  1753-cü  ildə 
«
Üsluba dair mulahizələr» adlı əsərini yazmışdır. Müəllif həmin əsərdə bu qənaətə gəlmişdir ki, «Üslub eyni 
ilə insand
ır!» Həmin fikir get-gedə aforizmə çevrilmiş, həm Qərb, həm də Şərq ölkələrində geniş yayılmışdır. 
XX əsrin əvvəllərində bu nəzəriyyə bizim ədəbiyyat
ımızda da öz əksini tapmışdır». 
Deməli, hər  kəsin 
özünə məxsus  nitqi  var.  nsanlar bir-birinə  oxşamadığı kimi  (onların  səsi də, bədən 
quruluşu da, boyu da, 
üzü də, dünyagörüşü də, müşahidələri də və s), nitqləri də biri-birindən fərqlənir. Hər 
bir  natiqin 
özünəməxsus  fikri,  ifadə  tərzi  ən  əsası  isə  emosionallığı  və  məntiqi  ardıcıllığı  olmalıdır. 
Ümumiyyətlə, natiqlər nitqlərini qurarkən iki əsas cəhətə üstünlük verirlər: 
1)  Bəzi  natiqlər  nitqlərində  məntiqi  ard
ıcıllığı,  aydınlığı,  elmiliyi,  fikir  dərinliyini,  ahəngdarlığı  üstün 
tutur. 
2) Bəzi natiqlər isə obrazl
ılığı, emosionallığı, yığcamlılığı əsas götürür. Adətən, birinci prinsipi daha çox 
üstünlük  verilir.  ctimai  yerlərdə  -  idarələrdə,  təhsil  müəssisələrində,  iclas  və  müşavirələrdə  belə  nitqlər 
diqqətimizi  cəlb  edir,  Təcr
übəli  natiqlər  çıxışlarında  məntiqi  ardıcıllığa  üstünlük  verir  və  dinləyicilərdə 
m
övzuya güclü maraq oyadırlar. 
Fərdi 
üslub haqqında mülahizələrini oxucularla bölüşən mərhum professor A.Abdullayev yazır: 
«Nitqini təkmilləşdirmək istəyən hər adam oy qarş
ısında üç vəzifə qoymalıdır: 
1. Nitqimin g
üclü və üstün tərəfləri hansılardır? Bunu aydınlaşdırmalı. 
2. Nitqimin n
öqsanları nədən ibarətdir? 
3. Hans
ı yollarla birincini qüvvətləndirmək və ikincini zəiflətmək olar? 
Nitqlərin  əksəriyyəti  məntiqi  n
övə  aid  olduğundan  və  başqa  nitqlərdə  də  mövzunun  məntiqi  surəti 
ayd
ınlaşdırılması böyük rol oynadığından, şifahi nitqin bu cəhəti üzərində bir qədər dayanmaq lazımdır. 

 
81
Fikrimizcə, həmin məsələnin b
öyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq, ali təhsil ocaqlarında olduğu kimi, orta 
məktəbin  yuxar
ı  siniflərində,  pedaqoji  məktəblərdə  də  «Nitq  mədəniyyəti  və  üslubiyyat»  fənni  üzrə  xüsusi 
kurs yaratmaq laz
ımdır». 
kinci  prinsipi  əsas  tutan  natiqlər  əsasən  m
üəllimlərdir.  Xüsusilə  dil-ədəbiyyat  müəllimləri  nitqlərində 
obrazl
ılığa, emosionallığa daha çox fikir verirlər. 
Fərdi 
üslub  natiqin  danışıq  tərzini,  dil  qabiliyyətini,  sözə  yanaşmasını,  ifadə  vasitəsini,  şəxsi 
m
ühakiməsini,  mülahizəsini  əks  etdirir.  Fərdi  üslub  yazılan  məqalələrin,  kitabların,  elmi  işlərin,  bədii 
əsərlərin orijinall
ığını təmin edir, onların bir-birindən fərqli xüsusiyyətlərini oxucuya çatdırır. 
Natiq nitqində 
öz üslubi imkanlarını nümayiş etdirir. Fərdi üslub olmasa, natiqlərin, yazıçıların, alimlər 
və 
ümumiyyətlə elmin bütün sahələrində fəaliyyət göstərən ziyalıların fikri bir-birinə qarışar, elmdə bir hərc-
mərclik yaranar. Fərdi 
üslub insanların öz dili, elmi, dünyagörüşü, fikri, zəkası, ağlı, müşahidəsi və mülahizəsi 
ilə s
ıx bağlıdır. 
Natiq  əməyinin  əsas  mərhələlərindən  biri  də  onun 
çıxış  edəcəyi  auditoriya  ilə  yaxından  tanış  olması, 
onlarla  əlaqə  saxlamas
ıdır.  Natiq  heç  vaxt  təcrübəsinə  və  biliyinə  arxalanmamalıdır.  mkanı  olan  kimi 
m
ütaliə  ilə  məşğul  olmalıdır.  Natiq  nitqə  hazırlaşarkən  müşahidə  apardığı  mövzu  əsasında  (yazıya 
k
öcürülməmiş)  özlüyündə  təhlillər  aparmalı,  fikirləri  dəfələrlə  nəzərdən  keçirməli,  plan  tərtib  etməli,  mətn 
üzərində redaktə aparmalı, sonra auditoriyaya daxil olmalıdır. 
Natiq əməyinin əsas mərhələlərindən biri də budur ki, o, auditoriya qarş
ısına çıxmamış dəfələrlə mətn 
üzərində  redaktə  işi  aparmalıdır.  Bu  əsasən,  gənc  natiqlərə  aiddir.  Bəzən  gənc  natiqlər  nitqi  hazırlayarkən 
tələsir,  s
özlərin  mənasına  fikir  vermir,  ya  da  buraxdıqları  səhvi  düzəltməyə  çalışırlar.  Xalq  şairi  Süleyman 
R
üstəmə istinad edən M.Əsgərov yazır: «Səmədağa Ağamalı oğlu Azərbaycan Mərkəzi  craiyyə Komitəsinin 
sədri  vəzifəsində 
çalışarkən,  yanına  gələn  gənclərə  belə  tövsiyələr  verirdi.  «Sözlərimi  cavan  yazanlara 
çatdırarsan.  Cavanlar  bizim  gələcəyimizdir,  ümidimizdir,  çalışın  həmişə  xalq  içində  olun,  onun  istədiyini 
yaz
ın,  elə  yaxşı  yazıçılarımız  var  ki,  əsərlərini  oxuyub  heyfslənirsən  ki,  niyə  elin  başa  düşəcəyi  ana  dilində 
yazm
ırlar. Biz nə farsıq, nə ərəb, özümüzün təmiz, gözəl ana dilimiz var. Ruhulla (Ruhulla Axundov nəzərdə 
tutulur  -  A.R.)  dilimizi  safl
ığı  üçün  böyük  əmək  sərf  etmişdir.  Dilimizi  ərəb,  fars,  osmanlı  sözlərindən 

 
82
təmizləmək  uğrunda  əlindən  gələni  əsirgəməmişdir.  Yad
ımdadır,  fəhlə  klubunda  ilk  gənclik  şerlərimdən 
birini oxudum. Salondak
ılar məni yaxşı qarşıladı. Şerin son beyti belə idi: 
 
Sars
ıtmaz varlığını quduz tufan, qasırğa,  
Annə, bu s
özlər olsun qulaqlarımda sırğa. 
 
Bu dəmdə Ruhulla ayağa qalx
ıb külə-külə mənə dedi:  
-  Bu  da  bizim 
ümid  bəslədiyimiz  proletar  şairimiz.  Sözə  bax,  annə,  qasırğamı  yapiyorsan,  balam  - 
anam
ıza, «annə» yox, öz dilimizdə ana desək qiyamət qopar?... Bax, bu axırıncı olsun. 
Salondak
ılar  Ruhullanın  bu  sözlərini  alqışladı.  Mən  pərtlikdən  qızardım.  Sonralar  Ruhulla  hər  məni 
g
örəndə gülə-gülə soruşardı: 
- Daha qas
ırğa yapmiyorsan ki?. 
Beləliklə,  inqilab
ın  yüksəliş  illərində,  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyətinin  qələbəsi  naminə  aparılan 
m
übarizələr mərhələsində və bu qələbənin ilk dövrlərində inqilabçı nəsil natiqlik sənəti və məharəti sahəsində 
b
öyük təcrübə əldə edir». 
Deməli, natiqlik sənətində hər bir s
özün işlənmə yeri, məqamı gözlənilməlidir. Məhz, belə olduqda natiq 
geniş xalq k
ütləsinin ürəyinə yol tapır, xalqın sevimlisinə çevrilir. 
S
öylənilən nitqin təsir qüvvəsini, mənasını dinləyicilərə daha yaxşı çatdırmaq üçün natiqin davranış da 
az rol oynam
ır. Natiq nitqini şərh edərkən özünü elə aparmalıdır ki, onun sözü ilə əməli düz gəlsin. Yersiz 
öskürmələr, boğaz arıtlamaq, məncə, doğrudan, belə ki, deməli, filan, nəhayət və s. sözlərdən tez-tez istifadə 
etmək  onun  s
öz  ehtiyatının  zəifliyindən  xəbər  verir.  Hətta  bəzi  natiqlər  nitqi  şərh  edən  zaman  gözlərini 
kağ
ızdan çəkə bilmir, bu da öz növbəsində nitqin təsir qüvvəsini nəinki azaldır, bəlkə də anlaşılmaz bir söz 
y
ığnağına çevirir. Natiqin ən yüksək mədəniyyəti odur ki, o, həm özünə, həm də qarşıdakı dinləyicilərə böyük 
h
örmət göstərib nitqi başa düşdüyü şəkildə, öz sözləri ilə sadə, aydın, düzgün şəkildə şərh etsin. Belə olduqda, 
dinləyicilərlə 
öz arasında möhkəm bir əlaqə, bir növ, körpü yaradan natiq auditoriyanı ələ alır və istədiyinə 
nail olur. M
övzunun ideyasını dinləyicilərə təlqin edir. 

 
83
Natiqin  mədəniyyəti  onun  nitqi  ilə 
ölçülür.  Hər  bir  natiq  nitqi  hazırlayıb  şərh  edərkən  öz  xarakterini 
yaz
ıya köçürür. Hətta, bəzən əsəbi adamların nitqində hövsələsizlik, tələskənlik özünü biruzə verir. Odur ki, 
natiq nitq s
öylərkən nitqə verilən tələblərdən səmərəli istifadə etməyi bacarmalıdır. 
Natiqlikdə  əsas  amillərdən  biri  də  dan
ışanın  səsidir.  Natiq  səs  tembrindən  düzgün  istifadə  etməyi 
bacarmal
ıdır.    Bəzi  natiqlər  nitq  söylərkən  ucadan  danışmağı  üstün  tutur.  Nəticədə  nitqin  sonuna  qədər 
boğazlar
ı quruyur, onları tər basır, həm özlərini, həm də dinləyiciləri yorub, əldən salırlar. Bu, danışanın ən 
uğursuz cəhətidir. Natiq 
öz məharətini, yüksək mədəniyyətini məhz, səsi vasitəsi ilə bildirməlidir. Bəzən də 
əksinə, b
öyük auditoriya qarşısında çıxış edən natiq aşağı tonda danışır. Bu dinləyicilərin zövqlərini oxşamır. 
Yəni,  auditoriyan
ın  qabaqda  oturan  dinləyiciləri  nitqi  eşidir,  arxadakılar  isə  yalnız  nitqin  nə  vaxt 
qurtaracağ
ını gözləyirlər. Natiq elə etməlidir ki, səsi bütün auditoriyanı təmin etsin, səsinin     ahəngdarlığı, 
musiqililiyi, g
özəlliyi səslənməsi dinləyiciləri valeh etsin. Yeri gəldikcə səsin tonu yüksəltməli, aşağı tondan 
məharətlə istifadə olunmal
ıdır. Natiq səsinin tonuna uyğun olaraq mimikasını, duruşunu da nizamlamalıdır. 
Bu əlamətlər natiqin əldə etdiyi m
üvəffəqiyyətlərdəndir.  
Natiqin  xarici  g
örkəmi  də  diqqətəlayiq  olmalıdır.  Natiq  görkəmi  ilə,  səliqəsi,  mədəni  səviyyəsi  ilə 
dinləyicinin  diqqətini  cəlb  etməlidir. 
Çünki  dinləyicilər  natiqlə  əlaqə  yaratmamış  onun  xarici  görkəmi  ilə 
m
üəyyən  təsəvvür  əldə  etməyə  nail  olur.  Əgər  natiq  təsəvvürü  (nitq  başlanmamış)  müsbət  mənada 
doğruldursa, yəni g
özəl davranışı ilə diqqəti cəlb edirsə, şübhəsiz ki, ilk anlarda auditoriya ilə ünsiyyət yarada 
biləcəkdir. Belə halda dinləyicilərin natiqi sakitliklə dinləməsi,   nitqə maraqla qulaq asmalar
ı imkan yaradır 
ki, natiq b
ütün ustalığını, bacarığını və təcrübəsini nümayiş etdirsin. Natiq xarici görkəmini elə etməlidir ki, 
o, dinləyicilərdə g
ülüş doğurmasın. Məsələn, həddindən artıq bər-bəzəyə meyl eləmək, əlini başına çəkmək, 
üzünə  sığal  çəkmək,  burnunu  çəkmək,  tez-tez    öskürmə  və  s.  natiqə  yad  olmalıdır.  Bəzən,  üzdən  kobud 
g
örünən,  simaları  xoş  təsir      bağışlamayan  natiqlərlə  də  rastlaşırıq.  Dinləyicilərdə  ilk  baxışda  mənfi 
emosiyalar  yaradan  belə  natiqlər 
çox  zaman  sənətinin  ustası  kimi  yüksək  səviyyəli  çıxış  edir  və  onun 
haqq
ında  olan  mənfi  təəssüratları  alt-üst  edir.  O,  nitqin  sonunda  dinləyicilərin  hüsn-rəğbətini  qazanır. 
Deməli, dərin d
üşüncə, ağıl, kamal, gözəl dil qabiliyyəti insanı gözəlləşdirir, mədəniyyətini, səviyyəsini artırır 
və onu insanlar
ın sevimlisinə çevirir. 

 
84
Bəzi  natiqlər  isə  rəsmi  olmağ
ı  daha  üstün  tuturlar.  Onlar  nitqi  şərh  edərkən  ciddi  olmağa  meyl 
g
östərirlər. Tutaq ki, nitqin mövzusu M.F.Axundovun «Hacı Qara» komediyasıdır. Bu zaman natiq odla su 
aras
ında qalır. Gülüş,  yoxsa  ciddiyyət.  Hansını  qəbul  etsin.  Hökmən  gülüşü.  Çünki  gülüş  olan  yerdə  rəsmi 
dan
ışmaq  yersizdir.  Natiq  bunu  yadda  saxlamalıdır  ki,  onun  ən  böyük  qələbəsi  auditoriya  ilə  xoş  əhval-
ruhiyyə yaratmaqd
ır. 
Bəzən  gənc  natiqlər  nitq  zaman
ı  özlərini  aparmaq  qaydasını  tamam  unudur.  Sanki  dinləyicilərdən 
utan
ır,  sıxılır,  həyəcanlanır,  deməyə  söz  tapmırlar.  Belə  olan  təqdirdə  natiq  gözlərini  bir  nöqtəyə  zilləyib 
dinləyicilərə  məhəl  qoymadan  dan
ışır.  Dinləyicilərlə  əlaqə  yaratmaq,  onlarda  maraq  oyatmaq  natiqin  heç 
ağl
ına belə gəlmir. Belə nitqdə səs tembri, sürət avtomatik olaraq pozulur. Nitqini tez qurtarıb auditoriyanı 
tərk  etməyə 
çalışan  natiq  müvəffəqiyyətin  ləzzətini  dadmağı  qarşısına  məqsəd  kimi  qoymur.  Belə  natiqlər 
auditoriyan
ı diqqət mərkəzində saxlaya bilmir, dinləyicilərə nəzarət kənarda qalır. 
Belə natiqlər nitq s
öyləyərkən dinləyiciləri ozünə tərəfmüqabil edə bilmir. Ona görə də dinləyiciləri özünə 
cəlb edə bilmir. 
Natiqin davran
ış qaydaları sırasına daxş1 olan məsələlərdən biri də nitq söyləyəcəyi yerlə ilk tanışlığıdır. 
Yəni  natiq  harada 
çıxış  edəcəyi  yeri  əvvəlcədən  müəyyən  etməlidir.  Hətta  imkan  varsa,  lap  auditoriyaya 
getməli  və  oradak
ı  şəraitlə  tanış  olmalıdır.  Zalda  və  ya  auditoriyada  nə  qədər  dinləyici  iştirak  edəcək 
audtoriyan
ın həcmi nə qədərdir? Auditoriyada mikrofon var, ya yox? Natiq üçün harada yer ayrılıb (öndə, 
ortada, yoxsa zal
ın qıraq hissəsində). Bütün bunları natiq nəzərdən keçirəndən sonra şəraitə uyğun şəkildə 
hərəkət  etməlidir.  Nitqini  şərh  edərkən  imkan  varsa,  əyani  vəsaitdən,  şəkillərdən, 
çertyojlardan  istifadə 
etməlidir. hətta, mikrofonun sazl
ığını da yoxlamağı natiq yaddan çıxarmamalıdır. 
Bəzən,  elə  olur ki, hər hans
ı bir yığıncaqla,  yubileylə,  hadisə ilə  əlaqədar  natiq  aşağıda,  zalda oturur. 
Y
ığıncağı  başqa  bir  rəhbər  vəzifəli  şəxs  aparır.  Sonra  sözü  natiqə  verir.  Bu  vaxt  natiq  zalın  axırında 
oturmamal
ıdır.  mkan  daxilində  tribunaya  yaxın  bir  yerdə  əyləşməlidir.  Ona  söz  verilərkən  dinləyicilərin 
fikrini yay
ınmaması üçün vaxtında tribunaya çıxmalı və aramla nitqə başlamalıdır. Sonra isə nitq prosesində 
s
ürəti nizama salmalı, konspekti və ya nitqin yazılı formasını səliqə ilə tribunada yerbəyer etməlidir. Yoxsa, 
nitqi başlamam
ış ciblərini axtarmaq, gözlük çıxarmaq, qalstuk düzəltmək, alnının tərini silmək, dərindən bir 

 
85
ah 
çəkmək, sonra  isə nitqə  başlamaq  nitq  mədəniyyətinin  tələblərinə və  natiqin  davranış  qaydalarına  zidd 
hərəkət kimi qiymətləndirilməlidir. 
Natiq  tribunada 
özünə  ciddi  bir  yer  tutmayınca  nitqə  başlamamalıdır.  Sonra  nitqini  saxlayıb  özünə 
m
ünasib  yer  axtarmağa  məcbur  olacaq.  Məsələn,  işığın  düşmə  səmtini,  xitabət  kürsüsünün  lazımi  yerində 
konspektini yerləşdirməyi, əgər vaxtla 
çıxış edirsə, saatını səliqə ilə qoyub, sonrakı mərhələyə başlamalıdır. 
Natiq nitqini şərh edərkən tribunaya s
öykənməməlidir. Bəzi natiqlər iki əli ilə tribunadan yapışıb nitqini şərh 
edir. Bunu bəzi natiqlər bilərəkdən, bəziləri isə bilmədən edir. Bəzi natiqlər isə tərtib etdiyi konspekti, plan
ı 
dinləyicilərdən gizlətməyə 
çalışır. Lakin natiq başa düşmür ki, onun bu hərəkəti auditoriya ilə onun arasında 
bir  sədd yarad
ır.  Əksinə, natiq konspektdən və  ya  tərtib  etdiyi  plandan  açıq  şəkildə  istifadə  etsə, bu  daha 
məqsədəuyğun olar. Belə olan halda natiq 
çıxış edərkən daha sərbəst hərəkət edər. Təcrübə və araşdırmalar 
s
übut  edir  ki,  öz  işinin  mahir  ustası  olan  natiqlər  çıxış  edərkən  arabir  tribunanı  tərk  edir,  auditoriyanın 
aras
ında  durub  nitqlərini  davam  etdirirlər.  Sonra  isə  tədricən,  yavaş  -  yavaş  yerinə  qayıdır  və  nitqini  şərh 
edirlər. Bəzən m
ütəxəssislər bunu natiqə nöqsan tuqur. Lakin oiu yaddan çıxarırlar ki, natiqin bu priyomu 
audtoriyan
ı  ələ  almaq,  onlarla  əlaqə  yaratmaq,  bir  növ  onları  söhbətə  cəlb  etmək  naminədir.  Bu  adətən 
b
öyük auditoriyalarda daha çox müşahidə olunur. Bu zaman natiq auditoriyanın hansı tərəfində daha çox 
narahatl
ıq varsa, o hissəni nəzarət altına alır. Dinləyicilərin diqqətini nitqə cəlb etməyənə qədər həmin yeri 
tərk  etmir.  Bu  hal  əsasən  təcr
übəsiz  müəllimlərlə  tələbələr  arasında  daha  çox  müşahidə  olunur.  Təcrübəsiz 
m
üəllim auditoriyanı  idarə  edə bilmir, çətinlik     çəkir,    psixoloji      cəhətdən     hazırlıqsız olduğunu  büruzə 
verir. Tələbə isə əksinə, səs salmağ
ı, yersiz replikaları, gülüşləri yağış kimi müəllimin üstünə yağdırır, özünü 
bu  «oyunun»  qalibi  hesab  edir.  Hətta      belə      hadisələrə      psixoloji      cəhətdən      haz
ır  olmayan  müəllim 
auditoriyan
ı tərk etməyə məcbur olur. Belə hallarda müəllimin imkanlarını məhdudlaşdıran tribuna lazımsız 
əşyaya 
çevrilir.  Müəllim  audtoriyanın  zalın  müəyyən  hissəsində  yerini  dəyişə-dəyişə  dinləyiciləri  idarə 
etməlidir.  Başqa 
çıxış  yolunu müəyyən edə   bilməyən   müəllim,    tezliklə narahatlıq  yaradan  hissə ilə  əlaqə 
yarad
ıb, onları ünsiyyətə cəlb etməlidir. Yeri gələrsə, bir neçə dəqiqə nitqdən kənara çıxıb,   müəyyən  bir  
tərbiyəvi  m
övzuya   əl   atmaqla dinləyicilərin   diqqətini   mövzuya   cəlb   etməlidir. Müəllim   tərbiyəvi   
m
övzunu   ümumi   halda    şərh etməlidir. Məsələn, o qeyd edir: son dövrlərdə bizim gənclər üçün təlim-

 
86
tərbiyə ocaqlar
ı, idman kompleksləri, gələcək nəsillərin dünyagörüşünü artıran informasiya mərkəzləri və s. 
şəraitlər yarad
ılır. Bəzi gənclər bunlardan səmərəli istifadə edir, bəziləri isə buna laqeydliklə yanaşır. Onu da 
qeyd  edək  ki,  hər  bir  uşaq,  gənc  hər hans
ı  bir  ailənin  üzvüdür.  həmin  ailəni  təmsil  edir.  Yəni  uşaq  ailənin 
g
üzgüsüdür, onu olduğu kimi əks etdirir. Əgər o, mədəni, bir-birinə hörmət  etməyi  bacaran   bir   ailədə   
b
öyüyüb   tərbiyə almışsa, özünü aparmaq qaydalarını da çox gözəl bilir. Belə uşaqlar həm də yüksək savada, 
mədəniyyətə malik olurlar. Kimin savad
ı varsa, onun mədəniyyəti, qanacağı da var. Belə adamlar özünü çox 
g
özəl  aparır,  dərslərini  yazır  və  oxuyurlar.  Özünü  apara  bilməyən  uşaq,  yeniyetmə  həm  ailəyə,  həm  də 
qohum-qardaşa əngəldirlər. 
Özünü, sözünü, danışığını bilməyən şagirdlərə  müəllim Mücirəddin Beyləqaninin 
yarad
ıcılığından bir parçanı misal gətirir: 
 
Bir s
ıra anlamaz azğınlar da var.  
Qohuma eyibdir, məhəlləyə ar...  
Onlar
ın səsindən qulaqlar dəngdir.  
Ancaq ki, dərmans
ız boş bir həvəngdir...  
Uzun dilləri şam kimi ger
çək,  
Lakin dedikləri məna da pəltək. 
 
Bu  misallardan  sonra  m
üəllim  birbaşa  nitqin  davamını  şərh  etməyə  başlayır.  Bu  mövzunun  yaratdığı 
sakitlikdən sonra 
öz məharətini tam səfərbərliyə alıb nitqi yüksək səviyyədə davam etdirmək olar. Yaranan 
əlaqəni, 
ünsiyyəti bir növ «dostluğa» çevirib, hətta bəzən yersiz hərəkətlərə, replikalara da ciddi yanaşmamalı 
və belə vəziyyətləri yaln
ız yüngül gülüşlə qəbul etməlidir. Bu natiqin davranış qaydalarının əvəz olunmaz bir 
qaydas
ıdır. 
Natiqin davran
ış qaydalarında əsas amillərdən biri də əl-qol hərəkətlərindən düzgün istifadə edilməsidir. 
Bəzi  natiqlər  nitqlərinə  uyğun  gəlməyən,  məzmuna  uyuşmayan,  daxili  aləmdən  gələn  səslə  qovuşmayan 
yersiz  hərəkətlərdən  istifadə  edirlər.  Sonra  dinləyicilərin  verdiyi  reaksiya  ilə  m
üəyyən  edirlər  ki,  yalandan, 
boş  yerə  gurultulu  s
özlərlə  çıxış  edir,  əl  çalmaq  xatirinə  danışır.  Məsələn,  zavodda,  məktəbdə,  ictimai 

 
87
yerlərdə  «yaşas
ın  zavodlarımız  arasında  olan  dostluq  əlaqələri»,  «yaşasın  zavodumuzun  beynəlmiləlçiliyi», 
«sizi  həmişə  g
ülərüz  görüm»,  «əlləriniz  var  olsun»,  «pis  adamlara  bizim  aramızda  yer  yoxdur»  və  s.  kimi 
laz
ımsız söz birləşmələrini ironiya ilə tələffüz edən natiq bu dırnaqarası kəlamları əllərini Havada oynada-
oynada, q
ışqıraraq  dinləyicilərə çatdırır. Nəticədə isə yalnız səs telləri korlanır, səsi batır, onu tər basır, ağzı 
quruyur.  Sonra  qarş
ısına  çıxan  hər  bir  kəsdən  soruşur.  «Necə  çıxış  etdim?»  «Hamı  sakit  dayanıb  mənə 
diqqətlə qulaq as
ırdı?» «Fikirlərim aydın idi?» «Rəhbərlik çıxışa diqqətlə qulaq asırdı?» və s. kimi inamsız 
suallarda 
özünü təhlil etməyə başlayır. Belə ümidsiz suallar natiqə inamsızlıq aşılayır. Onun inkişafına mane 
olur. Natiq hər şeydən əvvəl yadda saxlamal
ıdır ki, onun hərəkəti təbii olmalıdır. Kimisə təqlid etmək, özünü 
kiməsə  oxşatmaq,  səsin  tembrini  dəyişmək  nitqə  bayağ
ılıq,  sünilik  gətirir.  Bunu  natiqin  özü  də  hiss  edir. 
Natiqin jesti nə qədər təbii olarsa, fikri bir o qədər dəqiq, sərrast və əyani olar.  
Çünki jest natiqin  fikirlərinin  
hərəkətlə  təsdiqi  deməkdir.  Natiqin  jestləri  də  ondan  as
ılı  olmayaraq  dinləyicilərlə  əlaqə  yaradır,  danışır, 
fikir aş
ılayır. Bəzi natiqlər çıxış edərkən dinləyiciləri özü ilə birlikdə kədərləndirir,  onları göz yaşı tökməyə 
s
övq  edir.  Tutaq ki,  natiq “Qanlı yanvar»  hadisələrindən danışır. O, nitqində, səsində, duruşunda,  üzünün 
mimikas
ında  kədərləndiyini  bildirir.  Həmin  anları  dinləyicilərlə  birgə  yaşayır.  Vətən  uğrunda  axıdılan 
g
ünahsız qanlar  dinləyiciləri sarsıdır, onların daxili aləmini bir kədər bürüyür. Natiq isə nitqi şərh edərkən 
əl-qol  hərəkətlərindən  istifadə  etmir,  sanki  mimikas
ı ilə dinləyicilərlə danışır, onların dərdlərinə  şərik olur. 
Bu,  natiqdən  ustal
ıq,  əsil  istedad  tələb  edir.  « nsanlar  əlləri  vasitəsilə  yalnız  balta  tutmur,  ev  tikmir,  iş 
g
örmür,  həm  də  əlləri            vasitəsilə  dostlarını  salamlayırlar,  düşmənlərini  hədələyirlər,  hər  hansı  varlığı 
nəvazişlə  oxşay
ırlar.  Axı  sözlərlə  birləşən  jestlər  nitqin  emosional  səslənməsini  daha  da  qüvvətləndirərək 
ünsiyyət vasitəsinə çevrilir. Təsvir əsnasında və ya təqlid xatirinə, müəyyən səmti, yeri, hərəkəti göstərərkən, 
jestlər ifadələrə laz
ımi aydınlıq gətirir. Bundan əlavə, jestlər natiqin yaradıcı qüdrətinin fiziki ifadəsi kimi də 
qiymətlidir, dinləyicilər natiqin belə jestlərini 
çox diqqətlə izləyir və xoşlayırlar. Natiq fikirlərini başqalarına 
çatdırarkən, hisslərini müşayiət edən belə fiziki hərəkətlərindən razı qadır. Bundan əlavə natiqin pozasında 
(duruşunda) ahəngdarl
ıq əmələ gəlməsinə kömək edir. Natiq jestlərin müxtəlif şəkillərindən istifadə edə bilər. 
Məsələn,  ifadəli  jestlər  daha 
çox  geniş  şəkildə  işlənir  və  tətbiq  olunur.  Bu  jestlər  nitqin  ən  qüvvəli 
məqamlar
ını  müşayiət  edir.  Məsələn,  natiq  dinləyicilərə  iki  müxtəlif  kitabın  həcmi  barəsində  əlləri  ilə 

 
88
məlumat  verərkən,  jestdən  təsviri  məqsədlə  istifadə  edir.  Həm
çinin  tərəqqi  və  tənəzzülün  baş  verməsini 
ялляринин сцряти иля динляйижиляря даща йахшы чатдыра билир. Ъестлярин ян садя нювц (шякли) олан эюстярижи ъест ялляр вя 
бармаглар васитясиля щяр щансы бир яшйайа ишаря олунур.  
… Натигляр йери эялдикжя тяглиди ъестлярдян дя истифадя едирляр. Чцнки натиг дя бязи щярякятляри иля актйору 
хатырладыр.  Лакин  натиг  юзцнцн  харижи  мимика  прийомларына  вя  сяс  тяглидиня  анжаг  йцнэцл  штрихляр  шяклиндя 
мцражият етмяси иля актйордан фярглянир.  
Натигин  давраныш  гайдаларындан  бири  дя  сярбяст,  ряван  данышмаьыдыр.  Щям  дя  сюзя  вердийи  гиймятдир. 
Натиг буну йахшы йадда сахламалыдыр ки, жцмлядя ишлятдийи щяр бир сюз фикрин ифадясиня йени бир шей ялавя едир. 
Яэяр б тенденсийа юзцнц доьрултмурса, демяли, фикир йерсиз, ясассыз эюрцняжяк. Натиг нитгини гураркян йалныз 
бир  шейи  фикирляшмялидир:  бу  коллектив  цчцн  щазырланыр.  Она  эюря  дя  коллективя  щюрмят  етмяк  щяр  бир  натигин 
боржудур. Сюзляря, ифадяляря, жцмляляря гайьы иля йанашмаг коллективя вя биринжи нювбядя натигин юзцня бюйцк 
щюрмят  эятирир.  Буна  эюря  дя  натигин  хцсуси  лцьятляри  олмалыдыр.  О,  бу  лцьятлярдян  сямяряли  шякилдя  истифадя 
етмялидир.  Бязи  натигляр  чыхыш  едяркян  сюзлярин  синонимлярини  йерли-йериндя  ишлядя  билмирн.  Щятта,  синоним 
сюзлярля, дублети бир-бириндя айыра билмирляр. Нятижядя нитгляри гцсурлу вя сюнцк эюрцнцр. Натиг ону билмялидир 
ки,  синонимляр  нитгдя  тякрарын  гаршысыны  алыр,  она  рянэарянэлик  эятирир,  йени  мяна  чалары  йарадыр.  Синонимляр 
натигин дилиня чевиклик эятирир, фикирин образлы ифадя олунмасына хидмят едир. Мясялян, бюйцк сюз устады Сямяд 
Вурьун синонимлярдян мящарятля истифадя етмишдир: 
 
Ел  билир ки,  сян  мянимсян,  Йурдум, йувам, мяскянимсян. Анам доьма  вятянимсян,  Айрылармы кюнцл 
жандан, Азярбайжан, Азярбайжан! 
 
Бу  бянддя  мцяллиф  «вятян»  анлайышы  иля  бярабяр,  йурд,  йува,  мяскян  сюзлярини  и8шлядиб  фикрини 
хцсусиляшдирдикдян сонра Азярбайжанла баьлайыб. Ясл истедад будур.  
Натиг дя беля мисралары гейд етмяли вя йерли-йериндя ишлятмялидир.  
 
 
 

 
89
 
 
НАТИГЛИК СЯНЯТИ 
 
  Нитги мювъуд  ядяби  нормалара уйьун  (дцзэцн)  олмагла йанашы,  щям  дя дягиг вя  эюзял  (ифадяли)  олан 
адамлар натиг адланырлар. Натиглик мцяййян пешякарлыг тяляб едян сянятдир. 
  Натиглик сяняти дедикдя, щяр шейдян яввял, профессионал фяалиййят сащяси баша дцшцлцр, икинъиси ися щямин 
фяалиййят сащясиндян данышан елм (бuна риторика да дейилир) нязярдя тутулур. 
  Натиглик сянятинин ясас тялябляри ашаьыдакылардан ибарятдир: 
6.
 Дцзэцн, дягиг вя эюзял (ифадяли) данышмаг; 
7.
 Аудиторийанын сявиййясини, xарактерини нязяря алмаг, йяни аудиторийа цчцн анлашыглы олмаг; 
8.
 Нитгин  информасийасына,  ритминя  фикир  вермяк,  щямин  интонасийанын,  ритмин  тялябляриня  уйьун  бядян, 
баш вя ял-гол щярякятляри етмяк; 
9.
 Мцмкцн гядяр йыьъам данышмаг, мятлябдян узаглашараг, динляйиъиляри йормамаг; 
10.
 
Нитгя  (чыxыша,  мцщазиряйя  вя  с.)  яввялъядян  щазырлашмаг,  сонра  ися  тящлил  едиб  конкрет  нятиъяляр 
чыxармаг. 
  Натиглик щям бир сянят, щям дя бир елм кими чоxдан формалашмышдыр. Гядим дцнйанын, xцсусиля, антик 
дюврцн  йетирдийи  эюркямли  натигляр  натиглийин  практикасы  иля  мяшьул  олмагла  йанашы,  бцтюв  бир  елми-нязяри 
систем  щазырламышлар.  Платон  (Яфлатун),  Аристотел  (Ярястун),  Демофсен,  Сисерон  вя  с.антик  натиглийин  ян 
эюркямли нцмайяндяляри олмуşлар. 
Азярбайъанын  тариxи  бойу  бюйцк  натигляри  фяалиййят  эюстярмишляр:  Xятиб  Тябризли,  Низами  Эянъяви, 
Имамяддин  Нясими,  Шащ  Исмайыл  Xятаи,  Молла  Пянащ  Вагиф,  Мирзя  Фятяли  Аxундов,  Няриман  Няриманов, 
Мяммядямин Рясулзадя, Сямяд Вурьун, Микайыл Ряфили, Яли Султанлы, Исмайыл Шыxлы, Шыxяли Гурбанов. 
 
Ейни заманда Азярбайъанда ясрляр бойу натиглийин нязяриййяси иля мяшьул олмуш, бир сыра мцкяммял 
нитг принсипляри мцяййянляшдирилмишдир. 
 
Натиглийин ашаьыдакы сащяляри мювъуддур: 
6.
  Бядии натиглик; 

 
90
7.
  Академик натиглик; 
8.
  Сийаси натиглик; 
9.
  Инзибати-идаря натиглийи; 
10.
 Ишэцзар натиглик. 
 
■Тапшырыг. Ашаьыдакы нитг мятнини юйрянин. 
 
  Щюрмятли  достлар!  Сиздян  ня  гядяр  xош  сюзляр  ешитсям  дя  ялбяття,  бу  сюзляря  эюря  миннятдарлыьымы 
билдирирям – мян билирям ки, 70 йаш юмрцн гцруб чаьыдыр вя илляр бойу гялбимизи дидян сюзляри бу эцн дя 
демяйиб, бяс щачан дейяъяйик? 
  Азярбайъанын башына бялаларын эялмясиня сябяб щямишя сапы юзцмцздян олан балталар олубдур. Мяним 
бу  барядя  xалг  яфсаняси  ясасында  йазылмыш  бир  щекайям  дя  вар  вя  йягин  ки,  оxумусунуз…  Яэяр  сапы 
юзцмцздян  олан  балталар  олмасайды,  щеч  бир  xариъи  дцшмян  миллятимизин  цстцня  айаг  алмаьа  ъясарят 
етмязди. 
(Исмайыл Шыxлы, юз 70 иллийи мцнасибятиля кечирилмиш йыьынъагдакы чыxышындан) 
 
■Тапшырыг.  Няриман  Няримановун,  йа  да  Мяммядямин  Рясулзадянин  мяшщур  нитгляриндян  бирини  тапыб 
оxуйун,  нитг  мядяниййятинин  тялябляриня  неъя  ямял  олундуьуна,  натиглик  сянятинин  имканларындан  неъя  истифадя 
едилдийиня диггят йетирин, нцмуняляр эятириб сярщ един. 
 
■Тапшырыг. Мятни оxуйун, нитгин дцзэцнлцйцня, дягиглийиня вя ифадялилийиня аид мисаллар эюстярин. 
 
Язиз tələbələr! 
Буэцнкц сющбятимиз тцрк xалгларынын гядим тариxи барядядир. 
Тцрклярин илк вятянинин щара олмасы мцбащисялидыр, араш-дырыъыларын яксяриййяти щямин вятяни Юн Асийада 
аxтарырлар. Эцман олунур ки, тцрк xалгларынын улу бабалары тяxминян е.я. В минилликдя Юн Асийада - Урмийа 
эюлцнцн Ъянуб сащилляриндя йашамыш, бюйцк мядяниййят йаратмышлар. 

 
91
Е.я.  ЫЫЫ-ЫЫ  минилликлярдя  тцрк  xалгларынын  улу  бабалары,  йаxуд  протоалтайлар  Шимал-Шярг  истигамятиндя 
щярякят  едиб  Мяркязи  Асийайа  йайылмыш  вя  бурада  бир  сыра  дювлятляр  гурмушлар:  Туран  вя  йа  Сак,  Алтай 
империйалары барядя тариxи мянбялярдя эениш мялуматлара раст эялирик. 
Язиз  tələbələr!  Тариxини  даща  йаxшы  билдийимиз  тцрк  дювлятляриндян  бири  дя  Щун  дювляти,  йаxуд 
империйасыдыр  ки,  е.я.  I  миниллийин  орталарындан  бизим  еранын  В  ясриня  гядяр  мювъуд  олмушдур.  Щун 
империйасынын сярщядляри мцяййян дюврлярдя Алтайдан Авропанын шяргинядяк узаныб эедирди. 
Тцрк xалглары тариxинин гядим дюврцнц тядгигатчылар о гядяр дя дяриндян юйрянмямишляр, бу да бир сыра 
мясялялярин бу эцн там айдынлыьы иля шярщиня имкан вермир, анъаг биз фяxр едя билярик ки, бизим улу бабаларымыз 
тариxдя чоx бюйцк рол ойнамыш, дцнйа мядяниййятинин инкишафында мцщцм ишляр эюрмцшляр. 
 
■Тапшырыг. Бу нитги натиглийин щансы нювцня аид етмяк олар? 
Натиглик  сянятинин  мцщцм  шяртляриндян  бири  ял-гол  щярякятляриндян  -  "жестлярдян"  нитгин  интонасийасына, 
ритминя уйьун шякилдя истифадя етмякдир. Жестляр нитгин тясирлилийини артырыр, она емосионал эцъ верир. 
Анъаг ял-гол щярякятляриндян чоx истифадя етмяк йери эялди-эялмяди ял-гол атмаг, нятиъя етибариля нитгин 
тясирлилийини  артырмаг  явязиня,  азалда  биляр.  Она  эюря  дя  эюркямли  нытг  усталары  щяр  бир  жести  юлчцб-бичир  вя 
онлардан йерли-йериндя истифадя етмяйя чалышырлар. 
Бцтцн  натиглярин  ейни  жест  системиндян  файдаланмасы  мцмкцн  дейил.  Адятян,  щяр  бир  эюркямли  натигин 
юзцнямяxсус жест цслубу олур. 
 
 
■Тапшырыг. Асаьыдакы нитг мятнини мцвафиг жестлярля мцшайият етмякля уъадан оxуйун. 
 
Ъянаблар! Мян Сизын нязяринизя чалдырырам ки, Азярбайъан гядим мядяниййят юлкясидир, Азярбайъан xалгы 
ися йцксяк мядяниййятя малик бир xалгдыр. Биз гоншу дювлятлярля мцасир бейнялxалг тялябляря уйьун ялагяляр 
гурмаг тяряфдарыйыг, щеч кимин торпаьында эюзцмцз йоxдур. Анъаг юз торпаьымызм бир гарышыны да щеч бир 
гясбкара эцзяштя эетмяк фикриндя дейилик. 

 
92
Ъянаблар! Мян эцман едирям ки, Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилаты юз бюйцк сийаси нцфузундан истифадя едиб, 
Азярбайъана  вя  Азярбайъан  xалгына  гаршы  гейри-сивилизасийалы,  щятта  бирбаша  агрессив  мцнасибятя  сон 
гойулмасына чалышаъагдыр. 
Диггятинизя эюря тяшяккцр едирям! 
 
■Тапшырыг. Шеири уъадан оxуйун, поетик интонасiйанын тялябляриндян иряли эялян жестляр един.          
                                                                      Няби Xязри 
 
Шушанын йоллары 
 
Щяр йанда бир мяълис гурулуб эедир,  
Буз кими булаглар дурулуб эедир,  
Даьларын дюшцйля бурулуб ьедир, 
Эюр неъя говушур йоллара йоллар,  
Сиз ня эюзялсиниз, йоллар, а йоллар. 
 
Даьын ятяйиня гядям гойунъа,  
Гаргар уьулдайыр дяря бойунъа,  
Дуруб щцснцнцзя баxым дойунъа,  
Баxым щейран-щейран мян сизя, йоллар.  
 
лк дяфя эялмишик цз-цзя, йоллар, 
Сярин булаглардан елляр су ичмиш,  
Достуну дцшмяндян йаxшыъа сечмиш,  
Бурдан Вагиф ютмцш, Видади кечмиш,  
Эяряк ки, онлары таныйа йоллар.  
Онларын изляри щаны, а йоллар? 

 
93
 
Севирям чешмяли, сулу даьлары,  
Вцгарлы даьлары, улу даьлары,  
Дюйся дя гар, йаьыш, долу даьлары,  
Доланыб апарыр даьлара йоллар,  
Баьчалара йоллар, баьлара йоллар. 
 
Даьларын зирвяси аьа бцрцнцр,  
Йашыл гузейлярдян думан сцрцнцр,  
Гялбимдян бу йеря йоллар эюрцнцр,  
Эюр неъя говушур, йоллара йоллар,  
Сиз ня эюзялсиниз, йоллар, а йоллар!  
 
 
■Тапшырыг.  Тясдиг,  инкар,  тяяъъцб,  разылыг  вя  с.  билдирян  жестляр  един,  сонра  щямин  жестлярин  тясвирини (шифащи, 
йаxуд йазылы) верин. 
 
■Tapş