AZƏrbaycan d L haqqinda

ırıq.  Mətni  nitq  mədəniyyətinin  tələbləri  baxımından: a/düzgünlüyünə; b/  dəqiqliyinə;  c/ ifadəliyinə 
görə redaktə edin. 
 
Azərbaycan mənşəli coğrafi adlar istər aran və istərsə də dağl
ıq ərazinin bütün qurşaqlarında öz əksini 
tapm
ışdır.  Ancaq  son  yarım  əsr  ərzində  Ermənistanda  olan  Azərbaycan  mənşəli  uydurma  adlarla  əvəz 
edilmişdir.  Bu  cəhdlər  sağlam  k
öklər  üzərində  deyil,  millətçilik  hissləri  özülündə  edilmişdir.  Coğrafi  adlar 
yerin yaddaş
ıdır. Bu adları ona insanlar zaman və məkan daxilində vermişlər. Deməli, coğrafi adlar torpağa 
hopmuş,  xəritələrə  həkk  olunmuş,  yaz
ılarda  daşlaşmışdır,  sinələrdə  bəslənmişdir.  Biz  azərbaycanlıların 
birinci  m
üqəddəs  borcu  həmin  coğrafi  adları  yaşatmaqdır.  Buna  görə  coğrafi  adlar  toplanmalı  və  onlar 
ümumiləşdirilib nəşr edilməlidir. 

 
94
 
Əgər biz bu g
ün coğrafi adlarla məşğul olmasaq, gələcək nəsil ana yurdunu indi tərk etmişləri heç vaxt 
bağ
ışlamayacaqdır. Coğrafi adların tədqiqinin sabaha qalması bizim üçün bağışlanılmayacaqdır. Bu, bizim 
üçün bağışlanılmaz səhvlərdən biri və mən deyərdim ki, ən böyüyü olardı. 
 
■Тапшырыг.  Азярбайъанын  эюркямли  сийаси  xадимляриндян  биринин  телевизийа  чыxышыны  йадыныза  салын,  онун 
юзцнямяxсус (даща чоx истифадя етдийи) жестлярини гейд един. 
 
■Тапшырыг.  Xошунуза  эялян  артистлярин  йадынызда  галмыш  жестлярини  эюстярмяйя  вя  щямин  жестлярин  мянасыны 
изащ етмяйя чалышын. 
Нитг  просесиндя  цз  язяляляринин  мяналы  щярякяти  (тяяъъцб,  наразылыг,  ещтирам,  севинъ  вя  с.  мцxтялиф 
емосийалар  ифадя  етмяси)  мимика  адланыр.  Ня  ися  данышыб  цзц  щярякятсиз  (мянасыз,  ифадясиз  вя  с.)  саxламаг 
мцмкцн дейил вя тябии ки, мимика нитгин анлашылмасында, мясялян, сюзцн ъидди, йаxуд иронийа иля дейилмясини 
баша дцшмякдя мцщцм рол ойнайыр. 
Мимика васитясиля натиг нитгиня мцяййян емосионаллыг, сюзля ифадяси мцмкцн олмайан чаларлар эятирир. 
Жестля мимика мцкяммял нитгдя бир-бирини тамамлайыр вя ващид псиxоложи акт кими чыxыш едир. Шифащи ядяби 
дил бунларсыз мцмкцн дейил. 
 

 
95
 
N TQ MƏDƏN YYƏT  SXEMLƏRDƏ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
96
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
D   L VƏ D   L Ç   L   K 
N TQ MƏDƏN YYƏT  
Nitq mədəniyyəti dilçiliyin praktik sahəsi olub, dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını öyrənir. 
1. N tq mədəniyyətinə yaxşı 
yiyələnmək üçün dilin  fonetik, leksik, 
qrammatik qayda-qanunlarını bilmək 
və nitq zamanı əməl etmək lazımdır.  
2. Nitq mədəniyyətində dilçiliyin nəzəri 
fikirləri əməli şəkildə həyata keçirilir. 
Buna görə də nitq mədəniyyəti dilçiliyin 
nəzəri yox, praktik sahəsidir.  
3. Nitq mədəniyyətində ayrı-ayrı dil 
faktları və ya hadisələri yox, dilçiliyin 
qayda-qanunları sistemi öyrənilir (Nitq 
mədəniyyətinin konkret predmeti 
yoxdur). 
4. Natiqliklə nitq mədəniyyəti eyni deyil. 
Natiqlik sənətdir. Ədəbi dilə yiyələnmək 
nitq mədəniyyətinə yiyələnməyin yoludur.  
GÖZƏL N TQ ÜÇÜN ŞƏRTLƏR 

 
97
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1. Dilin özünün ifadə imkanlarının  genişliyi, yəni 
hər hansı bir fikri ifadə etmək imkanının olması.  
2. Bu dildə danışanın yüksək hazırlığı, yəni 
dilin ifadə imkanlarından düzgün şəkildə 
istifadə etməsi.  
N TQ MƏDƏN YYƏT N N ƏSAS ŞƏRTLƏR  
1. Nitqin düzgünlüyü. Dilin fonetik, 
leksik və qrammatik qayda-qanunlarına 
ə
məl etmək. 
2. Nitqin dəqiqliyi. Fikrin ifadəsi üçün 
birbaşa tələb olunan sözün, ifadənin və ya 
cümlənin seçilməsi. 
3. Nitqin ifadəliliyi. Üslub baxımından ən 
uğurlu  bədii dil vahidinin işlədilməsi. 
D L, N TQ VƏ N TQ FƏAL YYƏT  
1. Dil ünsiyyət  
   vasitəsidir.  
 
 Nitq ünsiyyət  
 prosesidir.  
2. Dil əsasdır. 
 
 
Nitq dildən 
törəmədir. 
3. Dil tarixən 
azdəyişkəndir. 
 
  Nitq çox 
dəyişkəndir 
. 
4. Nitq 
fəaliyyəti nitqin 
ortaya çıxması 
üçün lazım olan 
ictimai, 
psixoloji və 
fizioloji proses- 
lərin toplusudur.  
5.  Dilin  nitqə  çevrilməsi  çox 
mürəkkəb  bir  hadisədir:  onun 
ictimai,  psixoloji  və  fizioloji 
tərəfləri  vardır.  Nitq  bunların 
qarşılıqlı  əlaqəsi  əsasında 
fəaliyyət  göstərir.  Dinləyib 
anlama, danışma,  oxu  və  yazı 
formasında təzahür edir.  

 
98
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
AZƏRBAYCAN ƏDƏB   D L  
Ə
dəbi dil – milli dilin müəyyən qayda-qanunlara tabe olan və xalqın nümunəvi ünsiyyətə xidmət edən nitq 
formasıdır. 
1. Ədəbi dil xalq dilinin ciddi fonetik, leksik, 
morfoloji, sintaktik formaları əsasında fəaliyyət 
göstərən ən yüksək formasıdır.  
2. Ədəbi dil xalq dilinin cilalanmış formasıdır. O, 
dialektdən fərqlənir. 
3. Ədəbi dil bütün üslubların sistemidir.  
4. Xalqımızin inkişafı, dünya mədəniyyətinə 
inteqrasiyası ilə bağlı elmi-kütləvi üslub formalaşıb.  
5. Ədəbi dilin iki forması var: 
1. Şifahi ədəbi dil 
2. Yazılı ədəbi dil 

 
99
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I- Ş FAH  ƏDƏB  D L 
II- YAZILI ƏDƏB  D L 
5. 
R
ad
io
, te
le
viz
iy
a d
ilin
in
 h
es
ab
ın
a d
ah
a d
a g
en
iş
lə
nir
.  
4. 
N
itq
, ç
ıx
ış 
v
ə m
əru
z
əl
ər 
şifa
hi 
əd
əb
i d
il n
or
m
ala
rıd
ır
.  
3. 
O
rfo
ep
ik
 n
or
m
ala
ra
 ta
be
 o
lu
r.  
2. 
Ə
lif
ba
, y
az
ı y
ara
nm
am
ışd
an
 q
ab
aq
 x
alq
 y
ara
dıc
ılı
ğın
ın
 d
ili 
kim
i  i
şl
ən
m
işd
ir. 
 
1. 
S
əsl
ən
ən
 ə
d
əb
i d
ild
ir. 
5. 
Q
əze
t v
ə ju
rn
all
arı
n, 
elm
i v
ə p
ub
lis
ist
 k
ita
bla
rın
, r
ek
la
m
la
rın
 d
a d
ili
 y
az
ılı 
əd
əb
i 
dil
 n
üm
un
əsi
dir
.
  
4. 
M
əd
ən
i in
ki
şaf
ın
 y
ük
s
əlm
əsi
 il
ə d
air
əsi
 d
ah
a d
a g
en
işl
ən
m
işd
ir. 
3. 
lk
 n
üm
un
əl
əri 
dö
vl
ət s
ən
əd
lə
rin
in
, d
öv
lə
t b
a
şçı
la
rın
ın
 m
ək
tu
bla
rın
ın
 v
ə b
əd
ii 
əs
ərl
ərin
 
dil
i o
lm
u
şd
ur
.
  
2. 
O
rfo
qr
afi
k n
or
m
ala
ra
 ta
be
 o
lu
r
. 
1. 
Y
az
ıla
n d
ild
ir. 

 
100
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
MÜAS R AZƏRBAYCAN ƏDƏB  D L N N NORMALARI 
1. FONET K NORMA 
2. LEKS K (LEKS K-
SEMANT K) NORMA 
3
. QRAMMAT K 
NORMA
 
1. Dilimizin dialekt və ya şivələrinə 
məxsus normalardan və xalq danışıq 
dilindəki qeyri-mükəmməl 
normalarından fərqlənir. 
2. Sabiq, mükəmməl normalardır. 
Onlar müəyyən tarixi təkamülün 
məhsuludur.  
3. Orfoqrafik və orfoepik normalar 
fonetik  və qrammatik normalar əsasında 
formalaşır. 
4. Azərbaycan dili iltisaqi quruluşa 
malikdir: sözlər ahəng qanununa tabe 
olur, şəkilçilər sözün sonuna qoşulur, 
cümlə qrammatik kateqoriyalarla təşkil 
olunur.  
5. Ədəbi dilin normaları bütövlükdə bir 
sistem şəklindədir, ancaq hər bir normanın 
müstəqilliyi də vardır.  
6. Dilimizin fonetik, leksik, qrammatik, 
orfoepik və orfoqrafik normaları normativ 
qrammatikalarda, dərslik və lüğətlərdə əks 
olunur.  

 
101
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
FONET K NORMA 
Dilin fonetik norması həm orfoepik, həm də orfoqrafik normanı birləşdirir. 
I  Sözün ədəbi dildəki tələffüz qaydası 
orfoepik norma adlanr.  
II Sözün ədəbi dildəki yazılış qaydası 
orfoqrafik norma adlanır. 
1. Hər iki norma dilin fonetik 
quruluşu, xüsusilə  də ahəng qanunu 
ilə müəyyən edilir. Fonetik normada 
dəyişmə gec olur.  
2. Dilimizin orfoepik və orfoqrafik 
normaları orfoepik və orfoqrafik lüğətlərdə 
ə
ks olunmuşdur.  
3. Sözlər ədəbi dildə düzgün tələffüz 
edilmədikdə və ya düzgün yazılmadıqda 
fonetik norma pozulur.  
 
4. Elə sözlər var ki, onları tələffüz edildiyi kimi 
yazmaq və ya yazıldığı kimi tələffüz etmək 
səhvdir
.  

 
102
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
LEKS K NORMA 
Leksik normanın əsas şərti sözlərin dəqiq seçilməsi, ifadəli şəkildə və məna incəlikləri nəzərə alınmaqla işlədilməsidir.  
1. Ədəbi dilin leksik normaları yazılı dildə və ya 
ş
ifahi nitqdə hər bir sözün mənasına yaxşı bələd 
olmağı, onun düzgün və yerində işlətməyi tələb 
edir.  
3. Dilimizin lüğət tərkibində əsl türk sözləri ilə yanaşı, 
həm formaca, həm də məzmunca türkləşmiş ərəb və fars 
mənşəli sözlər işlənir.  
5. Dünyanın bütün ədəbi dillərində olduğu kimi, dilimizdə 
də leksik (leksik-semantik) normanın keyfiyyətini milli 
leksika təşkil edir.  Alınma sözlərin forma və məzmunca 
milliləşməsi həmin leksik mühitdə gedir.  
7. Milli leksika (əsl türk sözləri) ədəbi dildə daha fəaldır, 
dildə işlənmə tezliyi yüksəkdir.  
9. Leksik norma funksional üslublara görə fərqlənir. 
Məsələn: bədii üslubda obrazlı sözlər işləndiyi halda, 
elmi üslubda terminlər üstünlük təşkil edir.  
2. Yazıda və ya nitqdə hər hansı bir söz düzgün 
və yerində işlədilməklə ədəbi dilin leksik 
norması pozulur.  
4. Dilimizə Avropa dillərinə məxsus sözlərin 
daxil olması XIX əsrin sonu XX əsrin 
ə
vvəllərində başlanıb.  
6. Leksik normada dəyişkənlik fonetik və qrammatik 
normaya nisbətən daha tez olur.  
8. Elə alınma sözlər var ki, ədəbi dilin müəyyən bir 
funksional üslubu üçün xarakterikdir. Məsələn: elmi 
üslubda işlənən terminlərin çoxu alınmadır.  
10. Ədəbi dildə söyüşlərə, loru və kobud sözlərə yer 
verilmir.  

 
103
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
11. Sözdən düzgün istifadə  ilə yanaşı, onun dəqiq və 
ifadəli olması, məna incəliklərinə diqqət yetirilməsi, 
sözlərin müvafiq sinonim variantlardan  
faydalanmaqla işlədilməsi nitq mədəniyyətinin 
tələblərindəndir.  
12. Sözlərin əksəriyyətinin müstəqim mənası ilə 
bərabər məcazi mənası da var.  
D L M ZDƏ ÖZƏLLƏŞMƏ MEY LLƏR  
Dildə alınma sözlərin əvəzinə milli sözlərin işlədilmə meyli özəlləşmə meyli adlanır. 
1. Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində  
   1960-cı illərdən başlayaraq özəlləşmə 
    meyilləri başlayır.  
3. Özəlləşmə üç yolla gedir:  
a) Hər hansı bir söz ustasının qədim  
    mənbələrdən, xalq dilindən söz götürməsi  
    yolu ilə; 
b) Cəmiyyətdə baş verən hadisələrlə bağlı  
    sözlərin yaranması yolu ilə; 
c) türk dillərinin təsiri ilə. 
5. Son vaxtlar bir sıra leksik vahidlər meydana  
  çıxmışdır: çağdaş (müasir), durum (vəziyyət),  
  qaynaq (mənbə). Belə leksik vahidlər dildə öz  
 qeyri-türk mənşəli qarşılıqları ilə paralel işlənir  
 və həmin sözlərin sinonimlik imkanlarını artırır.  
2. Özəlləşmə dedikdə hər cür söz  
  yaradıcılığı başa düşülmür. Bu daha çox  
  mövcud olan alınma sözlərin işlədilməsi  
  əleyhinə yönələn və məhz həmin sözlər  
  üçün qarşılıq tapmaq cəhdindən ibarət 
olan prosesdir 
4. Azərbaycanda alınma sözlərin  
   türkləşdirilməsi prosesi əvvəllər də  
   olmuş və bu günə qədər işlətdiyimiz  
   sözlər belə yaranmışdır. Məsələn,  
   qurultay, bildiriş, ildönümü. 
6. Dili tərk etmiş türk mənşəli sözlərin 
yenidən  qayıtması da özləşmə prosesinin 
təsiri ilə baş  verir: ulu, dürlü, araşdırma; 
xalqımızın  müstəqillik qazanması dilimizdə 
özləşmə  prosesi üçün şərait yaratdı 
  prosesi  üçün şərait yaratdı.  

 
104
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
QRAMMAT K NORMA 
Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin istər şifahi, istərsə də yazılı nitqdə düzgün 
quruluşunu tələb edir. 
2.
  Miqdar sayından sonra gələn 
isimlər  
  təkdə işlədilir. 
         Məsələn: beş tələbə  
3. Fel kökünə sıra ilə təsirlik, qrammatik  
  məna növü, sadə şəkillərin morfoloji  
  əlaməti və şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri  
  artırılır: yaz-ış-aq 
5. Cümlədə söz sırası gözlənilir.  
  Mübtəda – təyin – tamamlıq- zərflik – 
xəbər. 
   Təyin ya əvvəldə, ya da təyin olunanın  
   yanında gəlir.  
2. Adlara (isim, sifət, say və s.) sıra ilə  
   cəm, mənsubiyyət, hal və xəbərlik  
   şəkilçiləri artırılır. 
   universitet-lər-imiz-də-dir 
4. Mübtəda ilə xəbər şəxsə və kəmiyyətə  
    görə (III şəxsin cəmi istisnadır) görə  
    uzlaşır.  
    Mən oxuyuram. Onlar gəlir (lər) 
6. Yuxarıda qeyd olunan 5 qaydaya əməl  
   edilmədikdə, sözlərin qrammatik cəhətdən 
bir- 
   biri ilə əlaqələnməsində səhvə yol verildikdə  
   qrammatik norma pozulur.  
7. Ədəbi dilin normaları uzun müddər dəyişməz, sabit qalır. Leksik  
   normada zaman keçdikcə müəyyən dəyişiklik baş verir. Fonetik və  
   qrammatik normalarda isə dəyişmə nisbətən gec olur.  

 
105
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
NAT QL K SƏNƏT  
Natiqlik müəyyən peşəkarlıq tələb edən qədim sənətdir. Əsas növləri: 
1. Bəddi natiqlik 
3. Siyasi natiqlik 
2. Akademik natiqlik 
4.  nzibati-idarə natiqliyi 
5.  şgüzar natiqlik 

 
106
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nitqi ədəbi normalara uyğun, düzgün, dəqiq və gözəl (ifadəli) olan adamlar natiq adlanır. 
Ə
sas tələbləri: 
 
1. Düzgün, dəqiq və gözəl (ifadəli) 
danışmaq
. 
 
2. Dinləyicilərin (auditoriya) səviyyəsini 
nəzərə almaq, onlar üçün anlaşıqlı bir dildə 
danışmaq.  
 
3. Nitqin intonasiyasına, ritminə fikir 
vermək və ona uyğun əl-qol, baş və 
bədən hərəkətləri etmək. 
 
4. Mövzu haqqında yığcam danışmaq, 
mətləbdən kənara çıxmamaq 
 
5. Nitqə əvvəlcədən hazırlaşmaq və 
sonra təhlil edib konkret nəticələr 
çıxarmaq. 

 
107
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
N TQ ET KETLƏR  
Ünsiyyət zamanı müraciət, görüşmə, 
ayrılma, təbrik və s. formalarına 
(ifadələrinə) nitq etiketləri, yaxud 
nitq yarlıqları deyilir. 
Nitq etiketləri xalqın milli mədəniyyətinə, təfəkkürünə uyğun 
olur və nitq mədəniyyətinin mühüm bir göstəricisi sayılır. Nitq 
etiketlərinin aşağıdakı növləri var.  
Bəzi nitq etiketləri minilliklər boyu 
sabit qalır, bəziləri müəyyən 
dövrdə işlənib sonra ünsiyyətdən 
çıxır. Məsələn: yoldaş, vətəndaş 
1. Müraciət etiketləri: Özündən yaşca 
böyüyə “Siz” deyə müraciət 
edilməlidir.  
3. Ayrılma etiketləri: 
Xudahafiz! Əlvida, Sağ ol! 
5. Alqışlar (xeyir dualar): 
 Allah köməyiniz olsun! 
2. Görüşmə etiketləri: 
Salam! Salaməleyküm! Xoş gördük!  və 
s.  
4. Təbrik etiketləri: 
Mübarəkdir! Təbrik edirəm! Gözünüz aydın! 
6. Qarğışlar (bəd dualar) 
Allahg cəzanı versin! 
7. Söyüşlər: 

 
108
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ÜSLUB YYAT 
Üslubları öyrənən dilçilik bölməsi üslubiyyat adlanır. 
1. Üslub-dil vasitələrindən məqsədyönlü 
şə
kildə istifadə üsuludur. Üslublar həm 
ümumi, ictimai baxımdan, həm də xüsusi, 
fərdi baxımdan özünü göstərir.  
a) Üslublar ümumi, ictamai məzmun 
daşıdıqda funksional üslublar ortaya çıxır. 
Onlar bütövlükdə ədəbi dili təşkil edir.  
2. Üslubiyyatla müqayisədə üslub anlayışı 
daha geniş məzmun daşıyır. Üslubiyyat ancaq 
dilçilik anlayışıdır, üslub ədəbiyyat və 
incəsənət sahələrinə aiddir: romantik üslub, 
M.Ə.Sabir üslubu 
b) Fərdi üslub xüsusi səciyyə daşıyır və 
ə
sasən, görkəmli şair və yazıçılara aiddir.  
AZƏRBAYCAN D L N N FUNKS ONAL ÜSLUBLARI 
(milli təfəkkürün müxtəlif sahələrini əhatə etdiyi üçün bir neçə növə bölünür) 
3. Publisistik 
üslub 
2. Elmi üslub 
1. Bədii üslub 
4. Məişət üslubu 
5.Rəsmi-işgüzar 
üslub 
2. Bu üslublar bir-birindən nə 
qədər fərqlənsə də, onların 
hamısı ədəbi dilin üslublarıdır.  
Bədii üslubların hər birinin  
özünəməxsus 
xüsusiyyətləri vardır.  
3. Üslubların hər biri ədəbi 
dilimizi fonetik, leksik və 
qrammatik normalarına tabe 
olur.  

 
109