Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya

Şifahi təqdimatda jestlərin rolu. Şifahi təqdimatda jestlərinizin xüsusiyyətləri çox vacibdir: bəzi tədqiqatçılara görə, nitqdəki jest məlumatların təxminən 40% -ni daşıyır. Tamaşaçıda xoş təəssürat yaratmaq üçün bir neçə qaydanı bilməli və onlara əməl olunmalıdır:

• poza sakit olmalıdır, jestlər sərbəst və elastik olmalıdır, səliqəsiz olmamalıdır;
• jestlər düşüncə qatarını müşayiət edə bilər və etməlidir;
• şablonlu jestlər olmamalıdır;
• jestlər sözlərinizi vurğulamaq üçün tez-tez istifadə olunur;
• barmaqlarınızdan istifadə edərək nüansları izah edə bilərsiniz.
Təcrübəsiz bir natiq üçün ən böyük problemli sual "Əllərlə nə etmək lazımdır?" sualıdır. Unutmayın ki:
• jestlərin təxminən 90% -i beldən yuxarı hissədə edilməlidir – beldən aşağı hissədə edilən jestlər çox vaxt qeyri-müəyyənlik, uğursuzluq, çaşqınlıq mənalarına malikdir;
• dirsəklər bədənə 3 sm-dən yaxın olmamalıdır, daha kiçik bir məsafə səlahiyyətinizin əhəmiyyətsizliyini və zəifliyini simvollaşdıracaq;
• iki əlinizlə jestiniz ən çətin məqamda məqbul saydığınız işarələrdən istifadə etməyə başlamaqdır.

19. 
    İşgüzar ünsiyyətdə sözsüz bağlantı .Sözsüz ünsiyyət və onun ünsürləri. Bədii surətin yaşadığı bütün anları tam təfərrüatı ilə oxucuya çatdırmaq üçün onun sözünə, səsinə, fəaliyyətinə diqqət yetirməklə yanaşı, sevincinə, kədərinə, emosiyalarına önəm vermək də vacib rol oynayır.Psixoloji gərginlik məqamında təəccüb, təəssüf, heyrət, dəhşət, sevinc, kədər və s. kimi ruhi anlar insanın simasında qabarıq şəkildə təzahür edir.
    

Həqiqi yazıçı təkcə sözlə deyil, mimika və jestlərin köməyi ilə bədii obrazı, surəti daha görümlü, yaddaqalan edə bilir. Mimika və jestlər insanın psixoloji halının ən təbii təzahürləridir. Belə ki, insan yalandan ağlaya bilməz, simasında süni faciəvi görkəm yarada bilməz, yalandan ürəkdən gülə bilməz. Belə hallarda saxtalıq, riyakarlıq özünü büruzə verə bilər. Müqayisə üçün qeyd edək ki, insan məqsəd və niyyətindən asılı olaraq nəyisə gizlədə bilər, yalan danışar, aldadar və s. Ancaq yalançı mimika, jestlər insanın psixoloji halını düzgün əks etdirə bilməz. Yaxud baxışlar heç vaxt yalan danışmaz. Təsadüfi deyildir ki, gözlər qəlbin aynası hesab olunur.
Teatr və kino sənətində mimika və jestlər geniş yer tutur. Pantamimo sənəti məhz mimika və jestlərə əsaslanır. Böyük fransız aktyoru Marsel Marsonun pantomim teatrı və Moskvadakı “Mimika və jestlər teatrı” bunun nümunələridir. Mimikalar, jestlər, hərəkətlər müəyyən bədii funksiya daşıyır, əlavə məlumat verir.
Yazıçı üçün də, mimika və jestlərdən istifadə etmək effektlidir.
Bədii əsərlərdə mimika və jestlərin fraqmental variantlarına çox təsadüf olunur. Məsələn, Ə.Haqverdiyevin “Mütrüb dəftəri” hekayəsində Qasım əminin mübahisə zamanı necə özündən çıxması bircə cümlədə belə verilir: “Elə bil Qasım əmiyə bir güllə dəydi, ayağa qalxıb hirslə əlini döşünə çırpıb, dedi...
İnsanlar fərqli anlayış səviyyələrində müxtəlif növ məlumat mübadiləsi edə bilərlər. Məlumdur ki, ünsiyyət yalnız şifahi və ya yazılı mesajlarla məhdudlaşmır. Həm də duyğular, tərəfdaşların davranışları, jestləri ilə olur. Buna görə həmsöhbətin davranış tərzinə, pozalarına və üz ifadələrinə, həmçinin jest tərzinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bundan əlavə, hər hansı bir işin müvəffəqiyyəti həmsöhbətlə gizli əlaqə qurma qabiliyyətindən asılıdır. Bu əlaqə yalnız dediklərinizdən deyil, həm də necə davrandığınızdan da asılıdır.
Psixoloqlar müəyyən ediblər ki, insanın qarşılıqlı fəaliyyəti zamanı ünsiyyətin 60-80% -i şifahi olmayan, yalnız 20-40% -i şifahi vasitələrlə həyata keçirilir.
Aydınlaşdırma və anlamaq üçün sualların köməyi ilə şərhlərin həqiqiliyini iki dəfə yoxlamaq olar. İşgüzar qarşılıqlı münasibətlərdə bu fürsətə laqeyd yanaşmamaq lazımdır. Üz ifadələri və jestlərin dilini başa düşmək həmsöhbətin mövqeyini daha dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan verir. Jestləri oxuyaraq, rəy bildirəcəksiniz, bu, bütün işgüzar qarşılıqlı fəaliyyət prosesində həlledici rol oynayır. Jestlərin birləşməsi belə bir əlaqənin vacib tərkib hissəsidir. Dediklərinizin təsdiq və ya düşmənçiliklə qarşılandığını, danışdığınız insanın açıq və ya qapalı, özünü güdən və ya cansıxıcı olduğunu necə başa düşə biləcəksiniz? Jestlərin və bədən hərəkətlərinin dilini bilmək yalnız danışdığınız insanı daha yaxşı tanımağı deyil, həm də (daha önəmlisi) bu barədə danışmadan əvvəl sizdən hansı təəssüratı eşitdiyini də əvvəlcədən bilmək imkanı verir. Bütün bunlar bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, tərəfdaşlarla, həmsöhbətlərinizlə və ya sadəcə həmkarlarınızla münasibətlərdə müəyyən nəticələr əldə etmək istəyirsinizsə, o zaman heç olmasa şifahi olmayan əsasları, sözsüz ünsiyyəti də bilmək lazımdır.
İşgüzar ünsiyyətdə hər bir iştirakçı "müşahidəçini izləyir". Təəssüratı və tərəfdaşın şifahi olmayan davranışını izləyir. Şifahi olmayan siqnalları "oxumaq" bacarığı iş adamına aşağıdakı üstünlükləri verir:
• münasibətlər səviyyəsində başlanğıcda ortaya çıxan çətinlikləri tanımaq mümkündür: onlar haqqında "tutma" siqnalları, söhbət zamanı yenidən qurulmaq, söhbət taktikasını dəyişdirmək;
• alınan siqnalların təfsirinin düzgünlüyünü iki dəfə yoxlamaqla yanaşı, müşahidənin doğruluğuna nəzarət edə bilərsiniz (məsələn, göz yaşları çıxdı: onlar əziyyət və ağrı ilə ola bilər, amma sevinc göz yaşları ola bilər və s.).
Sözsüz ünsiyyətin ünsürləri daxilində çoxlu məlumatlar var, bunlar arasında aşağıdakılar da özünü göstərir.
1. Pozalar, jestlər, üz ifadələri. Ümumiyyətlə, bədənin müxtəlif hissələrinin (əllər – jestlər, üzlər – üz ifadələri, duruşlar – pantomima) ümumi hərəkətliliyi kimi qəbul edilir. Bu ümumi hərəkətlilik insanın emosional reaksiyalarını əks etdirir. Ayaqları kilidləmək və dayanmaq yalnız təhlükəli deyil, həm də narahat edicidir. Belə bir vəziyyət auditoriyanı da narahat edir. Belə bir vəziyyətdə qan ayaqlarda toplanmağa başlayır və heç bir hərəkət etmədən qanın ürəyə təkrarlanması çətinləşir. Ayaqların hərəkətlərindən düzgün istifadə etməyi bacarmaq lazımdır. İzləyiciyə bir açıqlama vermək istəyəndə, bir addım irəli atmaq lazımdır. Təəccüblü bir ifadədən sonra düşünmək üçün yer vermək istəyəndə, geri addım atmaq lazımdır. Bunların hamısında bir tarazlıq var. Səhnəni tək bir təyyarə kimi düşünmək gərəkdir. Hər yerdən görünə biləcək şəkildə hərəkət etmək işin xeyrinədir. Bu xüsusiyyətlərə kinetika deyilir.
2. Paralinqvistika və ya prosodika – tələffüz xüsusiyyətləri, səs tembri, səs tempi, sözlər, ifadələr, qəhqəhə, ağlama, ah çəkmək, nitq səhvləri, təşkilatlanma və əlaqə xüsusiyyətləri. Paralinqvistik və ekstralinqvistik sistemlər şifahi ünsiyyətə "əlavədir". Paralinqvistika bir səsin keyfiyyətləri, çeşidi, tonudur. Ekstra dilçilik fasilələrin, öskürəyin, gülüşün, həmçinin danışma tempinin daxil edilməsidir.
3. Proksemimika (ingilis dilində proximi – yaxınlıq). E. Xoll bunu məkan psixologiyası adlandırmışdır.
4. Vizual rabitə – göz təması.

20.