AZƏrbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

ANALITIK PROSEDURLARIN NƏZƏRI ƏSASLARI

1.1.Auditdə analitik prosedurların nəzəri əsasları

Analitik prosedurların xüsusiyyəti, məqsədi və tətbiqi, etibarlıq səviyyəsi və bunlarla əlaqədar digər məsələlər 520 saylı “Analitik prosedurlar” beynəlxalq audit standartı ilə tənzimlənir. Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi audit zamanı analitik prosedurların tətbiqi üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

Auditor müəssisə və onun mühitinin öyrənilməsi və auditin sonunda ümumi təhlil aparmaq məqsədilə riskin qiymətləndirilməsi prosedurları kimi analitik prosedurları tətbiq etməlidir. Analitik prosedurlar, eyni zamanda, subprosedurlar kimi tətbiq edilə bilər.

“Analitik prosedurlar” – maliyyə və qeyri-maliyyə məlumatları arasında məntiqli əlaqələrin öyrənilməsi yolu ilə maliyyə məlumatlarının qiymətləndirilməsidir. Analitik prosedurlar, həmçinin,digər mühüm məlumatlarla ziddiyyət təşkil edən və ya ehtimal olunan nəticələrdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən əlaqələrin və müəyyən edilmiş dəyişikliklərin öyrənilməsini əhatə edir. ( 9.s.120 )

Analitik prosedurlar – maliyyə eləcə qeyri – maliyyə göstəricilərinin öyrənilməsi eləcə müqayisəsi yolu ilə aralıq eləcə son nəticələrin qiymətləndirilməsi üsullarıdır. Auditor sübutlarının əldə edilməsi vaxtı həmin prosedurlardan istifadə olunur. Analitik prosedurlar auditor tərəfindən toplanmış informasiyaların təhlilini eləcə qiymətləndirilməsini, milli mühasibat uçotunda qeyri – adi eləcə ya düzgün olmayan təsərrüfat imkanı faktlarını, eləcə də səhvlərin və təhriflərin səbəblərini müəyyən etmək vasitəsi ilə mühüm maliyyə eləcə iqtisadi göstəricilərin tədqiq edilməsini vacib etdirir.

Analitik prosedurları yerinə yetirərkən çoxsaylı metodlardan – sadə müqayisədən , statistik üsullardan istifadə əsasında aparılan kompleks iqtisadi təhlil üsulundan istifadə oluna bilər.

Keçmiş və gələcək vəziyyətlərin əlaqəli şəkildə qiymətləndirilməsi auditor tərəfindən vacib auditor prosedurları kontekstində tədqiq edilir. Onların mahiyyəti, eləcə standart vəziyyətlərə əlavə olunması kimi auditor fəaliyyəti haqqında “Analitik prosedurlar” adlı 048/066 № lı qayda ilə ( standartlarla ) tənzimlənir. Analitik prosedurlar konsolidə edilmiş milli mühasibat ( maliyyə ) hesabatlarına, struktur sahələr üzrə, onların filialları, eyni zamanda maliyyə informasiyalarının konkret instrumentləri üzrə tətbiq edilə bilər. Bu qaydaya (standarta) müvafiq olaraq, “auditin gedişində analitik prosedurları həyata keçirən zaman auditor, öz sərancamında olan digər məlumatlarla müvafiqliyi və qanunauyğunluqları, yaxud onlardan mümkün yayınmanın

səbəblərini təhlil edir”. ( 9.s.127 )

Analitik prosedurlar təşkilatın maliyyə informasiyasının, onların instrumentləri arasında qarşılıqlı əlaqələrin ( məsələn, real satışın həcmi və ümumi mənfəət, maliyyə eləcə qeyri – maliyyə xarakterli məlumat arasında ) tədqiq edilməsini və müqayisəsini səciyyələndirir.

Auditor analitik prosedurların məzmununu başa düşməlidir. Ona görə ki, başdanbaşa sənədli yoxlama ilə üzləşmədə analitik prosedurlar daha tez eləcə ucuz başa gəlir. Auditor tərəfindən analitik prosedurların, üsulların və onların tətbiqi dairəsinin əsaslandırılması auditorun təcrübəsi ilə müəyyənləşdirilir.

Analitik prosedurlar başqa auditor prosedurlarının xarakterizənin, vaxtının eləcə həcminin tənzimlənməsi vaxtı auditora kömək məqsədi ilə istifadə edilməlidir.

Milli Mühasibat hesabatının mühüm mövqelərinə əsasən aşkar etməmək riskinin azaldılması imkanıdır. Testlərlə müqayisədə təsdiqləyici prosedurları icra etmək daha səmərəlidir. Analitik prosedurlar uçotun tamlığının araşdırılması üçün istifadə olunur. Əsas analitik nisbətlər tez tətbiq edilməlidir. Belə təhlil əsasında təşkilatda çoxsaylı dövrlər ərzində həmin nisbətlərin kənarlaşma meyli müəyyən oluna bilər.

Auditor tərəfindən analitik prosedurların, bunların tətbiqi üsullarının seçilməsi auditorun peşə təcrübəsi ilə səmərəli müəyyən olunur. Tənzimlənmə mərhələsində auditor prosedurları təşkilatların fəaliyyətinin başa düşülməsi eləcə potensial risk sahəsinin müəyyən olunmasında auditora kömək göstərir. Auditin tənzimlənməsi prosesində analitik prosedurların icrası sifarişçinin biznesi ilə əlaqədar auditorun məlumatlı olmadığı aspektləri göstərməyə , digər auditor prosedurlarının xüsusiyyətinin , aparılma zamanın müəyyən edilməsində şərait yaradır.

Auditin tənzimlənməsi zamanı analitik prosedurlar maliyyə eləcə qeyri – maliyyə informasiyalarına ( məsələn , real satışın həcmi, bazar üçün məkan və realizə olunmuş malların həcmi arasında əlaqə ) əsaslanır. Bu istiqamətdə düzgün təşkil edilmiş əvvəlcədən müşahidə auditora sifarişçinin fəaliyyəti ilə bağlı daha geniş tanış olmağa imkan verir. Nəzarətin digər vasitələri ilə əlaqələndirildikdə analitik prosedurlar dürüst auditor məlumatlarını əldə etməyə imkan verir.

Analitik prosedurların növləri, davamiyyəti eləcə həcmi daxili nəzarət sisteminin az səmərəliliyi riskinin, auditor riskinin eləcə aşkar etməmək riskinin qiymətləndirilməsi şəraiti ilə birbaşa bağlıdır. Göstəricilər arasında əlaqənin mövcudluğu eləcə onların həyata keçirilməsi uçot sistemi ilə işlənilən informasiyaların tamlığı, dürüstlüyü, həqiqiliyi eləcə qanuniliyi ilə bağlı auditor məlumatlarını formalaşdırır.

Auditor auditin zəruri reallığını təmin etmək üçün vacib prosedurlardan istifadə edilməsini müəyyənləşdirməklə suallara cavab almalıdır : hansı informasiyalar şübhə doğurur eləcə uçot sistemində sifarişçinin maliyyə formalarının tərtib edilməsi üsullarını şərtləndirən hansı səhvlər eləcə pozuntular mümkündür.

Auditor analitik prosedurların icrası üçün zəruri olan məlumatların əldə olunması və onların reallığına əmin olmalıdır. O, analitik prosedurlardan analitik məlumatlar mənbəyi kimi istifadə ola bilər. Lakin bu zaman göstərilən amillər nəzərdən keçirilməlidir :

• 
  Analitik prosedurların obyektivliyi eləcə onların yekunlarına etimadın dərəcəsi ;
  
• 
  Təşkilatın xüsusiyyətləri eləcə məlumatların parçalanması səviyyəsi ;
  
• 
  Maliyyə məlumatlarının əldə olunması etimadları ;
  
• 
  əldə olunması əsas olan məlumatın rəqabəti ; - məlumatların müqayisəliliyi .
  

Hazırkı şəraitdə analitik prosedurların növləri, dözümlüyü eləcə həcmi daxili nəzarət sisteminin effektli olmaması riskinin qiymətləndirilməsindən eləcə auditor riskinin, hər vaxtda aşkar etməmək riskinin iqtisadi əhəmiyyətliliyindən birbaşa asılıdır. Analitk prosedurların tətbiqi informasiyalar arasında əlaqələrin mövcudluğu eləcə tədqiq edilməsi uçot sistemində müxtəlif informasiyanın tamlığı, dürüstlüyü, həqiqiliyi eləcə qanuniliyi ilə bağlı auditor faktlarını təmin edir.

Auditor konkret mühasibat forması üzrə əminliyin əldə olunması metodu haqqında qərar qəbul edərkən bilməliyik ki, auditor yoxlamalarının müxtəlif prosedurları kimi analitik prosedurlarla yanaşı eyni zamanda başqa mühasibat sənədlərinə aidiyyəti ola bilər.

Auditor auditin son mərhələsində - ümumilikdə mühasibat hesabatlarının analitik prosedurlarını mahiyyətinin sifarişçinin biznesinin xarakterinə mütənasibliyi haqda tam nəticə formalaşdırdıqda icra edilməlidir. Belə prosedurların köməkliyi ilə əldə edilmiş nəticələr mühasibat (maliyyə) hesabatlarının müxtəlif hissələri və ya instrumentlərin audit zamanı formalaşdırılmış yekunlarının təsdiq edilməsi üçün nəzərdən keçirilmişdir və bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatlarının reallığı haqda son nəticəyə gəlməyə rəvac verir .

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində analitik prosedurların nəzəri əsasları araşdırılarkən qeyd olunan göstəricilər əsasında onların xüsusiyyətlərini və çox vacib olan məqsədlərinin araşdırılması günün tələbləri səviyyəsindən irəli gəlir. Belə ki, analitik prosedurlara təşkilatın maliyyə informasiyaların aşağıdakı parametrlərlə müqayisə edilməsinə daxildir :

• 
  Əvvəlki illərlə müqayisə oluna bilən informasiyaları ilə;
  
• 
  Təşkilatın büdcəsi eləcə proqnozları kimi gözlənilən, eyni zamanda amortizasiyanın müəyyən olunması kimi auditor tərəfindən gözlənilən yekunu ilə;
  
• 
  Təşkilatın normal debitor borclarının real satışa olan nisbətinin eyni zamanda istehsal sahəsinin və ya müxtəlif istehsal sahəsində fəaliyyət göstərən təşkilatların orta göstəricisi ilə.
  

Bunları nəzərə almaqla, analitik prosedurlara göstərilən əlaqələrin iqtisadi təhlili də daxildir:

• 
  Ümumi gəlirin faizi kimi informasiyaların tərkib hissələri ilə təşkilatın təcrübəsinə əsaslanan ehtimal edilən maliyyə informasiyaların tərkib hissələri;
  

İşçi qüvvəsinə çəkilən məsrəflər kimi həm maliyyə, eyni zamandaə qeyri – maliyyə xüsusiyyətli informasiyalar arasındakı əlaqə.

Qeyd olunan audit prosedurlarının icrası vaxtı müxtəlif üsullar tətbiq edilə bilər.Bura sadə müqayisələrdən tutmuş axırıncı statistik texnologiyadan istifadə edən çox mürəkkəb təhlillərədək olan üsullar daxildir. Analitik prosedurlar konsolidə olunmuş maliyyə hesabatlarında, struktur sahələrinin maliyyə hesabatlarında və maliyyə informasiyalarının tərkib hissələrində həyata keçirilə bilər. Audit prosedurlarının, metodlarının eləcə tətbiq səviyyələrinin auditor tərəfindən götürülməsi

peşəkar təşkilatlardan asılıdır.

Hazırkı şəraitdə analitik prosedurlar göstərilən məqsədlər üçün istifadə edilə bilər:

• 
  Riskin qiymətləndirilməsi prosedurları kimi – təşkilatın və onun şəraitinin öyrənilməsində;
  
• 
  Subprosedurlar kimi –təsdiqləmə vəziyyətində əhəmiyyətli səhvlər riskini vacib qədər azaltmaq məqsədilə onların icrası daha effektli hesab edildikdə;
  
• 
  Auditin sonunda milli maliyyə hesabatlarının bütövlükdə təzədən qiymətləndirilməsində.
  

Azad bazar iqtisadiyyatı şəraitində analitik prosedurların nəzəri əsaslarının öyrənilməsində analitik prosedurlar riskinin qiymətləndirilməsi prosedurları həmişə diqqət mərkəzində olubdur. Ona görə ki, auditor təşkilatın və onun mühitinin araşdırılmasında riskin qiymətləndirilməsi prosedurları vasitəsilə analitik prosedurları həyata keçirilməlidir.Analitik prosedurların həyata keçirilməsi auditorun məlumatsız olduğu eləcə gələcək audit prosedurlarının xüsusiyyəti, vaxtı və həcminin müəyyən olunması üçün əhəmiyyətli nöqsanlar riskinin qiymətləndirilməsinə imkan verən təşkilatın aspektlərini göstərə bilər.

Riskin qiymətləndirilməsi prosedurları kimi həyata keçirilən analitik prosedurlarda həm maliyyə, eyni zamanda qeyri–maliyyə xüsusiyyətli informasiyalardan istifadə edilir .

Müasir şəraitdə kommersiya strukturlarında analitik prosedurların nəzəri problemləri araşdırılarkən analitik prosedurların subprosedurları kimi onların vacibliyi də qeyd olunur. Ona görə ki, auditor qiymətləndirmə səviyyəsində əhəmiyyətli nöqsanlar riskinin qiymətləndirilməsinə adekvat olaraq, subprosedurları planlaşdırır eləcə həyata keçirir. Qiymətləndirmə səviyyəsində auditorun tədqiq edilidiyi subprosedurlar geniş testdən, subanalitik prosedurlardan eləcə ya hər ikisinin kombinasiyasından asılı ola bilər. Vacib audit məqsədinə nail olmaq geniş audit prosedurundan istifadə olunması haqqında qərar qəbul olunması qiymətləndirmə səviyyəsində qiymətləndirilmiş əhəmiyyətli nöqsanlar riskini qəbul edilə bilən zaman aşağı səviyyəyə salmaq eyni zamanda nəzərdə tutulan vacib audit prosedurlarının effektliyinə dair auditorun mühakiməsinə əsaslanır.

Auditor, eyni zamanda, subanalitik prosedurların tətbiq edilməsi eləcə təşkilat tərəfindən icra edilən bu vacib prosedurların nəticələri barədə zəruri edilən informasiyanın mümkünlüyü və etibarlılığına dair təşkilata sorğu verir. Təşkilat tərəfindən hazırlanan analitik informasiyadan istifadə etmək o halda müvafiq hesab edilir ki, auditor bu informasiyanın lazımi qaydada hazırlandığına əmin olsun.

Analitik prosedurları subprosedurlar kimi tənzimləndikdə və tətbiq edildikdə, auditor vacib amilləri nəzərə almalıdır, eyni zamanda:

• 
  subanalitik prosedurlardan icrasının məqsədəmüvafiqliyi;
  
• 
  kənar və ya daxili edilməsindən asılı olmayaraq, qeydə alınan miqdardan və proqnozlardan törəyən informasiyaların etibarlılığı;
  
• 
  etibarlılığın arzu olunan vəziyyətində proqnozların əhəmiyyətli səhvi təyin olunması dəqiqliyi;
  
• 
  qeydə alınan miqdarlarla qəbul edilən rəqabət arasında fərq məbləği.
  

Hazırkı şəraitdə subanalitik prosedurlar, ümumilikdə, il ərzində prroqnozlaşdırıla bilən iri – məbləğ əməliyyatlarda daha çox tətbiq ola bilər. Subanalitik prosedurların tətbiqi cari eləcə davam edən informasiyalar arasında əlaqələrə əsaslanır. Göstərilən əlaqələrin mövcudluğu təşkilatın informasiya sistemində hazırlanan məlumatda eyni zamanda əməliyyatların tamlığı, dəqiqliyi eləcə baş verməsi vaxtında audit sübutunu təmin edir.

Təsdiqetmələ üzrə sübanalitik prosedurların münasibliyi vəziyyətini müəyyənləşdirərkən auditor göstərilən qeyd edilən problemləri nəzərə alır:

Əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi. Subanalitik prosedurların vacibliyini müəyyənləşdirərkən auditor təşkilatın və onun mühitinin öyrənilməsini, mahiyyətliliyi və təsdiqetmələrdə səhvlər olması inamını və xüsusiyyətini nəzərə alır;

• 
  Eyni təsdiqetmə istiqamətində təfərrüatlı yoxlama.Subanalitik prosedurlar eyni təsdiq olmalar üzrə təfərrüatlı yoxlama araşdırıldıqda müvafiq hesab edilə bilər.
  

Müasir iqtisadi çağırışlar zəmnində analitik prosedurların geniş öyrənildiyi bir şəraitdə məlumatların etibarlı olması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu bir növü məlumatın etibarlığına onun mənbəyi eləcə xüsusiyyəti təsir göstərir eləcə əldə edildiyi şəraitdən asılıdır. Subanalitik prosedurların tənzimlənməsi məqsədilə məlumatın etibarlılığının müəyyən olunmasında auditor göstərilən problemləri nəzərə alır:

• 
  Əldə edilə bilən informasiyanın mənbəyi;
  
• 
  Əldə edilə bilən informasiyanın müqayisə edilə bilməsi;  Əldə edilə bilən informasiyanın xüsusiyyəti və müvafiqliyi;  Informasiyanın hazırlanması üzərində nəzarət.
  

Auditor subanalitik prosedurların həyata keçirilməsi özünün tərəfindən istifadə edilən eləcə təşkilat tərəfindən məlumatın hazırlanmasında nəzarətlə əlaqəli keçirilən testləri nəzərə alır. Göstərilən nəzarət vasitələri effektli hesab edildikdə, auditor informasiyanın etibarlılığına və bu nəticədən subanalitik prosedurların yekunlarına daha çox inanır. Qeyri – maliyyə xüsusiyyətli informasiyalar üzərində nəzarət vasitələri çox vaxt nəzarətlə bağlı keçirilən müxtəlif testlərlə birlikdə yoxlanıla bilər.

Etibarlılığın arzu olunan vəziyyətində proqnozların əhəmiyyətli səhvi təyin olmaqla dəqiq olmasını qiymətləndirərkən auditor əsas amilləri nəzərə alır:

• 
  subanalitik prosedurların ehtimal edilən yekunlarınını gözlənilən dəqiqliyi;
  
• 
  informasiyanın kiçik hissələrə bölünə bilmə səviyyəsi;
  
• 
  həm maliyyə, eyni zamanda qeyri – maliyyə xüsusiyyətli informasiyanın əldə edilə bilməsi.
  

Hazırkı şəraitdə subanalitik prosedurları planlaşdırarkən eləcə həyata keçirərkən auditor axırda yaranan və əlavə araşdırma zamanı qəbul edilə bilən miqdar fərqini nəzərə alır. Bu mühazirəyə, ilk əvvəl, vacibliyin arzu edilən səviyyəsi ilə səmərəlilik və ardıcıllıq təsir göstərir. Həmin məbləğin müəyyən edilməsinə vacib mühasibat hesabatlarında, əməliyyat növlərində eləcə ya açıqlamalarda səhvlərin qəbul olunmayan məbləğdə toplana bilməsi mümkünlüyünün vacibliyi daxildir. Auditor əhəmiyyətli səhvlər riski dərinləşdikcə sonradan əlavə araşdırma tələb olunmadan qəbul edilən məbləğ fərqini dəyişdirilərək, əminliyin arzu edilən vəziyyətini artırır.

Auditor aralıq tarixdə subprosedurları tədqiqi eləcə sonrakı dövrdə subanalitik prosedurları tədqiqi tənzimlənirsə, o, yuxarıda bəhs edilən problemlərin qalan müddət üzrə müvafiq əhəmiyyətə malik olan audit sübutu əldə etmək fəaliyyətinə necə təsir etdiyini nəzərdə saxlayır. Bu xüsusi əməliyyat növləri ilə milli mühasibat hesabatlarının dövrün axırına olan qalıqlarının miqdarı, nisbi əhəmiyyəti eləcə tərkibinə görə proqnozlaşdırılması daxildir.

Müasir şəraitdə auditor bütövlükdə milli maliyyə hesabatlarının təşkilat haqqında biliyinə uyğun oldduğunu nəzərə almaq üçün audit zamanı eləcə ya auditin sonuna yaxın bütöv icmal üzrə analitik prosedurları həyata keçirilməlidir. Göstərilən audit prosedurlarının nəticələrindən əldə edilən yekunlar fərdi komponentlərin eləcə ya maliyyə hesabatlarının tərkib bölmələrin audit zamanı formalaşan yekunların reallaşması eləcə maliyyə hesabatlarının dəqiqliyinə dair bütöv yekunun əldə edilməsi üçün nəzərdə saxlayır. Həmçinin, onlar əvvəlcə müəyyən olunmayan əhəmiyyətli səhvlər riskini aşkar ola bilər. Belə hallarda auditor bütün eləcə ya müəyyən növ əməliyyat çeşidləri, balans hesabları və ya araşdırmalar və əlaqədar elementlər üzrə qiymətləndirilmiş risklərin nəzərə reallaşmasına əsaslanan tənzimlənən audit prosedurlarını təzədən qiymətləndirməli olacaqdır.

Hazırkı şəraitdə nəzəri məsələlər kimi analitik prosedurlarda qeyri-adi problemlərin araşdırılması özünün xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Bu istiqamətdə Aanalitik prosedurlar digər əlaqədar informasiyaya uyğun olmayan və ya alınan məbləğlərdən kənarlaşan əhəmiyyətli dəyişikliyi müəyyən edərsə, auditor təhlil aparmalı eləcə müvafiq izahatlar və reallaşdırıcı audit sübutu əldə etməlidir.

Qeyri – adi dəyişikliyin və əlaqələrin aşkar edilməsi, bir qayda olaraq, rəhbərliyə sorğu verilməsi ilə başlayaraq, aşağıdakılarla tamamlanır :

təşkilatın cavablarının əsaslandırılması, misal üçün, auditor tərəfindən təşkilatın

öyrənilməsi eləcə auditin gedişində əldə edilən müxtəlif audit sübutunun müqayisə edilməsi vasitəsi ilə ;

 təşkilat izahat verə bilməsə eləcə verilən izahat tələbləri qane etməzsə, həmin sorğunun yekunlarına əsaslanan müxtəlif auditor prosedurlarının həyata keçirilməsinə ehtiyacın olmasının nəzərə alınması.