AZƏrbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

(öhdəlik maddələri üzrə)

Balansın öhdəlik maddələrinin sətir kodu	İlin əvvəlinə	İlin sonunu	Maddələrin xüsusi çəkisi		Kənarlaşma (+; -)
			ilin əvvəlinə	ilin sonuna	mütləq ifadədə	xüsusi çəki etibarı ilə
1	2	3	4	5	6	7
400	8829720	88297 20	31,62	18,49	0	- 13,13
401	5704595	92285 40	20,43	19.33	+3523945	-1,10
402	2691932	51302 40	9,64	10,74	+2438308	+ 1,10
410	2140710	35463 63	7,67	7,43	+1405653	-0,24
420	63278	63278	0,23	0,13	0	-0,10
470	8699	669	0,03	0,01	-8030	-0,02
471	İ9438934	26798 810	69,62	56,13	+7359876	- 13,49
480	187748	1S774 8	0,67	0,39	0	-0,28
500	1611993	27811 32	5,77	5,82	+1169139	+0,05
510	921863	23311 40	3.30	4,88	+1409277	+ 1,58
600	143130	26215 8	0,51	0,55	+119028	+0,04
610	93044	25812 5	0,33	0,54	+165081	+0,21
620	723974	11306	2,59	2,39	+406707	-0,20
		81
630	9063	41782	0.03	0,09	+32719	+0,06
720	4792427	12894 276	17,16	27,00	+8101849	+9,84
725	-	20320 7	-	0,43	+203207	+0,43
780	27922176	47747 758	100,00	100,00	[phone]	0

Müqayisəli analitik balansın informasiyalardan göründüyü kimi, öhdəliyin ümumi məbləğində ayrı – ayrı öhdəliklərin xüsusi çəkisinin artması görə «Alıcılar və sifarişçilərdən alınmış avanslar» saylı 720-ci elementinin təsiri nəticəsində baş vermişdir. İlin əvvəlinə nisbətən ilin axırında həmin elementin 8101849 min manat artımı balansın yekununun ümumi məbləğinin 16,12% kənarlaşmasına səbəb olmuşdur.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitdə balansın aktivində alıcılar eləcə sifarişçilərdən alınmış avansların artımına bərabər olan elementləri tapmaq vəzifəsi auditorun qarşısında əsas bir problem kimi durur.Fəaliyyətini öyrəndiyimiz təşkilatda həmin maddələr üzrə müşahidə olunan real artım məbləğləri müvafiq edilən 1247481 min manat, 2506173 min manat eləcə 3203936 min manat təşkil elmişdir. Göründüyü kimi, alıcılar və sifarişçilərdən alınmış avanslar adlı maddə böyük xüsusi çəkiyə malikdir. (bax cədvəl

3).

3.2.Audit təcrübəsində analitik prosedurların təkmilləşdirilməsi

Məlumdur ki, auditor yoxlamaların yekun mərhələsində maliyyə hesabatlar haqqında real fikir söyləmək üçün onların icmalını aparır və müəyyən olunmuş qaydada rəy tərtib edir. Lakin, həmin xülasəni mütəqil yoxlama hesab edilən prosedur ilə eyniləşdirmək nəzəri praktiki cəhətdən düzgün deyildir. Bu zaman auditor rəyi eyni elementlərə deyil, bütövlükdə mühasibat eləcə maliyyə hesabatlarına aid edilir. Fikrimizcə, auditin son pilləsində auditor öz qarşısına mövcud fərqlənənlərin səbəblərinin tədqiq edilməsi, həmin parametrlərin məbləğ və eyni zamanda məzmun etibarı ilə qiymətləndirilməsi nəticəni qoya bilər. Bu zaman, auditor qoyulan sifarişləri aşağıdakı kimi formalaşdırır:

• 
  Maliyyə əmsallarının kritik həddləri standart sənədlərə və sahə təlimatlarına mütənasib olaraq təşkilatın özü tərəfindən etalon kimi araşdırıla bilər.
  
• 
  Xalis aktivlərin hesablanması qaydası 2004-cü il tarixli fərmanla təsdiq edilmiş
  

“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbakasının Qanunu əsasında tənzimlənir.

• 
  Ödəmə qabiliyyətinin bərpa edilməsi eləcə ləğvi əmsalları mühasibat balansı əsasında hesablanır.
  
• 
  Dövriyyə kapitalından istifadəni əks etdirən bir sıra göstəricilərin kritik vəzifəsi qərb ölkələrində qəbul edilmiş hədlərə ( Ehtiyatların sürəti əmsalı ilə 3 dövr; 2 debitor borclarının sürəti əmsalı-ildə 5 dövr ) münasib olur.
  

Məlumdur ki, müasir şəraitdə şəraitində hər bir təşkilatın sahə xüsusiyyəti və mülkiyyət formaları nəzərə alınmaqla dövriyyə kapitalından reallığı xarakterizə edən əmsalları standartları hazırlanır və tətbiq olunur. Fikrimizizcə, parametrlərin təklif olunan qiymətinə təşkilatın fəaliyyət sferasının və kapitalın sürətinin xüsusiyyətlərini əlavə etməklə daha real kriteriyaya yaxınlaşmaq mümkündür. Çünki, çox hallarda kommersiya tsiklinin uzunluğu, kreditor borclarının silinmə vaxtı üst-üst düşmür və illik aktivlərlə müqayisədə xüsusi dövriyyə kapitalına təlabat az olur.

Hazırda idarəetmənin ən mühüm funksiyalarının əsası olan auditin təşkili prosesində illik balansın oxunması və təhlili məsələlərinə geniş yer verilir. Çünki, auditor “konkret cari təhlil nəticəsində əldə olunmuş məlumatlardan istifadə etməklə təsərrüfat subyektlərinin gəlirinin dunamikasını və dəyişmə perspektivlərini, təşkilatın sərəncamında olan resursları və bunlardan istifadənin effektliyini qiymətləndirə bilər”

Belə bir şəraitdə mühasibat eləcə maliyyə hesabatlarının təhlilinin detallaşdırılmış formada aparılması məqsəduyğun sayılır. Məlumdur ki, nəzəriyyə və təcrübədə eksprestəhlil çərçivəsində məhdud miqdarda əsas göstəricilərin hesablanması, qiymətləndirilməsi eləcə onların dinamikada təhlili nəzərə alınır. Bununn əksinə olaraq daha vacib əməktutumlu sayılan dərinləşdirilmiş vergi təhlili prosesində çox vacib iqtisadi göstəricilərin hesablanması eləcə qiymətləndirilməsi ilə yanaşı biri-biri ilə əlaqəli şəkildə olan cədvəllər sistemi qurulur. Fikrimizcə, təcrübədə determinləşdirilmiş çox amilli təhlilin əsas modellərindən də istifadə oluna bilər.

Məlumdur ki, maliyyə təhlilinin ölkə təcrübəsində “qarşılıqlı əlaqəli analitik cədvəllər sisteminin qurulması; balansın ayrı-ayrı maddələrinin detallaşdırılmış təhlili; determinləşdirilmiş modellər sisteminin köməyi ilə amilli təhlil” kimi analitik metodlar geniş tətbiq edilir (9, s.19). hazırda auditor rəyinin hazırlanması mərhələsində göstərilən analitik prosedurlardan istifadə olunur:

• 
  mühasibat hesabatlarının son göstəriciləri ilə alıcı tərəfindən müəyyən edilmiş biznes-plan parametrlərin müqayisə edilməsi;
  
• 
  maliyyə əmsallarının hesablanması, strukturu və onların dinamikasının təhlili;
  
• 
  hesablanmış nisbi əmsalların keçən ilin parametrləri ilə müqayisə olunması.
  

Fikrimizcə, bazar iqtisadiyyatı şəraitində audit prosesində daha real nəticəyə nail olmaqla yanaşı maliyyə vəziyyətinin və maliyyə yekunlarının təhlili metodikası müxtəlif mərhələləri nəzərə alınmaqla işlənib hazırlana bilər:

I mərhələ: Təşkilatın əmlakı və onun əmələ gəlmə formalarının təhlili və qiymətləndirilməsi. Bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar bölmə mənsubiyyətindən eləcə mülkiyyət formasindan aslı olmayaraq vacib mühasibat hesabatı formaları tətbiq olunur və onun tərtibi qaydası formalaşır. Vacib hesabat bazar münasibətlərinə əsaslanır eləcə müəyyən dərəcədə mühasibat uçotunun xarici standartlarının tələblərinə cavab verir. Aydındır ki, mühasibat hesabatının mahiyyətini və tərtibindəki dəyişkənliklər həmin hesabatdakı informasiyanın oxunmasını eləcə onların əsasında aparılan maliyyə formalarının təhlilini çətinləşdirir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Aleksey F.V., Romolov A.D., Şeremet A.D.və digər iqtisadçı alimlərin səmərəli tədqiqatlarına baxmayaraq hələ də təşkilatın əmlak vəziyyətinin təhlili bağlı bütün problem məsələlər qənaətli səviyyədə işlənməmişdir. Belə bir şəraitdə çox təhlilin mövcud metodikasına təzədən baxış aktual bir məsələyə çevrilir. Bu zaman təşkilatın əmlak vəziyyətinin təhlili üsuları üçün göstəricilər sisteminin işlənib dəqiqləşdirilməsi zərurəti meydana çıxır. İqsadi ədəbiyyatda və elmi araşdırma işlərində həmin göstəricilər lazımı səviyyədə, kompleks formada verilmədiyindən maliyyə təhlili sistemdə bunların rolu haqqında obyektiv təsəvvür formalaşır. Müasir iqtisadiyyatı şəraitində sənaye təşkilatlarının iş təcrübəsi də bu səviyyəsi bir daha təsdiq edir.

Göründüyü kimi, mütərəqqi təsərrüfatçılıq formaları şəraitində real və iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış icra qərarlarının qəbul edilməsi üçün əsas şərt sayılan operativ eləcə analitik informasiyanın əldə olunması reallığı meydana çıxir. Bu baxımdan, təşkilatın əmlak vəziyyətinin iqtisadi təhlilinin əsas metodikasına müasir təsərrüfatçılıq formalarının sifarişlərinə cavab verən yeni aspektlərin vacibliyi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Digər tərəfdən, təşkilatın əmlak vəziyyətinin nəzərdə tutulan təhlili metodikasının əvəzinə prinsipcə mütərəqqi metodikanın hazırlanması onun sistemliliyini eləcə tamlığını tələb edir. Deməli, bazar iqtisadiyyatı şəraitində təşkilatın əmlak vəziyyətinin təhlili geniş parametrlər sisteminə əsaslanır. Məhz belə təhlil onun təcrübəvi nəticələrinin yaxşılaşdıra və optimal icra qərarlarının qəbul edilməsi üçün

vacib məlumatların əldə olunmasına imkan verər.

Hazırda mühasibat balansı hesabat dövrünün başlanğıcına nisbətən təşkilatın maliyyə və əmlak vəziyyətinin artıb-azalmasını xarakterzə edir, Lakin, yeni balans forması “xüsüsi dövriyyə kapitalının artıqlığı (dəyişkənliyi)” göstəricisindən istifadə etməklə təşkilatın əmlak vəziyyətinin analitik istiqamətdə qiymətləndirilməsini çətinləşdirir. Aydındır ki, mühasibat balansı investorlar, səhmdarlar, tərəfdaşlar və payçılarda təşkilatın sabit əmlak və maliyyə sabitliyinə malik olmasına əminlik yaradan vacib məlumat daşıyıcısı hesab olunur.

Məlumdur ki, mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarının sifarişlərə müvafiq tərtib edilən mühasibat formaları maliyyə təhlilinin yeni üsullarından istifadənin zəruriliyini meydana çıxarır. Fikrimizcə, belə bir üsula potensial tərəfdaşın düzgün seçilməsi, təşkilatın maliyyə sabitliyi və əmlak dayanıqlığının qiymətləndirilməsi, işgüzar aktivliyin eləcə sahibkarlıq fəaliyyətinin effektivliyi aşkara çıxarılması üçün vacib əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman, potensial tərəflərin maliyyə fəaliyyəti haqqında əsas, çox hallarda yeganə informasiya mənbəyi əks olunan mühasibat hesabatı sayılır. Müasir şəraitində hesabat maliyyə uçotunun informasiyaların ümumiləşdirilməsinə əsaslanır, təşkilatın cəmiyyətlə və işgüzar tərəfdaşlarla əlaqələndirən informasiya həlqəsi hesab olunur. Nəzəriyyə və praktikada müəssisənin fəaliyyəti ilə maraqlananlar təhlilin obyektləri kimi qəbul edilir.

Müasir şəraitində təşkilatın əmlak vəziyyətinin təhlili eləcə qiymətləndirilməsi aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır:

• 
  Hazırlıq mərhələsi
  
• 
  Milli mühasibat hesabatının əvvəlcədən xülasəsi;
  
• 
  Balansın iqtisadi oxunuşu eləcə də iqtisadi təhlili.
  

Məlumdur ki, təhlil prosesində təşkilatın fəaliyyətinin əsas göstəriciləri eləcə həmçinin əmlak və maliyyə sabitliyində baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri araşdırılır.

Eyni zamanda, tədqiqat vaxtı bir sıra analitik əmsallar araşdırılır və onların dinamikası öyrənilir.Fikrimizcə, həmin göstəricilərin məcmusu fərqli şəkildə təşkilatın məkan və zaman daxilində imkanını xarakterizə edir. Belə bir şəraitdə,təşkilatın iqtisadi potensialı əmlak eləcə maliyyə vəziyyəti kimi iki parametrdə xarakterizə olunur. Hər iki tərəf qarşılıqlı formada olduğundan həmin göstəricilər dəyişmə artım nəzərə alınmaqla dinamikada öyrənilir. Bu zaman, təşkilatın əmlak vəziyyətini xarakterizə edən parametrlərin təhlili aşağıdakı qaydada olması mümkündür:

• 
  ayrı-ayrı ümumiləşdirilmiş parametrlərin fərdi parametrlərin fərdi parametrlərə ayrilması;
  
• 
  həmin parametrlərin müvafiq bazis parametrləri ilə müqayisə edilməsi;
  
• 
  fərdi parametrlər əsasında aparılmış təhlilin nəticələrinin ümumiləşdirilməsi.
  

Belə bir şəraitdə təşkilatın əmlak vəziyyətinin detallaşdırılmış iqtisadi təhlil

proqramı ümumi qaydada göstərilən tədqiqat işlərinin icrası nəzərdə tutur:

1. 
   Təşkilatın iqtisadi və maliyyə vəziyyətinin əvvəlcədən xülasəsi;
   
2. 
   Təşkilatın iqtisadi potensialının qiymətləndirilməsi və iqtisadi təhlili;
   
3. 
   Təşkilatın əmlak vəziyyətinin təhlili və audit qiymətləndirilməsi:
   

1. 
   Müqayisəli icmal balansın tərtibi;
   
2. 
   Balansın şaquli iqtisadi təhlili;
   

v) Balansın üfüqi iqtisadi təhlili;

q) təşkilatın əmlak vəziyyətində baş verən əsas dəyişikliklərinin iqtisadi təhlili.

Hazırda detallaşdırılmış maliyyə təhlili proqramının məlumatlar bazası mühasibat hesab olunur. Bu zaman hesablanmış analitik parametrlərə və əmsallara məkan və vaxt daxilində baxılır eləcə analitik iş ümumidən fərdiyə doğru qurulur. Məhz bu məqsədlə balansın elementinin ayrı-ayrı bölmələrinin nəticəni müqayisə etməklə təşkilatın əmlak vəziyyətinin dəyişmə təsiri müəyyən edilir.

Təcrübədən məlumdur ki, balansın şaquli iqtisadi təhlili audit prosesində əsas analitik prosedur hesab olunur. Balansın bu şəkildə tədqiqi onun hər bir elementinin ümumi yekunda xüsusi çəkisini öyrənməyə imkan verir. Balansın üfüqi iqtisadi təhlil vaxtı analitik cədvəllərdə əks etdirilmiş real göstəricilərə artımının nisbi səviyyə əlavə olunur.

Göründüyü kimi mühasibat formalarının iqtisadi oxunuşu prosesində təşkilatın əmlak və maliyyə vəziyyəti baxımından ilkin nəticə çıxarılır. Bu vaxt, hesabatın ayrıayrı maddələrinin və parametrlərinin kəskin dəyişməsinə diqqət verilir,eyni zamanda balansın şaquli və üfüqi iqtisadi təhlili aparılır. Belə bir şəraitdə kifayətcə vacib nəticələr maliyyə əmsallarının tam təhlili vasitəsilə əldə edilir. İqtisadi təhlil prosesində təşkilatın əmlak vəziyyətini xarakterizə edən vacib göstəricilər hesablanır:

• 
  Təşkilatın sərəncamında olan təsərrüfat vəsaitlərinin dəyəri;
  
• 
  Əsas vəsaitlərin yekuna görə aktiv hissəsinin xüsusi çəkisi;
  
• 
  Dövriyyədən çıxma əmsalı;
  

Strateji yol xəritəsinin tətbiqi şəraitində təşkilatların və təsərrüfat subyektlərinin maliyyə vəziyyətinin və maliyyə sabitliyinin eyni zamanda onların dinamikası hər şeydən əvvəl çox ənənəvi olan nisbi analitik balansın vasitəsilə öyrənilir və qiymətləndirilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində analitik balansla yanaşı, analitik balansın mütləq göstəricilərdə öyrənilir və beynəlxaqlq standartlara uyuyğun qiymətləndirilir.

Ümumiyyətlə, iqtisadi islahatların aparıldığı şəraitdə analitik balansın mütləq göstəricilərinə daxildir :

• 
  ilin əvvəlinə və axırına mühasibat balansının elementlər üzrə mütləq kəmiyyəti;
  
• 
  ilin əvvəlinə və axırına balansın yekununda ayrı-ayrı elementlərin xüsusi çəkisi;
  
• 
  mütləq kəmiyyətlərdə baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri ;
  
• 
  rəqabətin xüsusi çəkilərində yaranan dəyişikliklər;
  
• 
  milli balansın elementlərinin artım templəri;
  

Bu baxımdan təşkilat və təsərrüfat subyektlərində iqtisadi təhlil aprılarkən müqayisəli analitik balansın mövcud bütün parametrləri aşağıdakı kimi xarakterizə olunur :

• 
  Milli balansın tərkib parametrləri;
  
• 
  Milli balansın dinamika parametrləri;
  
• 
  Milli balansın tərkib dinamikası göstəriciləri.
  

Fikrimizcə, sadalanan iqtisadi parametrlər sırasında təşkilatın əmlak vəziyyətinin ümumi vəziyyətini izləmək üçün milli balansın tərkib dinamikası parametrləri mühüm əhəmiyyət daşıyır. Aydındır ki, balansın aktiv eləcə öhdəliklərində baş verən tərkib dəyişikliklərini müqayisə etməklə real mənbə hesabına dövriyyəyə vacib vəsait cəlb olunması imkanlarını aşkar etmək olar.

Hazırki şəraitdə təşkilatın maliyyə və əmlak vəziyyəti təsərrüfat vəsaitlərinin mövcudluğu və onların yaranma vəziyyəti ilə xarakterizə olunur. Məlumdur ki, halhazırda mövcud standart sənədlərə uyğun olaraq milli balans-netto tərtib edilir eləcə onun yekunu təşkilatın sərəncamında olan vəsaitlərin məbləğini nisbətən qiymətləndirməyə imkan verir. Lakin, həmin qiymət uçot dərəcəsi olmaqla əmlaka görə alınması vacib olan real pul vəsaitlərinin vəsaitini əks etdirmir. Göründüyü kimi, aktivlərin illik qiyməti bazar konyukturası ilə reallaşır və o inflyasiya şəraitində uçot dərəcələrindən fərqlənə bilər.

Müasir iqtisadi çağırışlar zəmnində qərb ölkələrində olduğu kimi, təşkilat və təsərrüfat subyektlərində də əmlak vəziyyəti müxtəlif üsulların vasitəsi ilə təhlil edilir və audit qiymətləndirilməsi aparılır . Bu cür qiymətləndirmə və təhlil aşağıdakılarla xarakterizə olunur :

• 
  elementlərin tərkibini əvvəlcədən dəyişmədən iqtisadi təhlilin bilavasitə balansnetto üzrə aparılması;
  
• 
  tərkib etibarı ilə eyni adlı elementlərin kompleksləşdirilməsi və müqayisəli analitik balansın müəyyən edilməsi;
  
• 
  elementləri zəruri mövqedə kompleksləşdirməklə axırda milli balansın təkrar təmizlənməsi.
  

Məlumdur ki, təcrübədə təşkilatın maliyyə vəziyyətinin dinamikasını qiymətləndirmək istiqamətində balans elementləri likvidlik dərəcəsinə və öhdəliklərin tezlik əlamətinə görə ayrı-ayrı xüsusi qruplarda birləşdirilir.Bunların qruplaşdırılmış formada həyata keçirilməsitəşkilat və təsərrüfat subyektlərində hər vaxtı məqsədə uyğun sayılır . Ümumiləşdirilmiş formada həmin qruplaşdırmanı aşağıdakı qaydada həyata keçirmək məqsədəuyğun sayılır (bax cədvəl 3.4)

Cədvəl 3.4

Təşkilatın əmlak və onun əmələ gəlmə mənbələrinin qruplaşdırılması

	Aktiv	Öhdəliklər
I. 1. 2. a) b) v) Pu kağızlar	Təşkilatın əmlakı Uzunmüddətli aktivlər Cari dövriyyə aktivləri: Ehtiyatlar və xərclər Debitor borcları l vəsaitləri və qiymətli	I. Əmlakın əmələ gəlmə səbəbləri 1. Xüsusi kapital 2. Borc kapitalı: Uzunmüddətli öhdəliklər Qısamüddətli kredit və borclar v) Kreditor borcları

Ümumiyyətlə, təşkilat və təsərrüfat subyektlərində, o cümlədən sahibkarlıq formalarında mövcud analitik balansdan istifadə hər şeydən əvvəl təşkilatın maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən bir sıra ənənəvi göstəricilərlə xarakterizə olunur :

1. 
   Təşkilatın əmlakını ümumi dəyəri = milli balansın yekunu;
   
2. 
   Cari aktivlərin və ya daşınmaz əmlakın dəyəri = milli balansın aktivinin birinci bölməsinin yekunu;
   
3. 
   Cari aktivlərinin dəyəri = milli balansın aktivinin II və III bölməsinin yekununun cəmi;
   
4. 
   Material dövriyyə vəsaitlərinin dəyəri = milli balansın aktivinin II bölməsinin yekunu;
   
5. 
   Debitor borclarının həcmi = milli balansın aktivinin III bölməsinin 199-
   

260-cı sətirləri;

6. 
   Sərbəst pul vəsaitlərinin məbləği = milli balansın aktivinin III bölməsinin
   

280-300-cu sətirləri;

7. 
   Xüsusi kapitalın həcmi = milli balansın passivinin I bölməsi və II bölməsinin 400-725-ci sətirlərinin cəmi;
   
8. 
   Borc kapitalının həcmi = balansın passivinin II bölməsinin cəmi;
   
9. 
   Uzunmüddətli kredit və borcların həcmi = balansın passivinin II bölməsinin 500-510-cu sətirləri;
   
10. 
    Dövriyyə aktivlərinin tamamlanması üçün qısamüddətli kredit və borcların həcmi = balansın passivinin II bölməsinin 600-620-ci sətirləri;
    
11. 
    Kreditor borclarının həcmi = balansın passivinin 630-720 və 770-cı
    

sətirləri;

7. 
   Dövriyyədə olan xüsusi vəsaitlərin həcmi = balansın passivinin və aktivinin
   

I bölmələrinin yekunlarının fərqi.

Ümumiyyətlə , təşkilat və təsərrüfat subyektlərinin əmlak vəziyyətini xarakterizə edən parametrlər bu yolla sistemləşdirildikdən sonra fəaliyyətini təhlil etdiyimiz kommersiya təşkilatlarının elementlərinin dinamikasını və tərkibini qiymətləndirməyə tam imkan vermiş olur (bax cədvəl 3.5)

Cədvəl 3.5

Əmlakın quruluşunun analitik xarakteristikası

Aktivlə rin (vəsaitl ərin növləri)	İlin əvvəlinə	İlin sonuna	Xüsusi çəkiliş			Kənarlaşma
			İlin əvvəlinə	İli n sonuna	Mü tləq ifadədə		A rtım tempi	Cə mi əmlakın dəyişməs i %-lə	trukt ur dəyiş iklikl əri
I.Əsas vəsaitlər və dövriyyədənk ənar aktivlər, o cümlədən	942 0494	352 76762	65.2 5	7 1.24	258 56268		2 74.47	73. 70	.99
1.Əsas vəsaitlər	877 3374	283 90144	60.7 7	5 7.33	196 16770		2 23.59	55. 92	.44
2.Qeyrimaddi aktivlər	544 201	646 2660	3.84	1 3.05	590 8459		1 066.12	16. 84	.21
3.Uzun müddətli maliyyə qoyuluşları	280 0	302 800	0.02	0. 61	300 000		1 0714.29	0.8 6	.59
II.Ehtiya	501	142	34.7	2	922		1	26.

S

5

3

9

0

5

tlarvə məsrəflər , o cümlədən	6283	41960	5		8.76	5677	83.91	30		.99
4.İstehsa l ehtiyatları	207 4549	606 7358	7	14.3	1 2.25	399 2809	1 92.47	38	11.	.12
5.Azqiy mətli və tezköhnələn əşyalar	262 9164	759 3662	1	18.2	1 5.33	496 4498	1 88.3	15	14.	.88
6.Bitmə miş istehsalat	312	580 940		2.17	1. 17	268 370	8 5.86	6	0.7	.00
7Hazır məhsul	-	-		-	-	-	-		-
8Mallar( satış qiyməti)	144 36777	495 18722	00	100.	1 00.00	350 81945	2 43.00	.00	100	.00

2

2

1

-

0

3.5 saylı cədvəlin informasiyalardan göründüyü kimi, fəaliyyətini öyrəndiyimiz təşkilatda əmlakın dəyəri müqayisədə olunan il ərzində 35081945 min manat (243%) artmışdır. Bu zaman immobil vəsaitlər eləcə dövriyyə aktivləri üzrə artım mütənasib olaraq 258562268 min manat (274%) eləcə 92256677 min manat (183.91%) təşkil etmişdir. Eyni zamanda, təhlil olunan dövrdə müəssisənin immobil eləcə dövriyyə aktivlərinin nisbətində quruluş dəyişiklikləri baş vermişdir. Belə ki, həmin vaxt ərzində dövriyyədən kənar aktivlərin əsas çəkisi 65.25%-dən 71.24%-ə (artım 5.99%) eləcə dövriyyə aktivlərinin özəl çəkisi 34.75%-dən 28.76%-ə (azalma 5.99%) dəyişmişdir. Vəziyyətin davam etməsi çətin satışından aktivlərin xüsusi çəkisinin daim yüksəlməsinə eləcə təcili öhdəliklərin örtürməsi üçün vacib olan likvid vəsaitlərin qıtlığına dəyişməsi təşkilatın ödəmə qabiliyyətinə mənfi təsir edə bilər. 3.5 cədvəl göstərir ki, immobil aktivlərin quruluşunda əsas vəsaitlərin xüsusi çəkisi 3.44% punktu azalaraq ötən ildəki 60.14%-dən 57.33%-ə enmişdir. Bu halda təşkilatın əmlakının ümumi dəyərinin çoxalmasını təmin edən maddələrin aşkar edilməsi aktual bir məsələyə çevrilir. Fikrimizcə, bu məsələni həll etmək immobil vəsaitlərin quruluşunu ətraflı nəzərdən keçirmək eləcə dövriyyədənkənar aktivlərin hər bir elementinin quruluş nisbətini hesablamaq kifayətdir.(bax cədvəl 3.6).

Göründüyü kimi, fəaliyyətini öyrəndiyimiz təşkilatlarda ötən ilə nisbətən cari ildə immobil vəsaitlərin strukturunda əsas dəyişikliklər olmuşdur. Belə ki, “Əsas vəsaitlər” xüsusi çəkisi müvafiq olaraq 12.06%, (93.13%-dən 80.48%-ə) eləcə (0.63%) (0.94%dən 0.17%-ə) azalmışdır. Bunun əksinə olaraq iki maddə üzrə (“Qeyri-maddi aktivlər” eləcə “Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları”) artım müşahidə olunur. Fikrimizcə, hesabat ilinin axırına immobil vəsaitlərin quruluşunda baş vermiş dəyişiklikləri səmərəli hesab etmək olar. Çünki, həmin dəyişikliklər gələcəkdə istehsal fəaliyyətinin genişləndirilməsinə imkan yarada bilər.

Cədvəl 3.6

“İmmobil vəsaitlər” maddələrinin analitik qruplaşdırlması

Göstəricilər	ilin əvvəlində		ilin sonuna
	min manatla	yekuna nisbətən, %-lə	min manatla	yekun a nisbət ən %-lə
1	2	3	4	5
1.Əsas vəsaitlər	8773374	93.13	28390144	80.48
2.Qeyri-maddi aktivlər	1314	0.03	60504	0.17
3.Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlar	554201	5.88	6462660	18.32
Yekunu	9420494	100.00	35276762	100.00

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, təşkilatın əmlak vəziyyəti əsas vəsaitlərin sıradançıxma əmsalı, əsas vəsaitlərin yenilənmə əmsalı eləcə dövriyyədən çıxma əmsalı ilə ifadə olunur. Yuxarıda hər bir parametrin hesablanma metodikası geniş şərh olunduğundan, burada onların təkrarına ehtiyac yoxdur. Fəaliyyətini öyrəndiyimiz təşkilatın məlumatları əsasında hesablanmış həmin parametrlər aşağıdakı kimi sistemləşdirilə eləcə qruplaşdırıla bilər.

Cədvəl 3.7