Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (unec) İl 9, Cild 9, yanvar-mart 2021

UNEC Elmi Xəbərləri, İl 9, Cild 9, yanvar-mart, 2021, səh. 26 - 39 
Scientific Reviews in UNEC, Year 9, Volume 9, January-March, 2021, pp. 26 - 39 

---

29 
cəsini, həmçinin törəyib-artması şəraitini ifadə edən spesifik iqtisadi qanundur. Demo-
qrafik siyasət doğum, ölüm, nikah, miqrasiya və əhalinin yerləşdirilməsi sahəsində 
əsas prosesləri əhatə edir. 
Demoqrafik siyasət strateji məqsəd və prinsiplərə görə elmi əsaslandırılmış yaxın 
planlı dövrlər üçün qoyulmuş məsələlərə görə real və konkret, müddət və ehtiyatlara 
görə isə tarazlaşdırılmış olmalıdır. Demoqrafik proseslərdə həlledici məsələ sosial 
iqtisadi amillərdir, yəni sənaye inkişafı, mədəniyyət, urbanizasiya, səviyyəsi və s. 
Ümumiyyətlə, demoqrafik hadisələri ancaq əhalinin inkişafına ictimai inkişafla bütöv-
lükdə qarşılıqlı əlaqədə baxılma zamanı dərk etmək olar. XVIII əsrin sonunda məşhur 
ingilis alimi, hüquqşünas və filosof Ceremi Bentam ictimai tərəqqinin qayəsi (ən 
yüksək məqsədi) kimi “maksimal sayda insanlar üçün maksimal rifah” humanist 
prinsipi elan etdi. 
Nobel mükafatı laureatı akademik N.N.Semyonovun qeyd etdiyi kimi, bu ictimai ideal 
(qayə) indi də elmin idealı və alimlərin sosial məsuliyyət ölçüsü olaraq qalır [4, səh.40]. 
Demoqrafik problem barədə əhalinin təkrar istehsalı qanunauyğunluqlarına olan yan-
lış baxışlar sisteminə əsasən maltusçuluq nəzəriyyəsi çoxdan elmə məlumdur. İngilis 
keşişi T.R.Maltus (1766-1834) özünün “Əhali haqqında qanun təcrübəsi” (1798) əsə-
rində burjua ictimai fikrində, xüsusilə XIX əsrin sonlarında siyasi iqtisadda geniş ya-
yılmış baxışlarını şərh etmişdir [5]. Maltus əhali artımı qanunu deyilən qeyri-tarixi bir 
qanun formalaşdırmışdır; bu qanuna görə əhalinin artımı həndəsi silsilə üzrə baş verir. 
Buradan da ictimai inkişafın ziddiyyətlərini hasil edirdi. Maltus bu ziddiyyətlərin ara-
dan qaldırılması imkanını iqtisadi cəhətdən təmin olunmayan əhali artımının qarşı-
sının alınması ilə (nikahın qaydaya salınması, doğumun nizamlanması), həmçinin əha-
li artımının miqdarının aclıq, epidemiyalar, müharibələr və s. vasitəsilə “təbii” surətdə 
qaydaya salınması ilə əlaqələndirirdi. Maltusun baxışları inqilabçı demokratlar – Çer-
nışevski, Pisorev və b. tərəfindən kəskin tənqid edilirdi. Maltusun “Mütləq əhali artıq-
lığı” və “torpaq münbitliyinin azalması” qanunlarına qarşı rus alimləri V.V.Doku-
rayev, P.A.Kosmıçev, Timiryazev çıxış etmişlər. Son dövrlərdə müxtəlif yeni maltus-
çuluq konsepsiyalarının (Q.Braunun, C.Bonnerin “Əhalinin optimumu” nəzəriyyə-
sinin, Q.Teylorun və P.Erlixin əhali artımının ekoloji böhranın yeganə səbəbi olması 
haqqında fikrinin və s.) fəal surətdə yayılması Yer kürəsində əhalinin sürətlə artması 
və kapitalizmin ziddiyyətlərinin daha da kəskinləşməsı ilə əlaqədardır. Yalnız yeni 
sosial quruluşun möhkəmləndirilməsi, bu quruluşa uyğun demoqrafık siyasətin həyata 
keçirilməsi ilə müasir dövrün qlobal problemlərindən birinin, yəni əhali artımının 
tənzimlənməsinin həlli mümkündür. Bu nəzəriyyənin elm aləmində yaratdığı ardı-
arası kəsilməyən mübahisələr indi də davam edir.