Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (unec) İl 9, Cild 9, yanvar-mart 2021

G.F.Rəhimli: Azərbaycan üçün Sosial Hesablar Matrisi: nəzəri-metodoloji əsasları, qurulması və 
istifadəsi məsələləri 

---

118 
C
ədv
əl
 3
. 
A
z
ər
bayc
an
ın
 2
016
-c
ı i
lin
 g
ös
tə
r
ic
il
ər
i 
əs
as
ın
da 
mak
ro
 S
os
ial
 H
es
ab
la
r 
mat
ri
si
 
 
C
əmi
88268
119012
10133
48718
6034
974
16204
33972
274
15518
391
32754
372252
Q
a
la
n 
dünya
28054
440
2907
1353
32754
MDVD
391
391
Inve
st
. 
15127
391
15518
E
v 
tə
s-
n
a
xi
dm
ət
e
d
ən 
q
-kom
t
əş
278
-4
274
E
v 
tə
sə
rr
üf
-
at
la
rı
35197
-1225
33972
D
övl
ət 
ida
rə
et
m
ə
si
7754
8450
16203
M
a
li
y
y
ə 
tə
şki
la
tl.
974
974
Q
e
yri
-
m
al
iyy
ə 
tə
şki
la
tla
r
ı
6034
6034
ka
pi
ta
l 
6034
974
11282
24239
274
-64
5979
48718
əm
ək 
9733
399
10133
əmt
əə
v
ə 
xi
dm
ət.
88268
4364
26375
119012
Is
te
hs
al
fə
al
iy
y
ət
lə
ri
32212
9693
45811
553
88268
he
sa
b
la
r 
Is
te
hs
al
fə
al
iyy
ət.
əmt
əə
v
ə 
xi
dm
ətl
ər
əm
ək
ka
pi
ta
l 
Q
e
yri
-
m
al
iyy
ə 
tə
şki
la
tla
rı
M
a
li
y
y
ə 
tə
şki
la
tla
rı
D
övl
ət
E
v 
tə
sə
rrü
fa
t-
lra
ı 
E
v 
tə
s-
n
a
xi
dm
ət
e
d
ən 
q
-kom
t
əş.
Q
əna
ət
MDVD
Q
al
an 
dü
nya
C
əmi
 
 
UNEC Elmi Xəbərləri, İl 9, Cild 9, yanvar-mart, 2021, səh. 108 - 120 
Scientific Reviews in UNEC, Year 9, Volume 9, January-March, 2021, pp. 108 - 120 

---

119 
Qurulmuş SHM-in təhlili 
Cədvəl 3-dəki SHM 12 hesabdan ibarətdir və bu hesablara uyğun sətir və sütunların 
kəsişməsində 31 element vardır. Qeyd edək ki, biz ilkin variantda Azərbaycan iqtisa-
diyyatı üçün qurulmuş əvvəlki 2006 və 2011-ci illərə aid SHM strukturundan istifadə 
etmişik və bu seçim göstəricilərin əldə olunması baxımından edilmişdir. Lakin burda 
heç də sektorlar arasında əlaqələr tam detallı göstərilməmişdir. Məsələn, bu matrisdə 
ev təsərrüfatları hesabının gəlirlərinin istehlak və qənaətə sərf olunduğu göstərilmiş-
dir. Lakin, əgər bütün iqtisadi əlaqələri əks etdirməyə çalışsaq, ev təsərüfatları hesa-
bının sətirində dövlətə verilən gəlir vergilərini, həmçinin ev təsərrüfatlarının öz gəlir-
lərindən xaricə etdikləri köçürmələri, o cümlədən müxtəlif səbəblərdən digər institu-
sional sektorlara transferləri də nəzə almalıyıq. Həmçinin qeyri-maliyyə və maliyyə 
təşkilatlarının, ev təsərrüfatlarına xidmət edən qeyri-kommersiya təşkilatlarının bütün 
gəlirləri kapitaldan gələn gəlir olaraq götürülmüşdür və onların bütün gəlirlərinin 
investisiya və qənaət hesabına keçirildiyi qəbul edilmişdir. Burada da bu hesabların 
digər hesablara transferləri və qalan dünya ilə əlaqələri əks olunmamışdır. Eyni 
zamanda qalan dünya hesabı ilə əlaqələrə idxal, ixrac, istehsal faktorlarına görə ödə-
nişlər və investisiyalar səviyyəsində baxılmış, ayrılıqda dövlət və digər institusional 
sektorlarla əlaqə şəklində verilməmişdir. 
Yuxarıda qeyd etdik ki, SHM-in qurulması zamanı əsas problemlərdən biri göstərici-
lərin mövcudluğu və əlçatanlığı ilə yanaşı, həm də eyni göstəricinin müxtəlif mənbə-
lərdə fərqli qiymət alması və ya müxtəlif mənbələrdən götürülmüş göstəricilərdən 
istifadə etməklə qurulan matrisdə sətir və sütun cəmlərinin bərabər olmamasıdır. Bu 
problemlə üzləşməmək üçün bu tədqiqatda məhdud sayda mənbədən istifadə edilmiş, 
digər mənbələrlə müqayisədə ziddiyyətlər alındığı üçün bu tədqiqat daxilində o 
mənbələrdən istifadə edilməmişdir və sətir və sütun cəminin bərabərliyinin ödənilməsi 
üçün bəzi göstəricilər qalıq metodla tapılmışdır. Növbəti tədqiqatlarda tədiyyə balansı, 
dövlət büdcəsinin və ev təsərrüfatlarına mövcud statistik göstəricilər də istifadə edilə-
rək ziddiyyətli məqamların aşkar olunması və daha uyğun qiymətdən istifadə edilməsi, 
həmçinin əldə edilməsi mümkün olan göstəricilərin SHM-ə daxil edilərək ziddiy-
yətlərin balanslaşdırma üsulları ilə aradan qaldırılması bu SHM-in keyfiyyətinin artı-
rılmasına xidmət edə bilər. 
Bundan başqa, sonuncu mövcud olan sahələrarası balans cədvəli 2016-cı ilə aid oldu-
ğu üçün bütün matrisin qurulması üçün bu il seçilmişdir. Lakin qurulmuş matrisdən 
istifadə edərək balanslaşdırma üsullarını tətbiq etməklə matrisi növbəti illərin göstə-
ricilərini də əlavə etməklə yeniləmək mümkündür.