2.3. Trast
əməlliyyatları
Kommersiya banklar
ının apardığı vasitəçilik əməliyyatlarından biri
d
ə trast
əməliyyatlarıdır.Trast əməliyyatları – müştərinin tapşırığına əsasən
əmlakın idarə olunması və digər xidmətlərin onun maraq dairəsində,
onun xeyrin
ə kommersiya bankları və xüsusi maliyyə institutları
t
ərəfindən aparılan əməliyyatlardır.
Trast
əməliyyatlarının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əmlak sahibi
onun idar
ə
olunmas
ı hüququnu mövcud qanunvericiliyə riayət etməklə müqavilə
əsasında digərinə – ya banka, ya da ki, xüsusi maliyyə institutuna
verir.
Trast
əməliyyatlarının həyata keçirilməsində müştərinin müxtəlif növ
əmlakı iştirak edə bilər. Trast əməliyyatlarının obyekti kimi aşağıdakı
əmlak növləri iştirak edirlər:
– istehsal və qeyri – istehsal xarakterli daşınmaz əmlak;
– nəqliyyat və rabitə vasitələrindən ibarət daşınan əmlak;
– əmlak hüququ;
– pul vəsaitləri;
– qiymətli kağızlar.
Əmlakın növündən, həmçinin mülkiyyətinin arzu və məqsədlərindən
as
ılı olaraq trast əməliyyatlarının məzmunu və həmçinin onu yerinə
yetir
ən bankın funksiyaları dəyişir. Trast əməliyyatlarını icra edərkən
banklar iki m
ühüm rolda çıxış edə bilərlər.
Birincisi, banklar m
üqavilə çərçivəsində müştərinin əmlakı üzrə
m
üstəqil
s
ərəncamlar verərək müştərinin tam hüquqlu nümayəndəsi ola
bil
ərlər.
İkincisi, banklar müştərinin tapşırığına əsasən onun əmlakı ilə ciddi
konkret
əməliyyatları icra edə bilərlər.
Bazar iqtisadiyyat
ı şəraitində trast əməliyyatları banklar üçün xüsusi
maraq k
əsb edir. Çünki bazara keçid və bazar şəraitində yeni
yaranm
ış çoxlu müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrin çoxu heç
d
ə əmlakın müxtəlif növləri ilə əməliyyatlar aparmaqda səriştəyə
malik olmurlar. Ona g
örə də trast əməliy-yatlarının aparılmasında
mara
ğı olan müəssisə, təşkilat və fıziki şəxslərin sayı artır. Banklar
v
ə digər xüsusi institutlar trast əməliyyatlarına artan tələbatdan
istifad
ə edərək bazarda öz mövqeyini möhkəmlətmək üçün bir çox
vacib m
əsələləri həll edirlər. Onlar əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:
– aparılan əməliyyatlar və göstərilən xidmətlər dairəsinin
geni
şləndirilməsi;
– müştəri bazasının genişləndirilməsi;
– müştəri bazasının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması;
– bank bazarının digər seqmentlərinə (tərkib hissəsinə) daxil olması,
m
üdaxilə
etm
əsi;
– əlavə gəlir əldə edilməsi;
– müxtəlif müəssisə təşkilat, fıziki şəxslər üzərində nəzarətin əldə
olinmas
ı;
– üzərində nəzarətin əldə olunduğu müəssisə, təşkilat, fıziki
şəxslərin trast
əməliyyatlarında iştirak edən müxtəlif fondları üzərində nəzarətin
əldə olunması;
– payda iştirak etməklə, təsisçi oimaqla, səhm paketinə nəzarətin
əldə olunması
vasit
əsilə iqtisadiyyata investisiya qoyuluşu ilə qanunvericiliklə
banklar
üçün müəyyən
edilmi
ş məhdudiyyətlərin ötülməsi;
– fond bazanrının iştirakçısı kimi bankın rolunun yüksəlməsi.
G
öründüyü kimi, trast əməliyyatlarını apararkən banklar yuxarıda
qeyd olunan m
ühüm təsərrüfat əhəmiyyətli vəzifələri yerinə yetirirlər.
Ona g
örə də trast əməliyyatlarının mahiyyəti nəzərdən keçirilərkən
qeyd olunanlar
ı mütləq nəzərə almaq lazımdır. Bankın
özünəməxsus spesifik xüsusiyyətindən, onun maliyyə bazarındakı
v
əziyyətindən və mövqeyindən, onun müştəri bazasının
v
əziyyətindən və digər iqtisadi şərtlərdən asılı olaraq bankın trast
şöbəsinin vəzifələri dəyişə bilər. Trast əməliyyatı göstəricilərinin
t
əhlilini müxtəlif mövqelərdən və yanaşma tərzi ilə aparmaq olar.
Bunun
üçün iştirakçıların trast müqaviləsi predmetinə və onların mülkiyyət
h
üququnun transformasiyasına münasibəti, onların trast
əməliyyatlarında funksiyası, iştirakçıların statusu və s. mütləq
n
əzərdən keçirilməlidir.
Trast
əməliyyatlarının iştirakçıları kimlərdir? Bunu nəzərdən
ke
çirmək üçün ilk
əvvəl trast əməliyyatlarının subyektlərini müəyyən etmək lazımdır.
Trast
əməliyyatlarının iştirakçıları aşağıdakılardır:
– trastın təsisçisi;
– etibarlı idarəedən;
– benefisiar.
Trast
ın təsisçisi rolunda isə aşağıdakılar çıxış edə bilərlər:
– əmlakın sahibi;
– hami;
– vəsiyyəti yerinə yetirən.
Qeyd olunanlar
ın şəxsində əməliyyatları həm fiziki həm də hüquqi
şəxslər apara bilər. Hüquqi şəxslər rolunda müəssisə və təşkilatlar,
d
övlət idarəetmə orqanları, beynəlxalq təşkilatlar və s. çıxış edə
bil
ərlər.
Trast
əməliyyatlarının mahiyyəti və məzmunu təhlil edilərkən
n
əzərdən qaçırmaq olmaz ki, bu əməliyyatlar həyata keçirilərkən
onun i
ştirakçıları arasında maliyyə-iqtisad xarakterli münasibətlər
yaran
ır. Bu münasibətlərin xarakteri daha çox trast müqaviləsinin
şərtlərindən, trast üzrə verilən əmlakın tipindən, aparılan əməliyyatın
öz məzmunundan
v
ə iştirakçıların rolundan asılı olur.
Trast
əməliyyatları zamanı iştirakçılar arasında yaranan maliyyə –
iqtisadi
m
ünasibətlər sistemi aşağıdakı kimi təzahür edir. Trast
əməliyyatlarının müxtəlif mərhələlərində müxtəlif iştirakçılar çıxış
edir v
ə əməliyyatın məzmunu bunlardan asılı olur:
- m
ünasibətlərin iştirakçıları,
- m
ünasibətlərin predmeti,
-
əməliyyatın məzmunu,
-
əməliyyatın vadaredici,
- s
övqedici səbəbləri.
İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, trast əməliyyatlarının
t
əsnifatı trast
əməliyyatlarının formasından, tipindən, aparılan əməliyyatların
xarakterind
ən asılıdır. Bu xüsusiyyətlərindən asılı olaraq trast
əməliyyatlarının bir neçə növünü fərqləndirirlər.Trast
əməliyyatlarının aşağıdakı növləri vardır:
– etibarlı idarəetmə;
– agent xidmətləri.
Etibarl
ı idarəetmə trast əməliyyatlarında əmlak mülkiyyətçisi ilə
etibarl
ı idarəedən arasında yaranan münasibətlərin formasıdır.
Onlar aras
ında bağlanmış müqaviləyə əsasən mülkiyyət sahibi öz
m
ülkiyyətinin idarəetmə hüququnu etibarlı idarəedənə verir. Bu
h
üquq əsasında etibarlı idarəedən müxtəlif sövdələşmələr bağlaya
v
ə icra edə bilər.
O, eyni zamanda m
ülkiyyətçidən müəyyən göstəriş və tapşırıqlar
alark
ən müqavilə əsasında digər hüquqi hərəkətlər edə bilər. İcra
etdiyi
əməliyyatlara görə o, komisyon mükafatı alır. Etibarlı
idar
əedən öz fəaliyyəti zamanı müqavilədə nəzərdə tutulduğu kimi
öz adından, lakin mülkiyyət sahibinin əmlakı hesabına və onun
tap
şırığına əsasən çıxış edir. Eyni zamanda fəaliyyətinin
n
əticələrinə görə maddi məsuliyyət daşıyır.
Əməliyyatın etibarlı idarəetmə formasında həm fiziki, həm də hüquqi
şəxslər üçün əməliyyatlar yerinə yetirilir.
Dostları ilə paylaş: |