Şuralar
Şuraların səyi budur:
Dünyada bir ad eyləsin
Hər yandakı xərabə var
Şənləsin abad eyləsin.
Cəhd eyləyər oxutmağa
Fələ-kəndli oyatmağa
Təyyarələr uçurtmağa
Elimini icad eyləsin.
Əzəldən budur iqrarı
Səvməz xain hiləgarı
Zilət çəkən məzlumları
Zülmüdən azad eyləsin.
Var bir neçə kapitalistlər
Şura əleyhinə işlər
Tez qurulsun “sosyalistlər”
“Söynü” də bir yad eyləsin.
Aşıq Hüseyn sözünü qurtarar-qurtarmaz məclis tərəfindən gurultulu alqışlarla qarşılandı. Hürmətli olunuz, deyə-deyə keçib yerində oturdu.
O biri gün el ədəbiyyatını toplamağım xüsusunda söhbət açdım.
“Doğrusu bən 20-yə qadar nağıl və dastan bilirəm, söyləyim, xoşuna gələni yaz götür” dedi.
Aşıq Hüseynin dediklərini dinləyərək yazdım. Sonra yoldaşlarının sözlərini qələmə aldım.
Onlar ilə xudahafizləşib qəsd etdiyim Göyçəli mahalına aşdım. Buranın mühiti və şəraiti bambaşqa idi. 50-60 kəndə malik olan bu mahal Göyçəli gölünün başından, yəni Qaraqoyunlu elinin Çantepə adından yaylağından başlamış ta Qarabağ dağlarınadək uzanmışdı. Burası bənim üçün daha xoş, əlverişli idi. Çünki Göyçəli elləri aşiqlərin çox bol olan bir yeri idi. Buraya gəlməkdə ümdə məqsədin gözəl yerimi lirik parçaları ilə bütün Göyçəlidə və Azərbaycanda məşhur olan Aşıq Ələsgərin mahnılarını toplamaq idi.
Çox zəhmətlə çölləri, qırları dolaşa-dolaşa gəlib yaşadığı Ağ kilsəyə çıxdım. Kənd şurası Əli Paşa yoldaş bəni hürmətlə qarşıladı. Kəndli idarəsinə apardı. Nə üçün gəldiyimi ona bildirdim. Bütün kənd əhlini buraya topladım. Tanıdığım məşhur simalardan şair İmanı və aşıq İbrahimi xəbər aldım. Cəvabımda:
– Yoldaş, sən nə qadar söz istəyirsən yaz. Aşiq nəyinə lazımdır. Onsuz da bizim hər birimiz bir aşığıq – dedilər.
Doğrudan da belə imiş. Hərənin bir sazı var idi. İstədiyin qadar nağıl və söz bilirdilər.
Bir neçə gün haman kənddə qalıb material topladım. Hansı birini dindirəndə söylüyüm-söylüyüm üstündən yağdırırdılar. Ağ kilsədən sonra Dəli dağda aşıq Məhəmməd, Yar Ağbulaqda şair Qasım, Toaşanda Mirzə Səmədlə görüşdüm. Bu surətdə hər binədə, hər obada aşıqlardan, dünya görmüş babalardan və günü keçmiş qoca nənələrdən bir çox parçalar alıb yazdım. Qəzalara ilk səfərim böylə keçdi; yay qurtardı, köçəri ilə geri döndüm.
Hümmət Əlizadə
Nağılçılardan bəzilərinin tərcümeyi-halı
HÜMMƏT ƏLİZADƏ
Hümmət Əlizadə yoldaş 1907-ci ilin oktyabr ayının 10-da Qazax qəzası Həsən Su mahalının Köçəsgər kəndində dünyaya gəlmişdir. İbtidai təhsilini Tavus məhəllə məktəbində görmüş, lakin atasının vəfatından dolayı üzərinə yüklənən ailənin təmin məsələsi onu məktəbdən uzaqlaşdırmış, nökərçiliyə və muzdurçuluğa məcbur etmişdir.
Azərbaycan şuralaşdıqdan sonra iş büsbütün dəyişmişdir. Hümmət Əlizadə yoldaş mənsub olduğu Lenin kommunist Gənclər, Yer və Meşə işçiləri ittifaqında göstərdiyi fəaliyyət sayəsində 1924-cü ildə qəza komitəsi tərəfindən Azərbaycan Mərkəzi Türk İşçi fakültəsinə göndərilmişdir. Yoldaş Əlizadə eyni fakültəni bitirib, Ali Pedaqoji İnstitutunda təhsilinə davam etmədədir.
Bakıya gələndən sonra Hümmət yoldaş “Azərbaycanı öyrənən cəmiyyət”ə üzv olmuş və o zamandan bəri Azərbaycanı dolaşar və xalq ədəbiyyatının toplanması ilə məşğul olar. Topladığı materialda bəzi qüsurların göründüyü təbiidir, çünki folklor toplama üsullarını bir gənc tələbə incədən-incəyə tətbiq edəməzdi. Hər halda yoldaş Əlizadənin xalq ədəbiyyatı sayəsindəki xidməti diqqətə layiq və faydalıdır.
İrəlidə təhsilinin yüksəlməsi sayəsində qüsurlarının yox olmasına və bizə bir çox yeni materiallar toplamasına əmin və ümid edəriz.
GÖYÇƏLİ AŞIQ ƏLƏSGƏR
Aşıq Ələsgər Göyçəli mahalının Ağ kilsə kəndindəndir. Anadan olduğu və vəfat etdiyi tarixləri məlum deyil.
Deyildiyinə görə təxminən 1921-ci ildə 60 və 70 yaşlarında vəfat etmişdir.
Aşıq Ələsgər bir o qadar tanınmış aşıqlara qulluq etməmişdir, o zəka və istedadı sayəsində hələ gənc ikən bir ustad, bir sənətkar kimi saz çalmağa və bidahətən söz söyləməyə başlamışdır. El içində o zaman böyük şöhrət qazanmışdır. Onun ilk söylədiyi şeirlərə qarşı zamanında yaşayan qüvvətli aşıqlar özlərini aciz hiss etdikləri halda son zamanlar yaratdığı sənətinə daha məftun olub ona bir ustad nəzəri ilə baxmış və ondan istifadə etməyə çalışmışlar.
Aşıq Ələsgərin coşğun bir irmaq kibi təbii şeirlərindəki lirizmi yalnız aşıqlar deyil, bir çox mühüm şairlərimizdə böylə nəzərə çarpmayır. Ələsgər yaşadığı mühitdə qız-gəlin, dağ, qaçaq, molla haqqında yığın-yığın dəyişmələr, dodaqdəyməzlər təcnislər, müxəmməslər, divanlar, nəsihətlər, həcvlər söyləmişdir. Gözəlləmə və qoşmalarında təqlid edilməz bir rəssamdır. Savadsız olduğu halda söylədiyi şeirlər hər kəs tərəfindən bənimsənmişdir. Qazanmış olduğu şöhrət sayəsində onun yanına yaxın, uzaq yerlərdən gələn şayirdlərin sayı həmişə 40-50-yə çatmışdır. Zamanında onunla dəyişən olmuş dursa da kimsə onu bağlaya bilməmişdi. Məclislərdə ona qarşı söz söyləyən aşıqlar qüvvətli və gözəl cəvablarla hər kəsi heyrətdə buraxmışdır. Hətta şagirdləri toya və nişanə gedərkən “aşıq Ələsgərin şagirdidir” deyə heç bir aşıq ona yanaşmamışdır.
Başqalarına nisbətən aşıq Ələsgərin şeirləri daha həyatdadır. Hər zaman xalqın arzusunu nəzərə almış, el ilə ağlamış və el ilə də gülmüşdür:
Həsən dədə, Həsən baba qoşardım,
Xanbulaq yaylağı xoş tamaşadı.
Arsız aşiq elsiz nə yaşadı
Ölsün Ələsgər tək qulların dağlar.
Aşıq Ələsgərin hər bir şeirini el hafizəsinə yerləşdirərək çobanlar, naxırçılar səvə-səvə oxumuşdur.
Onu hər kəsə səvdirən xüsusiyyət səmimiyyət, təbiilik və incəlikdir. Mühitində gördüyü hər bir şeyi bir sənətkar kibi yaratmışdır. Aşıqlar tərəfindən yüzlər və bəlkə də nəzirələr yazılmışdır. Lakin onun qadar müvəffəq olan yox kibidir.
AŞIQ ƏLİ RƏHİM OĞLU
Aşıq Əli 1867-ci ildə İran məmləkətinin “Sulduz” qəsəbəsində anadan olmuşdur. 8 yaşlarına kibi atası Rəhimin özünü dolandıran qadar varı olduğu üçün evlərində rahət yaşamış, 8 yaşından sonra maldarlıqla və nihayət 12 yaşlarından 15 yaşına qədər də dəmirçi şagirdi olmuşdur. 15 yaşından 17 yaşına qadar cüt sürmüş 17 yaşından atlı sərbazı olub 20 yaşına varanadək haman vəzifədə bulunmuşdur. 22 yaşından Rusiyaya köçmüş, fələlik, əkinçilik və bu kibi işlərlə uğraşmışdır. 29 yaşlarında yenə vətəni Sulduz qəsəbəsinə qayıtmış, 4 il bağbançılıq etmiş və 33 yaşında yenə Rusiyaya dönmüş, müxtəlif şəhərlərdə dolaşaraq istedadı sayəsində istər İranda və istərsə də Rusiyada məşhur saz şairlərindən layiqincə aşıqlıq öyrənmişdir. O vaxtdan indiyə qadar həm aşıqlıq və həm də fələlik və əkinçilik işi ilə məşğul olmuşdur.
Aşıq Əli savadsız olduğu halda çox ölkələr gəzdiyinə görə fars, türk, yəhudi və kürd dillərini gözəlcəsinə bilir. O söylədiklərinə görə İranı, Hindistanı, Ərəbistanı, Türkiyəni, Misri, Hələvini və Çini gəzmiş və bu müddət içərisində həyatını başqalarına muzdurluq etməklə keçirmişdir.
Aşıq Əlinin uca zümzüməli səsi, gözəl oxumaq qabiliyyəti və son dərəcə yaxşı nağılbazlığı var.
Bunlar onu Azərbaycanda xüsusən Qazax, Gəncə qəzalarında tərifə gəlməz məşhur etmişdir.
Aşıq Əli hal-hazırda Qazax qəzası Həsən Su mahalının Köçəsgər kəndində yaşamaqdadır.
ŞAİR VƏLİ
Şair Vəli 1892-ci ildə Qazax qəzası Tavus nahiyəsinin Bozalqanlı kəndində doğulmuşdur. Bozalqanlı kəndi maldarlıq ilə yaşayan bir xalq olduğundan atası Aslan Vəlinin qoyun və mal qarasını otarmışdur. Vəli 18 yaşlarına qadar naxırçılıq ilə məşğul olmuşdur. Sonra bir papaqçı yanına gedib papaqçılığı layiqincə öyrənmişdir.
Şair Vəli şeir söyləməyə 18 yaşlarından qoyuna getdiyi zaman başlamışdır. Öz istedadı və fitri və zəkası sayəsində yaşadığı həyatı və şəraitə uyğun mahnılar demişdir. 22 yaşında Bakıya gələrək əvvəllərdə səthi bildiyi papaqçılığı daha da mükəmməl bilmək üçün yenə də papaqçı şagirdi olmuşdur.
24 yaşında Tavusa dönərək özünəməxsus papaqçı dükanı açmış, həm papaqçılıq eyləmiş və həm də şairlik qabiliyyətini aşkara çıxarıb, xalqın əhval-ruhiyyəsinə, bədii zevqinə və görüş duyuşuna uyğun tərzdən mahnılar demişdir. Bu minval ilə haman sənətlərdə 30 yaşına qadar çalışmışdır. 30 yaşından başlayaraq əkinçilik ilə məşğul olmuş, əvvəllər sevmədiyi papaqçılığı ataraq əkinçiliyə, maldarlığa və son dərəcə sevdiyi el şairliyinə başlamışdır. Hala da el şairlərinin ən çox olan yeri Tavusda həm əkinçilik, maldarlıq həm də şairlik ilə məşğul olmaqdadır.
GÜLLÜ XALA
Güllü xala 1839-cu ildə Maraqlıca adlı yaylaqda anadan olmuş, çəmənli-çiçəkli, saf havalı yaylağın canlı təsiri Güllü xalaya da silinməz izlər buraxmışdır. 10-12 yaşlarınadan dəstə-dəstə qız arkadaşları ilə çiyələk, morux dərməyə gedərkən o gülşanlı həyatını eşq və həvəsilə qoşmalar mənzum, mənsur nağıllar və dastanlar söyləməklə keçirmişdir. Böyləliklə, 60-70-ə qadar nağıl bilər ki, bunların əksəriyyəti eşqi və əfsanəvidir.
Bu gündə varlı bir ev başçısı vəcz nəşəsindən uzaqlaşmayan həqiqətən bir el yaradıcısı nümunəsi olaraq qalır. Oğul, qız onun qonşu tərəfindən qayət hürmətlə qarşılanan bu qadın ömrü müddətində gördüyü hadisələri vaqiələri 15 yaşında həvəslə öyrəndiyi nağıllar sırasında öz gönül dəftərindən bir monoloq kibi söyləməyə qabildir. Hər kəs bilmədiyini güvənərək Güllü xaladan sual edib kifayətli cəvablara nail olar.
XƏDİCƏ XALA
Xədicə xala 1854-1855-ci illərdə Dərəçiçək mahalının Qoçulu kəndində anadan olmuş, olduqca kasıb bir ailə tərbiyəsi ilə böyümüşdür. Cocuğluğunu tam mənası ilə fəna bir vəziyyətdə keçirmişdir.
Kiçik yaşlarında ata və anasını qeyb edərək evdə tək qalmışdır. Ancaq onu himayə edəcək bir qoca xalası olmuşdur ki, bu da onu həmişə döyə-döyə saxlamışdır. Bu qız 9-10 yaşlarında öz əmisi oğluna ərə verilmişdir. Bu izdivacdan az keçər-keçməz iki uşağı olmuş, onlar da çox kiçik vaxtlarında atalarını qeyb etmişlər, özü yetimlik həyatından qurtarır-qurtarmaz yetim cocuqlar onun boynuna düşmüş bir müddət yetimcikləri çətinliklə saxlayıb böyütmüşdür. Fəqət başa qadar himayə etməyə qüvvəsi olmadığından ikinci bir ərə getmişdir. Bu ikinci ərinin zamanında Xədicə xala yaxşı həyat keçirmişdur. Lakin bir qadar keçdikdən sonra onun ərini öldürürlər, həyatı daha da fənalaşmışdır.
Azərbaycan şuralaşandan sonra yerli hökümət tərəfindən nüfuz etibarı ilə ona torpaq verilmiş və uşaqları komsomol və şura üzvlüyünə qəbul olunmaqla bərabər yeni məktəblərə ezam olunmuşdur. Bundan sonra bu cocuqlar analarını saxlamağa başlamışlar.
Xədicə xala yetim zamanlarından başlayaraq bir nev ələmlərini, kədərlərini unutmaq üçün məşhur nağılçılardan dastan, nağıl, masal və sair öyrənməyə başlamış, böyləliklə yığın-yığın nağıl öyrənməyə müvəffəq olmuşdur. Özünün dediyinə görə 50-60-a qadar nağıl bilir.
Xədicə xalanın cocuqluqdan keçirmiş olduğu ağır vəziyyəti onun öyrəndiyi və bənimsədiyi nağıllara çox təsir yapmış, zira ən çox bildiyi və hafizəsində yerləşdirdiyi nağıllar acı, bədbin faciəli və tam mənası ilə müdhiş və qızğın bir həyatı andırır.
AŞIQ MİRZƏ
Mirzə Əhməd oğlu 1895-ci ildə anadan Qazax qəzası Əmir Şəmsəddin nahiyəsinin Çilovdarlı kəndində təvəllüd etmişdir. 7 yaşından məktəbə dəvam etmiş, 15 yaşında bir nev oxuyub yazmağı bildiyindən sonra məktəbdən çıxmış cocuqluqdan sevdiyi aşıqlığa getmişdir. Məşhur şair və ustad sayılan aşıq Hüseynə bir müddət şagird olmuş, oxumağı və saz çalmağı yaxşı bənimsədikdən sonra ustadın yanından çıxıb özü bir sərbəst aşıq olmuşdur.
Aşıq Mirzənin yaxşı uca səsi və yaxşı nağıllar söyləməsi onu el içində məşhur etmişdir. Qazaxda Bir May bayramı münasibətilə düzənlənən el aşiqlərinin yığıncağında birincilik almışdır.
Aşıq Mirzə Tavusda yenə də son dərəcə məharətlə bildiyi aşıqlıq ilə məşğuldur.
AŞIQ ƏSƏD
Aşıq Əsəd 1883-cü ildə Göyçay mahalının Qaraqoyunlu kəndində anadan olmuşdur.
12 yaşında atası vəfat etdiyindən böyük bir ailə yükü onun üzərinə düşmüş, onu idarə edə bilmək üçün beş il xidmət etməyə məcbur olmuşdur. Nökərçiliyi zamanlarda dağlarda, yamaclarda mal-qaranı otararkan eşitdiyi və öyrəndiyi el mahnılarından oxumağa başlamış və arabir də özündən söz demişdir.
Aşıq Əsəd çöllərdə, qırlarda ney çala-çala mahnı oxuya-oxuya yaşamış və böylə həyat onda aşıqlığa böyük bir həvəs və böyük bir zevq oyatmışdır: daha mal otarmaqla çalmaq çağırmaq onun zevqini təmin edəməmişdir. Ona görə nökərçiliyi tərk edərək aşıqlığa başlamışdır. Aşıqlıqla ailəyi idarə etmək olmaz, deyə böyük qardaşı dəfələrlə aşıq Əsədin sazını qırmış aşıqlığa getməyinə mane olmuşdur.
Aşıq Əsəd aşıqlığı 20 yaşına qadar gizlin etmişdir. Lakin ondan sonra qardaşının razı olmamağına baxmayaraq səmimi qoşmaları incə gözəlləmələri ilə eldə, obada məşğul olaraq və qabil ystadlardan sayılan aşıq Əli Əsgərin yanında şagird olmuş, çox keçmədən saz çalmağı, söz oxumağı gözəlcəsinə öyrənmişdir. Əvvəlləri şagird olan aşıq Əsəd ustalaşmış və sərbəst olaraq zamanəyə aid şeirlər söyləməkdə və düzəltməkdədir.
Aşıq Əsəd yığın-yığın təcnisləri, müxəmməsləri, mürəbbeləri, dodaqdəyməzləri, dəyişmələri xüsusilə gəraylı və gözəlləmələri ilə Göyçay, Qazax və Gəncə mahallarında böyük hörmət və böyük şöhrət qazanmışdır.
Aşıq Əsəd bununla da qalmamış, o yeniliyə aid bir çox şeirlər söyləmiş və hər zaman şura, firqə, gənclər yığıncağında çalışmış və oxumuşdur. Böyləliklə, 1927-ci sənədə Qazaxda Bir May bayramı münasibətilə çağırılmış qəza aşıqlar yığıncağında Xalq Maarif Komissarlığı tərəfindən Bakıda çağırılmış aşıqlar qurultayında bütün Azərbaycan aşıqları içərisində birinciliyi qazanmışdır.
BAŞLIQLAR
Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri (AFİN)
seriyasından çap olunmuş kitablar 3
İsrafil Abbaslı. “Nəcib məqsəd, gözəl nəticə”dən
doğan “Qu quşunun son nəğməsi”, yaxud
Hümmət Əlizadəni anarkən 4
Şahzada İbrahim 10
Tahir Mirzənin nağılı 53
Şahzada Qasımın nağılı 76
Şahzada Bəhramın nağılı 103
Məlik Məhəmmədin nağılı 134
Moğum Şahın nağılı 150
Beylibozun nağılı 170
Piyalagözün nağılı 185
Nardan xatın 189
Paracanın nağılı 195
Nəcəfin nağılı 199
Fatmajıxnan Kavıjığın nağılı 212
Kötükçü Abbas 223
Şah oğlu Şah Abbasın nağılı 237
Xəddixumarın nağılı 247
Doqquzum paranın nağılı 257
Allahverdi çovanın nağılı 260
Dərzi qızı Dərdiyoxun nağılı 277
Qarı 282
Qırxlar qannısı Ağ döyrüşün nağılı 284
Ağ atın nağılı 293
El ədəbiyyatını necə topladım 302
Nağılçılardan bəzilərinin tərcümeyi-halı 308
Hümmət Əlizadə.
Azərbaycan el ədəbiyyatı (Nağıllar).
Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2013.
Nəşriyyat direktoru:
Prof. Nadir Məmmədli
Nəşriyyat redaktoru:
Sönməz Abbaslı
Kompyuterdə yığdı:
Səadət Əliyeva
Korrektoru:
Vüsal Abıyev
Kompyuter tərtibçisi və
texniki redaktoru:
Aygün Balayeva
Kağız formatı:
Mətbəə kağızı: № 1
Həcmi: 316
Tirajı: 300
Kitab AMEA Folklor İnstitutunun
Redaksiya-Nəşriyyat şöbəsində yığılmış, səhifələnmiş,
“Elm və təhsil” nəşriyyatında hazır diapozitivlərdən
ofset üsulu ilə çap olunmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |