Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Eynulla Mədətli
260 sının ərazisində olan Azərbaycana aid olduğunu göstərməyə ça- lışırlar. Təəsüf ki, bu nəzəriyyənin əsasını qoyan və inkişaf etdirənlər arasında əslən azərbaycanlı olan tarixçilər (S.Ə.Kəsrə- vi, K.İranşəhr, Ş.Rzazadə, H.Tağızadə, İ.Rza və başqaları) üs- tünlük təşkil edirlər. Lakin Şimali Azərbaycan tarixçilərinin qə- dim və orta əsr qaynaqlarına, o cümlədən fars dilindəki mənbə- lərə əsaslanan tədqiqatları İran tarixçilərinin qeyri-elmi iddiala- rını qətiyyətlə təkzib edir. İran tarixçilərinin paniranizm mövqe- yinə qarşı İranın azərbaycanlı ziyalıları, o cümlədən C.Heyət, T.Pirhaşimi, M.Zehtabi, S.Sərdarniya və başqaları da qətiyyətlə çıxış edirlər. İran tarixşünaslığının antiazərbaycan və antitürk mövqeyi, Azərbaycanın tarixi coğrafiyasını, dövlətçilik tarixini, Azərbay- can xalqının və dilinin mənşəyini saxtalaşdırmaq cəhdləri əslin- də həm İranın müəyyən dairələrinin millətçi-şovinist siyasətinə, həm də Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış edən, onun torpaqlarını işğal edən Ermənistanın maraqlarına uyğundur. An- caq bu xətt Azərbaycan və İran xalqlarının mənafeyinə zidd ol- maqla yanaşı, hər iki xalqın qarşılıqlı münasibətlərinin inkişa- fına mane olmaq məqsədi daşıyır. Təəssüf ki, Azərbaycan xalqının tarixinə, mədəniyyətinə və dilinə inkarçı-şovinist yanaşma bu gün də İran İslam Respub- likasında nəşr olunan bəzi qəzet və jurnallarda, rəsmi və qeyri- rəsmi təbliğat vasitələrində, ayrı-ayrı müəlliflərin əsərlərində də davam etməkdədir. Bu müəlliflər öz sələflərinin qoyduğu ənənə- yə sadiq qalaraq Azərbaycan xalqının türk kökünü danmağa ça- lışır, onun fars etnosunun bir hissəsi olduğunu, sonradan türkləş- diyini iddia edirlər. Bu iddialar xüsusən B.Ə.Əhmədian, T.Ata- bəyi və başqaları tərəfindən xüsusi canfəşanlıqla müdafiə olu- nur. Çox düşündürücüdür ki, həmin müəlliflərin istinad etdikləri mənbələr bir çox hallarda məhz erməni mənbələridir. Bu gün də müasir İranda bəzi dairələr Azərbaycan dilini fars dilinin bir ləhcəsi hesab edir, Azərbaycan dilinin inkişafına, bu dildə təhsilə və tədrisə imkan vermirlər. İran tarixçilərinin Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında 261 Azərbaycan xalqının tarixi və dili ilə bağlı qeyri-elmi iddiaları İslam Respublikası hökumətinin rəsmi milli siyasəti ilə üst-üstə düşür. İranın bəzi dairələri tərəfindən atılan addımlar, elə Ermə- nistan hökuməti tərəfindən qızışdırılan mahiyyətcə antitürk məz- munu daşıyan, guya İran (fars) və erməni xalqlarının ümumi köklərə və dəyərlərə malik olması haqqında təbliğat, əslində İranda milli-etnik sabitliyə qarşı atılan addımlardır. İran tarixçiləri Güney Azərbaycanda XX əsrin əvvəllərin- də baş vermiş demokratik hərəkatlara da öz tədqiqatlarında geniş yer ayırırlar. İran tarixşünaslığının Azərbaycanşünaslıq istiqamə- tinin “xaç atası” hesab edilən S.Ə.Kəsrəvidən başlamış müasir tarixçilərə qədər əksəriyyət bu hərəkatları İranın siyasi tarixində əhəmiyyətli hadisələr kimi qiymətləndirir, İranda siyasi hərəkat- ların mərkəzinin həmişə Azərbaycan olduğunu etiraf etməli olurlar. Lakin bununla yanaşı, Məşrutə hərəkatında Azərbaycan türklərinin həlledici iştirakının İran tarixşünaslığında arxa plana keçirilməsi, Səttarxan, Bağırxan kimi mücahidlərin inqilabi fə- aliyyətini kiçiltmək, hətta bu hərəkatda ermənilərin əsas rol oynadığını sübut etməyə cəhdlər bu günlərdə də davam edir. İran tarixşünaslığı Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənə- ləri ilə yanaşı müasir dövlətçilik tarixinə qarşı da çıxış edərək xüsusən 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasına və fəaliyyətinə qeyri-tarixi yanaşma nümayiş etdirir. Bu yanaşma hələ Cümhuriyyətin yarandığı ilk günlərdən özünü göstərmiş, İranın rəsmi dairələri ölkənin şimal sərhədləri yaxınlı- ğında demokratik dünyəvi türk dövlətinin yaranmasını, onun Azər- baycan adlandırılmasını xüsusi qısqanclıqla qarşılamışlar. İran dövləti ilk vaxtlarda Azərbaycan adında dövlətin müstəqilliyini tanımadığını, hətta Azərbaycanın guya İranın ay- rılmaz bir hissəsi olduğunu bildirmişdi. Bu xeyli dərəcədə Azər- baycanın müstəqilliyinin Сənubi Azərbaycanda milli ideyanın inkişafına təsir göstərə biləcəyindən və gələcəkdə vahid Azər- Eynulla Mədətli 262 baycan dövlətinin yarana biləcəyindən meydana gələn qorxunun təzahürü idi. Lakin Azərbaycan rəhbərliyinin qətiyyətli və ardıcıl siya- səti nəticəsində İran nəinki Azərbaycanın müstəqilliyini tanımış, hətta onunla siyasi, iqtisadi əlaqələr yaratmaq üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə xüsusi nümayəndə heyəti göndərmiş, iki dövlət arasında diplomatik nümayəndəliklər səviyyəsində qarşı- lıqlı münasibətlər yaradılmış, dostluq müqaviləsi bağlanmışdı. İran tarixçiləri hələ 20-ci illərdə Arazdan şimaldakı ərazi- lərə «Azərbaycan» adının ilk dəfə 1918-ci ildə qoyulduğunu, sonra da Sovet dövlətinin bu addan istifadə etdiyini Azərbaycan və Türkiyə pantürküstlərinin əməli olduğunu iddia etməklə tarixi təhrif etməyə çalışır və bu məsələdə erməni ideoloqları və tarixçiləri ilə eyni mövqedən çıxış edirdilər. Müasir İran tarixçi- lərinin bir çoxunun bu mövqedən çıxış etmələri, tarixi məsə- lələrə elmi deyil, siyasi mövqedən yanaşıldığını bir daha sübut edir. Bütün bunlar Azərbaycan Xalq Cümhuriyətinin tarixinə dair İran tarixşünaslığında dərin kök salmış paniranist və an- tiazərbaycan səciyyəsi daşıyan müddəaların elmi şəkildə təkzib edilməsinin aktuallığını bir daha üzə çıxarır. İran tarixçilərinin Şeyx Məhəmməd Xiyabani hərəkatı haq- qında da əsərləri də obyektiv təhlilə və dəyərləndirməyə möhtac- dır. İran tarixşünaslığında bu hərəkatın kökləri, gedişi, nəticələri haqqında müxtəlif fikirlər, yanaşmalar mövcuddur. Bəziləri bu hərəkatı separatizm hərəkatı, digərləri isə İranın demokratikləş- dirilməsi, milli hüquqların təmin edilməsi kimi qiymətləndirirlər. Monoqrafiyada bu yanaşmalar ətraflı təhlil edilmiş, Azərbaycan- da XX əsrin əvvəllərində baş vermiş və ictimai-siyasi mühitə də- rin təsir göstərmiş milli-demokratik hərəkatların İran tarixşünas- lığında tədqiqinin səciyyəvi cəhətləri, uğurları və nöqsanları müəyyənləşdirilmişdir. |