AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 48 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
və nəzarət güctandiriürdi. Bəhs etdiyimiz fflərdə, ayrı-ayrı təsərrüfatiar üzrə istifadə olunan torpaq bölgüsü aşağıdakı qaydada aparılmışdır: (min hektarla)40 Sıra sayı Ulər Bütün torpaqlar O cümlədən Kolxozlann torpağı Sovxoz və digər dövlət təsərrüfat torpaqları Dövlət meşə fondunun və torpaq fondunun torpaqları Digər istifadə olunan torpaqlar 1. 1940 468,8 339,4 7,9 115,4 6,1 2. 1950 480,3 340,6 8,1 115,9 16,7 3. 1960 496,7 371,4 9,9 U \,7 3,7 4. 1965 504,7 313,8 74,8 112,2 3,9 5. 1968 501,5 309,0 73,1 111,8 7,6 XX yüzilliyin 50-60-cı illərində Azərbaycan hökuməti DQM V-nin kənd təsərrüfatında əkin sahələrinin məhsuldarlığını artırm aq məqsədilə mədən gübrələrinin, bitkiləri xəstəlikdən və ziyanvericilərdən qoruyan kimyəvi vasitəbrin tətbiqini genişləndirdi. Bölgənin kənd təsərrüfatmda irriqasiya və melorasiya, mexanikləşdirmə və elektrikləşdirmə işlərini həmişə diqqət mərkəzində saxlayan Azərbaycan K P M K və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti D ağlıq Q arabağın təsərrüfatlarını mədən gübrələrlə də-.təmin olunmasını öz üzərinə götürmüşdür. Bu məqsədlə, Azərbaycan höküməti Respublikamızın kəndlərinə 1966-cı ildə 285 min ton, 1970-ci fldə ısə 434 min ton mineral gübrə və 180 ziyanvericilərə qarşı müxtəlif kimyəvi m addələr göndərmişdi.41 Bundan DQMV- nin kənd təsərrüfatında istifadə olunm aq üçün 1966-ci ildə 8,5 min ton, 1970-ci ildə isə 12,3 min ton verilmişdi.42 H ətta DQMV-nin kənd təsərrüfatmın inkişafmda Azərbaycan hökumətinin verdiyi gübrələrin əhəmiyyətini erməni müəllifləri öz əsərlərində etiraf edərək yazmışlar: “DQMV-nin kənd təsərrüfatm da taxıl, pambıq, üzüm məhsullarmın taleyı həm də Sumqayıt superfosfat zavodunun sexslərində, Sumqayıt kimya zavodunun qurğularmda, Gəncə alüminum zavodunda, RSFSR-nın, Ukraynanm, Belorusiyanın, Qazaxıstanm, O rta Asiyanm kimya müəssisələrində həll olunur. Bakı, DQMV- nin kəndlərinə fasiləsız olaraq mineral gübrələr göndərir. Həmin gübrələr möcüzələr yaradır. Əgər superfosfatdan, azot selitrasından və digər kimyəvi maddələrdən ağıllı surətdə istifadə etsək istənilən nəticəni əldə etmək olar”.43 Dövlətimiz, həm də Dağlıq Q arabağa təyyarələr vermişdir ki, bu təyyarələr vasitəsilə əkinlərin becərilməsində, kənd təsərrüfatı ziyanvericilərinə qarşı kimyəvi mühafizə vasitələrinin və mineral gübrələrin səpilməsində istifadə olunurdu. Azərbaycanm ən gözəl və bərəkətli güşələrindən biri olan DQMV-nin münbit torpaqlara, əlverişli iqlimə, bol su ehtiyatlarına malik olması, eyni zam anda dövlətimizin dərin qayğısı nəticəsində burada çoxşaxəli kənd təsərrüfatmın inkişafına zəmin yaratmışdır. 1950-1960-cı illərdə DQMV-də bütün kateq.oriyalar üzrə ayrı-ayn kənd təsərrüfatı bitkilərinin ümumi əkin sahəsi aşağıdakı kimi olmuşdur: (hektarla)44 Sıra sayı Əkiiən bitkilərin adı ILLƏR 1940 1950 1955 1960 1965 1970 Ümumi əkin sahəsi: O cümlədən, 81969 79152 93915 88225 54611 69996 1. Dənli bitkilər 70609 67768 73272 60187 31996 42112 2. Texniki bitkilər 4110 2441 3479 3718 2549 1613 181 3. K artof, tərəvəz və bostan bitkiləri 2284 2203 2649 1778 1799 1637 O cümlədən, kartof ək'mi 1537 1431 1865 1001 886 897 4. Yem bitkiləri 4966 6740 14515 22442 18267 24634 Cədvəldən göründüyü kimi, 1950-ci ilə nisbətən 1960-cı ildə DQMV-nin bütün təsərrüfatlannda əkin sahəsi 9073 hektar artmışdır. Bu artımm xüsusi çəkisi yem bitkilərinin üzərinə düşmüşdür. 1950-ci illə müqayisədə isə 1970-ci ildə əkin sahəsi 9156 hektar azalmışdır. Həmin azalma texniki bitkilərdə daha çox müşahidə edilmişdir. 1970-ci ildə DQMV-nin ümumi əkin sahəsindən 22660 (32 faizi) suvanlan torpaqlar idi. Bundan 1024 hektarı illik və mövsümü əkin sahəsinə, 8417 hektan çoxillik bitkilərin əkin sahəsi, 9633 hektarı bağçılıq əkini sahələrinə, 1272 hektarı şəxsi həyətyanı sahələrinə düşürdü.45 Sonrakı dövrlərdə suvarılan əkin sahələrinin həcmi xeyli genişlənmişdi. Çünki suvarılan bitkilərin məhsuldarlığı dəmiyə əkin sahələrindəkindən 2-3 dəfə artıq olurdu. A parılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, 1968-ci ildə DQMV-nin kənd təsərrüfatı bitkilərinin ümumi əkin sahəsindən (75 559 hektardan) təxminən 26 faizi (20073 hektarı) Xankəndinin kolxoz və sovxozlanna, 27 faizi (20 832 hektarı) Ağdərə rayonuna, 30 faizi (22074 hektarı) Xocavənd rayonuna, 12 faizi (7780 hektarı) H adrut rayonuna, 5 faizi (3641 hektarı) Şuşa rayonunun payına düşürdü.46 DQM V-də istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarmın 57 faizi bitkiçiliyin 43 faizi isə heyvandarlığın üz'ərinə düşür.47 Taxılçılıq Dağlıq Qarabağ əhalisinin qədim peşələrindən biridir. Ayrı-ayn dövrlərdə ümumi kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahələri nəzərdən keçirilərkən dənli bitkilər əkininin daha üstün olmasını görürük. Beləici, 1950-ci ildə ümumi əkin sahəsinin (79152 hektann) 85 faizini (67768 hektarmı), 1960-cı ildə (88225 hektarm ) 68 faizini (60287 hektarmı), 1970-ci ıldə isə (69996 hektarm ) 66 faizini 182 (42112 hektarmı) dənli bitkilər təşkil etmişdir.48 DQMV-də buğda və arpa həm payızda həm də yazda əkilirdi. Buğda əkinin 45 faizi payızlıq buğda əkini idi. Dağlıq Q arabağ şəraitində “Qılçıqsız—1” buğda sortu özünü daha yaxşı göstərmişdir. Bu sort DQMV-nin təsərrüfatlarında yetişdirilən bütün sortlar arasında birinci yerə çıxmışdır. Təbiətin hər cür şıltaqlıqlarına davamlı və m əhsuldar olan “Qılçıqsız-1” sortu 60-cı illərdə vilayətin bütün ərazisində əkilməyə başlandı. Bu sortdan ən çox payızlıq buğda əkini vaxtı istifadə edilirdi. DQMV-də həmişə taxıl əkini arpa əkinindən üstün olmuşdur. Məsələn, Dağlıq Qarabağm kolxoz və sovxozlarmda 1950-ci ildə 39,7 min hektar sahədə buğda, 17,3 min hektar sahədə arpa, 1960-cı ildə 39,4 min hektara qarşı 18,1 min hektar, 1970-ci ildə isə 26,1 min hektar buğda əkininə qarşı 14,2 min hektar arpa əkilmişdir.43 Aparılan hesablam alar nəticəsində məlum olur ki, 1950-1960-cı illərdə DQMV-də dənli bitkilər əkini sovxozlara nisbətən kolxozlarda daha çox olmuşdur. Təkcə 60-cı illərin sonlarında DQMV-nin sovxozlarmda arpa əkini kolxozları üstələmişdir (3947 hektara qarşı 3652 hektar). Azərbaycan dövləti 50-60-cı illərdə DQMV-də taxılçılıq mədəniyyətinin yüksəldilməsinə, dənli bitkilərin sort tərkibinin dəyişdirilməsinə, əkin və biçin texnologiyasının yaxşüaşdırılmasına diqqətini artırır və yüksək məhsuldar buğda sortları ilə təsərrüfatları təmin edirdi. Dövlətimiz bölgənin kənd təsərrüfatı texnikasma olan tələbatı ödəmək üçün bütün imkanlardan istifadə edir və ərazinin kolxoz və sovxozlarmda işləyən texnikanın tam tələbatını ödəyirdi. Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Texnikası Birliyinin 5 müəssisəsi DQM V-nin kolxoz və sovxoz tarlalannda, bağ və bostanlarında işləyən yüzlərlə traktor, kombayn və digər maşınların texniki təchizatını təmin edirdi. Azərbaycan alimləri tərəfmdən DQMV-nin enerci ehtiyatları aşkara çıxarılır, onlardan düzgün istifadə edilməsi şərtləri müəyyənləşdirilir, mövcud enerci sistemlərinin səmərələşdirilməsi üsulları işlənib hazırlanırdı. Dövlətimizin daxili vəsaiti hesabına DQMV-də 60-cı illərin sonlarm da 28 SES və İES-ları fəaliyyət göstərirdi. Bu stansiyalar Mingəçevir və Tərtər Su Elektrik Stansiyalarmm gilcü 183 hesabına işləyirdi. Həmçinin, bölgənin özündəki Madagiz SES-nm giicündən də istifadə olunurdu. DQMV-nin kolxoz və sovxozlarmda su vurulmasmda və müxtəlif əməliyyatların yerinə yetirilməsində 183 elektrik mühərriki işləyirdi.50 Azərbaycamn nəbatatçı alımJəri DQMV-nin florasını öyrənir, kənd təsərrüfatı bvXk'üər'mm məhsuldarlığını artırmağm həllinə köməklə əlaqədar, xüsusi o laraq dənli bitkilərin yeni növlərini alm aq və mövcud növlərini dəyişdirmək prosesinin öyrənilməsi sahəsində səmərəli işlər aparırdılar. Azərbaycan hökumətinin gördüyü müsbətyönümlü tədbirlərin nəticəsi idi ki, 1970-ci ildə dənli bitkilərin əkin sahəsi 1950-ci ildəkinə nisbətən 15656 hektar (25 faiz) azalmasım baxmayaraq taxü yığımı 1108 ton artm ışdır.51 DQMV-də ilh rdə ayn-ayn kateqoriyafar üzrə dövlətə satılan dənli bitkilər əsas göstariciləri aşağıdakı cədvəldəki kim i olmuşdur. (toıvlar).52 Sıra sayı Kateqoriyaların adı İllər 1950 1960 1965 1970 Ümumi yığım. O cümlədən, 7668 8660 2340 8776 1. KoJxozlardan ' 6778 8648 1115 7330 2. Sovxozlar və digər dövlət müəssisələrindən 890 12 1225 1446 Cədvəldən göründüyü kimi, sovxozlar dənli bitkilərin əkini ilə az məşğul olmuşlar. Sovxozlar əsasən üzümçülük, donuzçuluq, qoyunçuluq və quşçuluq sahələri üzrə ixtisaslaşmışlar. DQMV-nin kolxoz və sovxozlarmda dənli bitkilərin məhsuldarlığı 1960-cı ilda hər hektardan 11-13 sentiner, 1965-ci ildə 8- 10 sentiner, 1970-ci ildə 11-12 sentiner, 1975-ci ildə is? 1960-cı il səviyyəsini keçərək hər hektardan 13,5 sentiner buğda və arpa yığılmışdır.53 184 Ağdərə rayonundakı “Puşkin” və “Nizami” adm a, Xocavənd rayonundakı “Kirov” və “K .M arks” adma kolxozların, Xankəndi rayonundakı “Oktyabr” kolxozunun taxılçıları ildə hər hektardan orta hesabla 18-20 sentiner taxıl yığmışlar.54 Bütün bu müvəffəqiyyətin əsas səbəbi qabaqçıl aqrotexniki üsullarm kolxoz və sovxozlarm təsərrüfatlarm da tətbiqi nəticəsində olmuşdur. 1950-1960-cı illərdə Dağlıq Q arabağm kənd təsərrüfatmm əsas sahələrindən biri üzümçülük olmuşdur. Bölgənin əlverişli təbii coğrafi mövqeyi təsərrüfatm bu sahəsinin inkişafma şərait yaratmışdır, 1940-cı ildən başlayaraq, DQMV-də üzümçülük sahələrinin genişləndirilməsi üçün qəti tədbirlər görüldü. Təsərrüfatlarm iqtisadiyyatmda üzümçülüyə daha geniş yer verildi. Üzüm plantasiyaları 1940-cı ildəki 1970 hektara qarşı, 1950-ci ildə 2408 hektara çatmışdır. 1957-ci il Dağlıq Q arabağda üzümçülüyün inkişafmda mühüm mərhələnin başlanğıcı olmuşdur. Həmin ildən başlayaraq, DQMV-nin kolxoz və sovxoz təsərrüfatlannın böyük sahələrində mexanikləşdırilmiş üsulla üzüm plantasiyaları salmmağa başlandı. Məsələn, 1958-ci ildə 646 hektar sahədə, 1959- cu ildə 1024 hektar sahədə, 1965-ci ildə 2394 hektar sahədə yeni üzüm bağları əkilmişdir.55 1962-ci ildə DQM V üzümçülük təsərrüfatlarmm gəliri 4,5 milyon m anat olm uşdur ki, bu da Vilayətin kolxozlarmın bütün pul gəlirlərinin 33,5 faizini təşkil edirdi. 50-ci illərin sonlannda üzümçülük təsərrüfatlarmm əsas bağlarmm yeriəşdiyi Xocavənd rayonunda üzümlüklərdən götürülən gəlirlər kolxoz və sovxozlarm bütün gəlirlərinin 35 faizini təşkil etmişdir. Hətta Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndinin «Kirov» kolxozunda həmin gəlir 41 faiz, Çartaz kəndinin “Kommunizm”kolxozunda 57 faiz olmuşdur. Gəlirli sahə olduğunu nəzərə alan DQMV-nin kolxoz və sovxozları üzüm əkini sahələrinin xeyli genişləndirmişlər. Məsələn, Qarabağ Şərab Tresti sistemində 1958-ci ildə təşkil edilmiş 3 saylı Ağdərə Şərab Üzümçülüyü Sovxozu dincə qoyulmuş torpaqlarda 4 il ərzində (1958-1962-ci illərdə) 335 hektarlıq üzüm bağları salmışlar.55 Həmin sovxoz üzümçülüyün inkişafmda başlıca mövqe tutaraq bütün üzümçülük təsərrüfatlarına nümunə olmuşdur. 1950-1960-cı illərdə DQMV-nin 185 kolxoz və sovxozlarında üzüm əkini sahələrinin necə inkişaf etdiyini aşağıdakı cədvəldən də aydm görmək olar (hektarla):56 Illər Ümumi üzüm əkini sahəsi O cümlədən Kolxozlarda Sovxozlarda 1940 1970 1847 123 1950 2408 2302 106 1958 3836 3463 373 1959 4482 4052 430 1960 5406 4796 610 1965 9194 4391 4803 1970 10690 4440 6250 Cədvəldən göründüyü kimi, DQMV-nin kolxoz və sovxozlarmda 1950-ci illə müqayisədə, 1970-ci ildə üzüm əkini plantasiyalan 8282 hektar, başqa sözlə 4,4 dəfə artmışdır. Müvafiq illərdə kolxozların üzüm sahələri 1,9 dəfə (1138 hektar) artdığı halda, sovxozlarda bu artım 58 dəfəyə (6144 hektara) qalxmışdır. Məhsuldarhğı artırm aq üçün DQMV-nin kolxoz və sovxozlarmda qabaqcıl təcrübədən və aqrotexnikanm nailiyyətlərindən istehsalda geniş istifadə edilirdi. X ankəndi Q arabağ Z ona Təcrübə Stansiyası, Leninavan Qarabağ Elmi- eksperimental bazası, habelə D aşbulaq və H arov sortluq məntəqələri bu işdə kolxoT, s-i sovxozlara böyük yardım göstərirdilər. 1950-1960-cı illərdə DQM V-nin təsərrüfatlarında yerli üzüm sortları “Xidoqin”, “Bayan Şirey”, “M arandəni”, “İzabella”, “Gəncə ağ süfrəsi”, ”Tavakvari” və başqa məhsuldar sortlar əkilmişdir. Azərbaycan dövləti DQMV-üzüm sahələrini gübrələrlə təmin etmək üçün 10 min tonlarla fasiləsiz olaraq mineral gübrələr və ziyanvericilərə qarşı kimyəvi m addələr göndərilmişdir. Eyni zamanda, həmin gübrələr və ziyanvericilərə qarşı kimyəvi maddələr üzüm plantasiyalarm a səpilməsində Bakıdan göndərilən 186 təyyarələrdən geniş istifadə edilirdi. Plantasiyalarda işlərin mexanikləşdirilməsi, aqrotexniki qaydalara ciddi riayət olunması istənilən nəticələri verirdi. 1950- 1960-cı illərdə DQMV-də üzüm istehsalı 10 dəfə artmışdır. 1970-ci ildə Dağlıq Qarabağm təsərrüfatları 58,4 min ton üzüm əldə etmiş və dövlətə 54 min ton üzüm satılmışdır.57 Həmin vaxt DQMV-də adambaşına - orta hesabla 380 kiioqram üzüm istehsal edilmişdir. Üzümdən alman pul gəlirləri kolxozların bütün pul gəlirinin üçdən bir hissəsini, bitkiçilikdən alınan gəlirin 68 faizini təşkil etmişdir.58 Əmək məhsuldarlığı isə ildən ilə artmışdır. Belə ki, 1950-ci illə müqayisədə 1960-cı ildə əmək məhsuldarlığı 2,5 dəfə, 1965-ci ildə 3,7 dəfə, 1970- ci ildo isə 7,3 dəfə artmışdır. 1950-1960-cı illərdə DQMV-nin kolxoz və sovxozlarında hər hektardan götürülən məhsulun h x m i təxminən 3 dəfə artmışdır. 1950-ci ildə hər hektardan 27,5 sentiner məhsul götürülmüşdürsə, 1960-cı ildə bu göstərici 44,6 sentinerə, 1965-ci ildə 56,7 sentinerə, 1970-ci ildə isə 70,8 sentinerə çatmışdır.59 Sonrakı dövrlərdə, bu artım sürətlə davam etmişdir. Dağlıq Q arabağda elə sovxozlar vardır ki, onlar yüksək aqrotexniki qaydalara əməl etməklə daha yüksək məhsuldarlığa nail olmuşlar. Məsələn, Xocavənd rayonunda 1 Me-li üzümçülük sovxozu 1962-ci ildə hər hektardan 156,3 sentiner məhsul götürərək, 4032,6 ton üzüm yığmış və üzərinə düşən tapşırığı artıqlaması ilə yerinə yetirmişlər. Həmin sovxozun 52 nəfər üzümçüsü öz fədakar əməyinə görə Sovet İttifaqının müxtəlif orden və medallarına layiq görülmüşlər. Həmin rayonun “K urapatkin” sovxozu hər hektardan məhsuldarlığı 162 sentinerdən 373 sentinerə çatdırmışlar. Sovxozun üzümçüləri dövlətə 3091 ton üzüm təhvil vermişlər. Ağdərə rayonunun “X II qurultay adına üzümçülük sovxozu” 1970-ci ildə dövlətə 9 min ton üzüm təhvil vermişlər. Bu, DQMV üzrə yığılan ümumi məhsulun 8,6 faizi demək idi. Həmin sovxozda əmək məhsuldarlığı, hər hektardan orta hesabla 96 sentinerdən 182 sentinerə qalxmışdır. Sovxozda çalışan 140 nəfər üzümçüyə müxtəlif m ükafatlar verilmişdir. H ətta həmin sovxozun başçısı S.V.Mamuns SSRİ Ali Sovetinə deputat seçilmişdir. 187 1950-1960-cı illərdə DQM V kolxoz və sovxozlarında üzümçülüyün inkişaf dinamikasmı aşağıdakı cədvəldən də görmək olar (tonJa):61 Illər DQMV-də ümumi üzüm yığımı (tonla) O cümlədən, Əmək məhsuldarlığı. 1 hektara sentinerlə Kolxozlarda Sovxozlarda 1950 8400 5826 2574 22,3 1960 11000 9549 3451 44,6 1965 21100 13158 7942 56,7 1970 58400 22400 36000 70,8 Cədvəldən göründüyü kimi, DQMV-də 1950-ci ildən 1970-ci ilədək üzüm yetişdirilməsi 7 dəfə artmışdır (50 min ton). Müvafiq illərdə, Dağltq Qarabağm sovxozlarında məhsul artımı ümumi göstəricilərdən 2 dəfə çox, yəni 14 dəfə, kolxozlarda isə 3,9 dəfə artıq artım müşahidə edilmişdir. DQMV-nin üzümçüləri əldə etdikləri yüksək göstəridlərə görə dəfələrlə Sov. İK P MK-nın, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin, SSRİ Nazirlər Sovetinin, UİHİM Ş-nm, Azərbaycan K P M K -nm mükafatlarına, orden və medallarına layiq görülmüşlər. Təsadüfi deyildir ki, 1969-cu ildə DQMV-nin 26 nəfər üzümçüsü o dövr üçün ən yüksək ad olan Sosıalist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.62 Gələcəkdə üzüm əkin sahələrini daha da artırm aq nəzərdə tutulmuşdur. 1950-1960-cı illərdə DQMV-nin kənd təsərrüfatmın kiçik bir hissəsini pambıqçılıq və tütünçülük tuturdu. Dağlıq Qarabağ ərazisinin -təbii coğrafi mövqeyi pam bıqçıhq üçün çox da əlverişli deyildir. DQMV-nin 5 rayonundan yalnız birində (Ağdərə rayonunda) pam bıq əkilirdi. Xüsusi olaraq, Ağdərə rayonuna qonşu olan Ağdam və Tərtər rayonları əhatəsində olan kəndlərdə pambıq əkilirdi. Pam bıq əkinində yalnız 1958-1963-cü illərdə artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, həm in illərdə Ağdərə rayonunda pambıq əkin sahəsi artaraq 188 3345 hektardan 3764 hektara çatmışdır. 1950-1960-cı illərdə ən aşağı göstərici 1950-ci ildə müşahidə edilmişdir (1302 hektar). 1964-cü ildən başlayaraq, Dağlıq Qarabağda pam bıq əkinində tənəzzül dövrü başlamış və 70-ci illərin ortalarından tamamilə əkin dayandırılmışdır. Belə ki, 1965-ci ildə 2268 hektardan 1970-ci ildə 1503 hektara enmişdir.63 Bölgədə pambıq əkini, xüsusi olaraq, kolxozların üzərinə düşürdü. Belə ki, Çaylı, Aşağı Orataq, M arağa, Talış, Ağdərə, M arquşavan və Seysulan kənd sovetləri daha çox pambıq əkirdilər. Ümumiyyətlə, pambıq Ağdərə rayonunun şərq yarısında becərilirdi. 1958-1962-ci illərdə Dağlıq Qarabağın sovxozlarında cəmi 2 hektardan 5 hektaradək sahədə pambıq əkilmişdir. Yalnız 1964-cü ildə Ağdərə rayonunun sovxozlarında əkin sahəsi çox olm uşdur (1564 hektar). 1967-ci ildə isə bu göstərici 52 hektara enmişdir.64 1950-1960-cı illərdə DQMV-nin təsərrüfatlarmda tütün əkinində azalma halı müşahidə edilmişdir. DQM V-nin bütün rayonları bitkiçiliyin bu sahəsi ilə məşğul olurdular. DQM V-də 1950-ci ildə 297 hektar, 1960-cı ildə 310 hektar, 1965-ci ildə 246 hektar, 1970-ci ildə isə 100 hektar sahədə tütün əkilmişdir.65 Ağdərə və X ankəndi rayonları Dağlıq Qarabağın başqa rayonları ilə müqayisədə daha çox tütün əkirdilər. X ankəndi rayonunda tütün əkinində azalma (1950-ci ildəki 44 hektara qarşı, 1967-ci ildə 30 hektara enmə), Xocavənd, H adrud və Şuşa rayonlarm da isə tamamilə tütün əkinini dayandırm a halı müşahidə edilmişdir. Xankəndi və H adrut rayonlarının sovxozlannda yalnız 2 il - 1962-ci ildə cəmi 21 hektarda, 1964-cü ildə 22 hektarda tütün əkilmişdir.66 Baxmayaraq ki, DQM V-nin kolxoz və sovxozlarında 1950-1960-cı illərdə pam bıq və tütün əkini sahəsi azalmışdı. Azərbaycan hökumətinin göstərdiyi dərin qayğısmın nəticəsində ildən-ilə məhsul istehsalmda və əmək məhsuldarlığmda artım müşahidə edilmişdir. Bu artımı aşağıdakı cədvəldən də görmək olar:67 Illər Pam bıqyığım ı Pambığın Tütün yığımı Tütünün (tonla) məhsuldarlığı (tonla) məhsuMarlığı 189 (hər hektara sentinerlə) (hər hektara sentinerlə) 1950 - - 293 9,9 1960 6602 19,4 367 8,7 1965 4582 19,2 216 7,2 1970 2774 16,3 317 10,6 Cədvəldən göründüyü kimi, 1950-1960-cı illərdə DQMV-də dövlətə pambıq satışı ıldən-ilə azalmışdır. Belə ki, 1960-cı illə müqayisədə 1965-ci ildə 1,4 dəfə və ya 30 vaiz, 1970-ci ildə ısə 2,3 dəfə və ya 60 faiz aşağı enmə halt olmuşdur. Bəhs etdiyimiz illərdə, tütün istehsalında isə az da olsa artım müşahidə edilmişdir. İstər dövlətə tütün satışında, istərsə də hər hektardan götürülən məhsulların həcmində, 1950-ci illə müqayisədə, 1970-d ildə xeyli artım var idi. Onu da qeyd edək ki, DQMV-nin kolxoz və sovxozlarmda, bitkiçiliyin başqa sahələri ilə müqayisədə, tütünçülük daha “cavan” sahə hesab olunurdu. Lakin DQM V ərazisində tütünçülüyün sirlərinə yiyələnən ustalar yetişmişdir. Umudlu, Çıldıran, A terk kəndlərində tütünçülərin müvəffəqiyyətləri, xüsusilə, böyük olmuşdur. A dları çəkilən kəndlərin tütünçüləri kompleks aqrotexniki tədbirləri həyata keçirməklə, tütün plantasiyalarına qayğı və torpağa qulluq etməklə hər hektardan 20-25 sentiner məhsul götürərək yüksək nəticələr əldə etmişlər. Tütün əkən kolxozlarm pul gəlirləri ildən-ilə artırıhrdı ki, bu da maddi marağın yüksəlməsinə və məhsulun keyfıyyətinin ildən-ilə yaxşılaşmasına gətirib çıxarırdı. Belə ki, 1950-ci ildə DQMV-nin tütünçülərinin illik pul gəlirləri 125 min manat idisə, 1965-ci ildə 2 dəfə artaraq 252 min m anata, 1970-ci ildə isə 300 faiz artaraq 336 min m anata çatmışdır. Sonrakı illərdə bu artım davam etmişdir. Azərbaycan SSR DQMV-də əhalinin qədimdən məşğul olduğu təsərrüfat sahələrindən biri də kartofçuluq və tərəvəzçilikdir. ~Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, 1950-1960-cı illərdə təsərrüfatın bu sahəsi ilə bölgənin bütün rayonları məşğul olurdu. H ətta burada yaşayan əhaH öz şəxsi 190 təsərrüfatlarında kartof, bağ və bostan bitkiləri əkirdilər. Bəhs etdiyimiz 20 il ərzində, DQMV-nin bütün təsərrüfatlarında kartof əkinində 40 faiz (1431 hektardan 859 hektara) azalma halı müşahidə edilmişdir.68 K a rto f əkini sahəsində DQM V üzrə ən yüksək göstərici Xankəndi rayonunun payma düşürdü. Belə ki, 1950-ci ildə ümumi k arto f əkin sahəsinin 30 faizi, 1970-ci ildə 39 faizi Xankəndı rayonu kolxoz, sovxoz və başqa dövlət müəssisələrinin üzərinə düşmüşdü.69 DQMV-nin sövxozları əkinin bu sahəsinə az diqqət yetirirdilər. Xüsusilə, ən aşağı göstərici Şuşa və Xocavənd rayonlarının sovxozlannm üzərinə düşürdü (orta hesabla 1 hektardan 3 hektaradək). XX yüzilliyin 50-60-cı illərində DQMV-nin bütün rayonları tərəvəzçiliklə məşğul olmuşlar. Bəhs etdiyimiz illərdə, bölgənin kolxoz, sovxoz və digər dövlət müəssisələrində tərəvəz əkin sahəsində cüzi də olsa artım müşahidə edilmişdir. Yəni 1950-ci ildəki 568 hektara qarşı 1970-ci ildə 626 hektar.70 Ümumi DQMV- nin rayonlarının kolxoz və sovxozlarının tərəvəz əkini sahəsi üzrə ən yiiksək göstərici, kartofçuluqda olduğu kimi, Xankəndi rayonunun üzərinə düşmüşdür (təxminən 30 faiz). K arto f əkin sahəsi ilə müqayisədə Dağlıq Qarabağm sovxoz və təsərrüfatlarında ümumi tərəvəz əkininin 17 faizi müqabilində bostan bitkiləri əkmişdilər (106 hektarda). 1950-1960-cı illərdə, DQMV-nin bütün kateqoriyalarmdan olan təsərrüfatlarında k arto f və tərəvəz bitkilərinin əkin sahələri, ümumi məhsul yığımı, hər hektardan götürülən karto f və tərəvəzin məhsuldarlığt haqqında aşağıdakı cədvəldən məlumat əldə etmək olar.71 Məhsulun növləri Ölçü vahidi Illər 1950 1960 1965 1970 K arto f (bütün kateqoriyalar üzrə) 191 1. Əkin sahəsi 2. Yığılan məhsul 3.Məhsuldarlığı Hektarla Min ton H ər hektardan sentinerlə 1431 9,8 56 1001 8,5 44,6 886 9,5 88,9 859 6,8 5,2 Tərəvəz (bütün kateqoriyalar üzrə) 1. Əkin sahəsi Hektarla 568 594 619 626 2. Yığılan məhsul Min ton 3,2 5,2 6,4 6,6 M əhsuldarlıq Hər hektardan sentinerlə 62,8 78,3 100,2 105,8 Cədvəldən göründüyü kimi, DQMV-də 1950-1960-cı illər ərzində, kartof əkini sahəsində olduğu kimi, yığılan məhsulun ümumi həcmində də, hər hektardan götürülən məhsuldarlıqda da azalma halı müşahidə edilmişdir. Bölgədə kartofun məhsuldarlığınm azalması hər şeydən öncə aqrotexniki qulluğun düzgün aparılmaması ilə bağlı olmuşdur. K arto f əkini sahələrindən yxğılan məhsulların çoxu yerli əhalinin tələbatmm ödənilməsinə sərf olunurdu. Az bir hissə isə dövlətə satılırdı. Məsələn, 1950-ci ildə Dağlıq Qarabağm təsərrüfatlanndan yığılan 9,8 min ton kartofdan dövlətə yalnız 564 ton kartof, 1960-cı ildə 8,5 min tondan 2,4 min tonu, 1965-ci ildə isə 6,8 min tondan 328 tonu satılmışdır. Təsərrüfatlardan yığılan kartof yerli əhalinin tələbatmı ödəyirdi. Tərəvəzçilikdə isə kartofçuluqdan fərqli olaraq, əkin sahələrində də yığılan məhsulun həcmində də (100 faiz), hər hektardan götürülən tərəvəzin məhsuldarlığında da (40 faiz) artım müşahidə edilmişdir. DQMV-nin tərəvəzçilik təsərrüfatları, ilk növbədə, yerli əhalinin tələbatım ödəyir, qalan hissəni isə dövlətə satırdı. Məsələn, 1950-ci ildə dövlətə 544 ton, 1960-cı ildə 1050 ton, 1970- ci ildə 1707 ton tərəvəz satılmışdır.72 Ümumi tərəvəz məhsulunun həcmi ilə müqayisədə müvafiq illərdə əhalinin istifadə etdiyi məhsulu faizlə hesabladıqda 70-80 faiz olduğunu müşahidə edirik. 192 DQM V-nin mənzərəsi üçün ən səciyyəvi cəhət yaraşıqlı meyvə bağlarınm bolluğudur. Bağçılıq Q arabağ əhalisinin qədim, ənənəvi məşğuliyyəti olmuş və burada yaşayanlarm iqtisadi həyatmda mühüm rol oynamışdır. Dağlıq Q arabağın hər yerində bağçılıqla məşğul olmuşlar. Bağlarda üzüm, alma, armud, qoz, findıq, nar, əncil, qaragilə, zoğal, şahtut və başqa ağaclar əkilirdi. Üzüm və tııt (çəkil) bağları müstəsna olmaqla, 60-cı illərdə Dağlıq Qarabağın kolxoz və sovxozlarmdakı meyvə bağlarınm əkin sahəsində, məhsuldarhqda və məhsul yığımında azalm a halı müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1965-ci ildə əkin sahəsi 1146 hektardan 988 hektara, hər hektardan götürülən məhsuldarlıq 29,8 sentinerdən 9,5 sentinerə, ümumi yığılan məhsul 3403 tondan 1020 tona, tədarük olunan məhsul isə 86 tondan 27 tona enmişdir.73 Bəhs etdiyimiz dövrdə, DQMV-də kənd təsərrüfatmda bağçılıqda ümumi əkin sahəsinin 15 faiz, məhsuldarlığm 3,1 dəfə, ümumi məhsul yığımmm 3,3 dəfə azalması səbəblərini araşdırarkən məlum olur ki, 60-cı illərdə köhnə bağlar yeniləri ilə əvəzləndirmək üçün məhv edilmişdir. Yeni bağları yaratm aq işi isə ləngiyirdi. Qoz, fmdıq və digər qiymətli oduncağa malik ağaclar ağac emalı müəssisələrinin işçiləri tərəfındən doğranırdı. Bəzi yaşlı ağaclar isə qanunsuz olaraq yanacaq məqsədilə kəsilirdi. Eyni zamanda, meyvə bağlarm a qarşı DQM V rəhbəri tərəfmdən laqeyidlik, biganəlik göstərilirdi. Təsərrüfat başçıları aqrotexniki qaydalara əməl etmirdilər. Bütün bunlar isə 1960-cı illərdə DQM V meyvə bağlanm n 157 hektar ixtisarma səbəb olmuşdu. DQM V-də bitkiçiliyin mühüm sahələrindən birini tutçuluq tuturdu. Bölgədə tutçuluq 2 istiqamətdə inkişaf edirdi. Bunlardan bıri meyvə verən misilsiz dada və müalicəvi əhəmiyyətə malik tu t bağları idi. tkindsi isə, DQMV- də İpək Emalı Sənayesini xammalla təmin edən çəkil bağları hesab olunurdu. Dağlıq Qarabağda yaşayan əhali şah tut ağacını qədimdən əkirdilər. Ecazkar qüvvəyə malik olan şahtutu «ömür ağacı» adlandırırdılar. Şəkərliliyin miqdarı 37 faiza çatan şahtutun bəhrəsi misilsiz dada və müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. Şahtutdan bəhməz və irçal hazırlanır, qurudularaq ilin bütün 193 fəsillərində yeyilir. Müalicəvi əhəmiyyətə malik olan tu tu adi halda yedikdə insanda gumrahlıq, dinclik yaranır. T utdan istehsal olunan spirt isə tibbı nöqteyi-nəzərdən böyük əhəmiyyətə malikdir. Oduncağmdan ağac emalı sənayesində qiymətli material kimi istifadə edilir. Dozümlü vs quraqlığa davamlı olan şahtutun bəhrəsi ildə 8 dəfə yığılır. Aparılan araşdırm alar nəticəsində məlum olur ki, Dağlıq Qarabağdakı şahtut ağaclarının bəzilərinin ömrü 150-200 ilə çatır. Bütün yuxarıda dediklərimiz müsbət cəhətləri nəzərə alan Dağhq Qarabağ əhalisi tu t əkini sahələrini ilbəil genişləndirirdilər. Məsələn, Dağhq Qarabağm kolxoz və sovxozlarında 1950-ci ildə 1794 hektar (bundan 598 hektarı çəkil 1196 hektarı şahtut tut bağı var isə, 1955-ci ildə bu rəqəm 1838 hektara (bundan 613 hektan çəkil, 1226 hektarı şah tut), 1971-ci ildə isə təxminən 2 dəfə artaraq 2400 hektara (bundan 800 hektarı çəkillik, 1600 hektarı şah tut) çatmışdır. 1971-ci ildə Datlıq Qarabağın təsərrüfatlarında əkilən 2400 hektar çəkil və tu t bağlarından 1139 hektarı kolxozların 1261 hektarı sovxozlann payma düşürdü.74 1965-1970-ci ı'llərdə DQMV-nin sovxozlartnda yeni tu t bağları salınmış, lakin həmin ağaclar balaca olduğundan lazımi səviyyədə məhsul verə bilməmiş, bu isə öz növbəsində hər hektardan götürülən məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur. Belə ki, 1955-ci ildə hər hektardan götürülən məhsuldarlıq 61,2 sentiner olmuşdursa, 1965-ci ildə 54,7 sentinerə, 1970-ci ildə isə 41,8 sentinerə enmişdir. Bəhs etdiyimiz dövrdə, şəxsi həyətyanı təsərrüfatlarda da, şah tu t ağact əkilirdi. Şəxsi təsərrüfatlardan yığılan məhsullar istisna olmaqla, D ağhq Qarabağm kolxoz və sovxozlanndakı tut bağlaruıdan 1953-cü ildə 11800 ton, 1960-cı ildə 15600 ton, 1970-ci ildə isə 23400 ton tu t yığılmışdır. 1970-ci ildə yığılan ümumi tu t məhsulundan 3758 tonu kolxozlann, 19642 tonu sovxozların payına düşürdü.75 M əhsul yığımı 1950-ci ilə nisbətən 1960-cı ildə 25 faiz artm ışdırsa, 1960-cı illə müqayisədə 1970-ci ildə 50 faiz artım müşahidə edilmişdir. DQM V-nin Xocavənd və Xankəndi rayonlarrtutçuluqla daha geniş məşğul olurdular. BöJgədəki ümumi tu t bağlarının təxminən 80-90 faizi bu 2 rayonun paytna düşürdü. 194 1950-1960-cı illərdə DQM V-də heyvandarhğı inkişaf etdirmək məqsədilə onun yem bazasınm inkişafı ön planda dayanmışdır. Çünki apartlan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, XX yüzilliyin əwəllərində heyvandarlıq məhsullarmın aşağı səviyyədə olmasının əsas səbəbi yem bazasının zəifliyi ilə bağlı olmuşdur. Yəni həmin dövrdə əsas yem təbii biçənəklərdən yığılan ot, saman və ləmbədən ibarət idi. Azərbaycan hökuməti DQM V-də heyvandarlığı inkişaf etdirmək məqsədilə onun yem bazasımn təkmilləşdirilməsi üçün 1939-cu ildən Sünjen İstinad Məntəqəsini yaratdı. 50-60-cı illərdə həmin Məntaqəyə aynlan vəsait 40- cı illə müqayisədə 2,5 dəfə artırıldı.77 Günəbaxan, Sarqo və qarğıdalı bitkilərdən daha çox məhsuldar olan qarğıdalı bitkisi (hər hektardan 316 sentiner) DQMV- nin təsərrüfatlarında geniş sahələrdə əkilməyə başlandı. 1950-1960-cı illərdə DQM V-nin ayrı-ayrı rayonlarınm kolxoz və sovxozlarında yem bitkilərinin əkin sahələrinin necə artdığını aşağıdakı cədvəldən də görmək olar (hektarla):78 İllər Bütün DQMV- üzrə O cümlədən, rayonlarda Xankəndi Ağdərə Xocavənd Hadrud Şuşa 1940 4966 1491 1842 762 646 225 1950 6740 1349 3410 1028 782 171 1960 22442 4901 6993 6050 3650 848 1970 24680 8100 7450 5930 2440 460 Cədvəldən göründüyü kimi, 1970-ci ildə Xankəndi və Ağdərə rayonlarm da əkilən yem bitkiləri bütün DQMV-də əkilən ümumi yem bitkilərinin 61 faızini təşkil edirdi. Əkilən yem bitkilərinin 75 faizi kolxozlarm üzərinə düşürdü. 1970-ci ildə DQMV-nin kolxoz və sovxozlannda yem əkin sahəsi 1950-ci illə müqayisədə 3,6 dəfə artmışdır. Qış yem bazası hazırlığında isə orta hesabla 38,5 faiz artım müşahidə edilmişdir. Bu artım quru ot yığımmda 50 faizdən çox 195 idisə, küləş və saman toplamşmda 12,5 faiz, silos hazırlığında 10 faiz və sair. DQM V-də yığılan yem, yerli tələbatın yalnız 70 faizini verirdi. Qalan 30 faizi isə kəpək, çiyid, müxtəlif qatışıqlı yem şəkilində Azərbaycan hökuməti tərəfmdən göndərilmişdir. Yem bitkilərinin isə hər hektanndan əldə edilən məhsuldarlıq da, qənaətbəxş deyildir. Otlaqların hər hektarından 28 sentiner quru ot, qarğtdalmm hər hesktanndan 63 sentiner qarğıdalı silosu, hər hektardan 100 sentiner meyvə köklü bitgilər (çuğundur və s.), 15 sentiner arpa yığılmışdır.79 DQMV-də yem əkini sahələrinin dəfələrlə genişlənməsinə baxmayaraq, məhsuldarlığm aşağı düşmə səbəbləri araşdırılarkən məlum olur ki, yem əkini sahələrinin adi şumlanması tələbata uyğun deyildi. Məhsul yetişdirilərkən aqrotexniki qaydalara düzgün əməl edilmirdi. Məhsul yığımmda, saxlanılmasında təsərrüfat qaydaları pozulurdu. Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti bölgədə saxlanılan heyvanlarm tələbatı müqabilində DQMV-nin təsərrüfatlarmı yem məhsulları ilə təmin edirdi. Heyvandarlıq DQMV-nin qabaqcıl kənd təsərrüfatı sahələrindən biridir. Bölgənin zəngin biçənəkləri və yaylaqlan, ümumiyyətlə təbii şəraiti heyvandarlığm bütün sahələrinin inkişafına əlverişli şərait yaratmışdır. 1941- 1945-ci illəri əhatə edən müharibə, başqa sahələrdə olduğu kimi, heyvandarlığa da, ağır zərbə vurmuşdur. 1946-1950-ci illərdə Azərbaycan hökumətinin gördüyü tədbirlər nəticəsində mal-qaranm ümumi sayında 15 faiz artım müşahidə edilsə də, 1940-cı illə müqayisədə 1950-ci ildə qoyunlarm sayı 1,5 dəfə, keçilərin sayı 1,3 dəfə azalmışdır80. M al-qaranm cins tərkibi pis olduğuna görə heyvandarlıqda məhsuldarlıq yüksək deyildir. Heyvandarlıq məhsullarınm satmalma qiymətlərinin aşağı səviyyədə olması, rəhbərliyin azərbaycanlı zəhmət adam larına laqeyid münasibəti, maliyyələşmə və kreditləşmə əməliyyatında Dağlıq Qarabağ azərbaycanlı kəndlərinə qarşı mənfur siyasət və başqa obyektiv və subyektiv amillər DQMV-nin heyvandarlıq sektoranda dd d i problemlər yaratmışdı. Bütün bunlar isə Mərkəzi qane etmirdi. O dur ki, Sov. İK P M K 1953- cü ilin sentyabrında plenum keçirdi və mövcud vəziyyəti təhlil etdi. Həmin 196 plenumda kənd təsərrüfatınm, xüsusilə, ontxn aparıcı sahələrindən biri olan heyvandarhğm inkişafı haqqm da qərar qəbul olundu. Qərara əsasən kəndlilərin quş, xırdabuynuzlu mal-qara saxlaması üçün onlara həvəsləndirmə prinsipləri tətbiq edildi. Kolxoz və sovxozlara mal-qaramn sayını planlaşdırmaq, torpaqdan səmərəli istifadə üçün becərilən bitkinin növünü müəyyənləşdirmək hüquqları verildi. Həmçinin, dövlət tərəfindən heyvandarlıq məhsullarının satmalma qiymətləri artırıldı. SSRİ Nazirlər Sovetinin və Sov. İK P M K -nm 31 iyul 1954-cü il “ 1955- 1960-cı illərdə Azərbaycan SSR-nin kənd təsərrüfatmı daha da inkişaf etdirmək tədbirləri haqqm da”81 və 1957-ci il iyulunda “Azərbaycan SSR-in dağlıq, dağətəyi və sərhəd rayonları kolxozlarma kömək göstərmək haqqında” qərarları82 da, heyvandarltğm inkişafına təkan verdi. Çünki həmin qərara əsasən, Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən zəif olan kolxozlarmm hesabmdan heyvandarlıq məhsullarmın məcburi tədarükü üzrə olan borcları silindi. Həmin kolxozlar 5 il müddətinə gəlir vergisi ödəməkdən azad edildi. Azərbaycan hökuməti, DQMV-də maldarlığı daha da inkişaf etdirmək məqsədilə, 1960-cı illərdə əsaslı vəsait sərfıni artırdı. Belə ki, 1961-1964-cü illərdə DQMV m al-qara tövlələrinin tikintisi üçün 443 min m anat vəsait ayrılmışdırsa, 1965- 1967-ci illərdə bu rəqəm 2,5 dəfə artırılaraq 1 milyon 119 min m anata çatmışdır83. 1960-cı illərdə mal-qaranm cins tərkibini yaxşılaşdırmaq və yeni, m əhsuldar heyvanlar almaq üçün 419 min m anat, yem bitkilərinin əkini üçün 679 min m anat, əmtəəlik fermalarmm təşkili, onlarrn mexanikləşdirilməsi, texniki avadanlıq və maşınların alınması üçün Azərbaycan hökuməti tərəfındən 3 milyon 125 min m anat vəsait ayrıldı. 1950-1960-cı illərdə Azərbaycan hökuməti DQMV- də ictimai fermalann tikintisini genişləndirdi. Belə ki, 1953-1971-ci illərdə iribuynuzlu mal-qara üçün 56,5 min yerlik, donuzçuluq üçün 29 min yerlik, qoyunçuluq üçün 173,3 min yerlik, quşçuluq üçün 364,2 min yerlik əmtəəlik heyvandarlıq fermaları tikildi84. Həmin fermalarda mexanikləşdirmə işləri həyata keçirildi. Yemin hazırlanması və mal-qaraya verilməsi, mal-qaranın su ilə təmin 197 edilməsi və pəyələrin təmizlənməsi kımi çox əmək tələb edən işlər avtom at qurğular vasitəsilə yerinə yetirilirdi. Heyvandarlıq fermaları işini yaxşı bilən mütəxəssislərlə təmin olundu. Hansı ki, bu mütəxəssislər m al-qaranm düzgün yedizdirilməsində, xəstəliklərə qarşı mübarizədə maşm, aqriqat və elekürik avadanlıqlarmm qaydasmda işləməsində, heyvanlarm cins tərkibinin yaxşılaşdırılmasmda xeyli işlər görmüşdülər. Hələ, 1920-1940-cı illərdə Azərbaycan hökuməti tərəfındən DQMV-nin Şuşa ərazisində baytarlıq məntəqəsi, Xankəndində M ərkəzi Aqroməntəqə, “Turşsu” damazlıq sovxozunda D iaqnoz Kabinəsi və başqa baytarlıq müalicəxanalarmın təşkili m al-qara arasm da xəstəliklarin aradan qaldırılmasına böyük təsir göstərmişdir. 1958-ci ildə isə DQM V ərazisində R ayonlararası Dövlət Damazlıq Stansiyası yaradılmışdır85. Bu stansiyada inəklərin süni sürətdə mayalanması işi həyata keçirildi. Bu tədbir, Vilayətdə mal-qaram n cins tərkibinin yaxşılaşdırılmasına imkan vermişdir. Bəhs etdiyimiz dövrdə, DQMV-dəki mal-qara sürülərində yerli cınslər üstünlük təşkil edirdi. Qaramal içərisində “Şits”, “Lebedinski”, “Q onur K arpat”, “Q onur Latviya” cinsləri üstünlüyə malikdir. Qoyunlarda isə “Sovet merinosu”, “Azərbaycan dağ merinosu”, “Qroznı merinosu”, “Q afqaz” və “ ISalski” merinosları geniş yayılmışdır. Eyni zam anda, yay dövründə yaylaqlardan səmərəli istifadə olunması məsələsi də qaydaya salındı. Belə ki, qonşu Kəlbəcər, Laçm, Qubadlı, Zəngilan rayonlarınm otlaq sahələrindən DQMV-nin qoyunçuluqla məşğul olan təsərrüfatları istədikləri kimi istifadə edirdilər. Azərbaycan hökumətinin, DQMV-ə göstərdiyi qayğınm nəticəsi olaraq, 1950-1960-cı illərdə bölgədə bütün kateqoriyalardan olan təsərrüfatlarda mal- aranın və quşların sayı xeyli artdı. Həmin artımı aşağıdakı cədvəldən də aydm görmək olar (bütün kateqoriyalar üzrə; dekabr məlumatı; min baş ilə)86. İllər İri buynuzlu Qoyun və Donuzlar | Quşlar (şəxsi 198 m al-qara keçilər təsərrüfatlarsız) 1950 85,9 203,1 31,7 62,3 1960 84,2 300,7 48,0 85,4 1965 88,0 291,0 43,9 89,9 1970 86,4 266,3 60,4 . 162,2 Cədvəldən göründüyü kimi, I950-1960-cı illərdə DQMV-nin bütün kateqoriyalardan olan təsərrüfatlarmda iribuynuzlu mal-qaranm sayında təxminən 0,5 faiz, qoyun və keçiləri sayında 31 faiz, donuzlarm saymda 93 faiz, quşlarm saym da 160 faiz artım müşahidə edilmişdir. 1970-ci il məlumatına görə, DQ M V ərazisində saxlanılan iribuynuzlu mal-qaranm 32 faizi Ağdərə rayonunun, 23 faizi Xankəndi rayonunun, 22 faizi Xocavənd rayonunun, 14 faizi H adrud rayonunun, 9 faizi Şuşa rayonunun payma düşürdü. tribuynuzlu mal- qaram n 54 faizi (47 min başı) kolxozlarda, 14 faizi (12 min başı) sovxozlarda, 32 faizi (27 min başı) şəxsi təsərrüfatlarda saxlanıhrdı87. Azərbaycan K P M K -n m və Azərbaycan SSRİ Nazirlər Sovetinin “şəxsi təsərrüfatlardan alman kənd təsərrüfatı vergilərinin azaldılması” və “kənddə yaşayan fəhlə və qulluqçuların həyətyanı təsərrüfatlann artırılması” haqqında qərarlarının DQMV-də tətbiq edilməsi nəticəsində 1950-1960-cı illər ərzində bölgədə fərdi təsərrüfatlardakı iribuynuzlu mal-qaram n sayı 2,8 dəfə artm ışdır. 1950-1960-cı illərdə, Azərbaycanın digər rayonları ilə müqayisədə, Dağlıq Q arabağda donuzçuluq daha çox inkişaf etmişdir. DQMV-də donuzçuluq, heyvandarlığmm ən məhsuldar sahəsinə çevrilmişdir və ümumi m əhsulun həcminə görə heyvandarlığın bütün sahələri arasında ikinci yeri tuturdu. Burada 84 təsərrüfatdan 70-i donuzçuluqla məşğul olurdu88. 1960-cı illərdə donuzçuluğun məhsııldarlığı 56 faizədək yüksəlmişdir. Donuzların cins tərkibinin yaxşılaşdırılması ilə fermalarda ağır çəkili, çox m əhsuldar və d ah a çox bala verən donuzlar əldə edilmişdir. H ətta çox hallarda hər 100 doğar donuz 1500-2200 çoşka vermişdir. Nəticədə, 1950-1960-cı illərdə donuzlarm sayında 199 böyük artım müşahidə edilmişdir. 1950-ci ildəki 31749-a qarşı 1970-ci ildə 60383 başa çatmışdır. 1970-ci ildə kolxozlarda 37394 baş, sovxozlar və digər dövlət müəssisələrində 10487 baş, şəxsi təsərrüfailarda isə 12502 baş donuz saxlanılırdı89. DQMV-nin 5 rayon arasm da Ağdərə rayonu təsərrüfatlannda donuzçuluqla daha çox məşğul olurdular. Dekabr 1970-ci il məlumatma görə, Dağlıq Qarabağın donuzçuluq üzrə ümumi göstəricilərin 31 faizi (19 min başı) Ağdərə rayonunun payma düşmüşdür. 70-ci illərdə donuzçuluğun inkişafına xüsusi diqqət yetirilmiş və DQMV-də mexanikləşdirilmiş kökəltmə donuzçuluq məntəqələri yaradılmışdır. Q arabağ əhalisi qoyunçuluqla qədimdən məşğul olmuşlar. XX yüzilliyin birinci yarısmda DQMV-də qoyunçuluğun inkişafına Azərbaycan hökumətinin diqqəti daha da artmışdır. Qoyunlarm cins tərkibi yaxşılaşdırılmış, mexanikləşdirilmiş iri Qoyunçuluq Əmtəə Fermaları yaradılmışdı. 1950-1960-cı illərdə DQMV-də qoyunçuluq təsərrüfatı sənaye əsasında inkişaf etmişdir. Burada saxlanılan heyvanlardan yarısı sırf zərifyunlu heyvanlardır. Bölgədə xəstəliyə, soyuğa, istiyə, aclığa və sair çətin vəziyyətə davamlı, yağlılığı və çəkisi çox olan ətlik-südlük növlər də vardır. Fermaların əksəriyyətində hər 100 qoyundan 110 quzu əldə edilmişdir. Görülən tədbirlərin nəticəsində, DQMV bütün kateqoriyalardan olan təsərrüfatlarında qoyun və keçilərin sayı 1950-ci illə müqayisədə 1970-ci ildə təxminən 24 faiz artaraq 203148 başdan 266281 başa çatmışdır. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, iribuynuzlu mal-qara və donuz saxlamlmasmda olduğu kimi, qoyunçuluğun da inkişafında Ağdərə rayonu yenədə birinciliyi əldə saxlamışdır. Belə ki, 1970-ci il statistik məlumatları nəzərdən keçirilərkən məlum olur ki, DQM V-nin bütün təsərrüfatlarında saxlanılan qoyun və keçilərin 31 faizi və ya 85853 başı Ağdərə rayonunun payına düşmüşdür. 1970-ci ildə DQMV-də qoyun və keçilərin 129449 başı kolxozlarda, 36148 başı sovxozlarda, 100684 şaxsi təsərrüfatlarında saxlanılırdı90. Yüklə 48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|