AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
qətnamələrinin heç birinə məhəl qoymayaraq onlan yerinə yetirmədi və
Yüklə 48 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
470 qətnamələrinin heç birinə məhəl qoymayaraq onlan yerinə yetirmədi və təcavüzkar əməllərini azğınlıqla davam etdirdi.65 Belə bir çətin vəziyyətdə Azərbaycan Respublikasımn Prezidenti H.ƏIiyev 1993-eü il noyabrm 2-də radio və televiziya vasitəsilə xalqa müraciət edib onu ana torpağı yağı düşməndən müdafıə və azad etmək üçün birləşməyə, səfərbər olmağa çağırdı.66 Bu çağırış xalqda, xüsusilə, gənclərdə hərbi vətənpərvərlik əhvali-ruhiyyəsini xeyli artırdı, orduya axm gücləndi. Təcrübəli döyüşçülərdən ibarət könüllü hərbi hissələr yaradıldı.67 Orduya xalq yardımı genişləndi. Səfərbərlik nəticəsində milli ordunun sıralan artdı. Ziyalılanmız cəbhə bölgələrinə gedərək əsgərləri qələbəyə ruhlandırdılar. Silahlı qüwələrin maddi- texniki bazası möhkəmləndirildi. 1994-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan Ordusunun müvəffəqiyyətli əməliyyatı nəticəsində Fizuli rayonunun strateji əhəmiyyətli Horadiz qəsəbəsi və 22 kəndi, Cəbrayıl rayonu ərazisində bir neçə kənd, Kəlbəcər rayonunda Bozlu, Təkəraya, Babaşlar, Qanlıkənd, Çənli, Susuzluq, Qasımbinəsi, Yanşaqbinə, Yanşaq, Bağırsaq, Qamışlı, Bağırlı yaşayış məntəqələri, Çiçəkli dağı və digər strateji yüksəkliklər ələ keçirildi, Kəlbəcər-Ağdərə yolunun Tunelə qədərki hissəsini nəzarət altına aldı.68 Döyüşlərdə erməni faşistəlri və onlann tərəfındə vuruşanlar ağır itki verdilər. 1993-cü ilin dekabr - 1994-cü il yanvar döyüşlərində düşmən 4 min əsgər və zabit, 50 zirehli texnika, 15 artilleriya qurgusu və sair itirdi.69 Azərbaycan Milli Ordusunun möhkəmlənməsi, NATO-ya tərəf atılan əməli addım lar Respublikamızda müstəqilliyin əbədiliyinə şərait yaratdı. Bu isə, imperiyanm mənafeyinə uyğun deyildi. Azərbaycanı zəiflədib özündən asılı vəziyyətə salm aq üçün Rusiya-Ermənistana hərbi yardımını daha da artırdı. Milli O rdumuzun qəhrəmanlıqla vuruşmasma baxmayaraq 1994-cü ilin avvəllərində Kəlbəcər, Ağdam, Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərdə Rusiyanın böyük hərbi texnikası ilə hücum edən düşmən bir neçə kəndi yenidən işğal etdi. Tərtər- Bərdə istiqamətində hücuma keçən birləşmiş erməni quldur dəstələrinin hücumlarının qarşısı alındı.70 471 Beləliklə, Azərbaycan torpaqlannın 20 faizi, qeyri-qanuni olaraq, Ermənistan tərəfındən əla keçirildi. «Torpağı viran qoymaq» taktikasmdan istifadə edən ermənilər işğal etdikləri ərazilərdə evləri, müəssisələri, koomunikasiya vasitələrini, təbii sərvətləri talan edir, dağıdır və yandırırdılar. Müharibədə 20 min Azərbaycanlı şəhid olmuş, 100 min nəfər yaralanmış, 5 min nəfər əlilə çevrilmişdir. Qaçğın və məcburi köçgünlərin sayı 1 milyon nəfəri keçmişdir. Erməni işğalçıları tərəfindən 4861 nəfər Azərbaycanlı, o cümlədən, 314 qadın, 58 uşaq, 255 qoca Əsir və girov götürülmüşdür. Girov götürülənlərdən İ357 nəfəri əsirlikdən azad edilmiş, 783 nəfəri isə bu gündə əsir qalmaqdadır. Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin məlumatına görə 439 nəfər azərbaycanlı əsirlikdə ağır işgəncələrələ öldürülmüşdür.71 Erməni faşistləri əsiriərin sayını beynəlxalq təşkilatiardan gizlədir, onları alçaldır, təhqir edir və qul kimi işlədirdilər. Əsirlərin gözlərinin çıxarılması, dım aqlarının çəkilməsi, bədən əzalannm-üzvlərinin kəsilməsi, dərinin soyulması, dam ğa vurulması, erməni qəbirləri üzərində başların kəsilməsi adi hala çevrilmişdi. Tədqiqatlar göstərir ki, işğal nəticəsində Azərbaycana ciddi maddi ziyan dəymışdir. Hərbi təcavüz nəticəsində respublikamızm 17 min kvadrat kilometrlik ən mahsuldar torpağı işğal edilmişdir. Ermənistanm işğal etdiyi ərazilərdə 900 yaşayış məntəqəsi, 7 min sənaye və kənd təsərrüfatı obyekti, 131 min ev, 1025 məktəb, 798 səhiyyə ocağı, 800 km avtomobil yolu, 160 körpü, 23 min km su və 15 min km elektrik xətləri təcavüzün qurbanı olmuşdur. Bundan əlavə, 280 min hektar meşə 1200 irriqasiya sistemi işğaJçıların əlinə keçmişdir. Təcavüzkarlar işğal edilmiş ərazilərdə olan 22 muzeyi, 4 rəsm qalareyasmı, tarixi əhəmiyyəti olan 9 sarayı qarət etmiş və yandırmışdılar. N adir tarixi əhəmiyyətli 40 min muzey sərvəti və ekspanatı talan olunmuş, 44 məbəd və 9 məscid dağıdılmışdır. 927 kitabxanada 4,6 milyon kitab və qiymətli tarixi əlyazm alar məhv edilmişdir. İşğalçılar tərəfindən 220 min baş iribuynuzlu m al-qara Ermənistana apanlmışdır.72 Ümumiyyətlə, sonadək dəqiqləşdirilməmiş m əlum atlara görə mənəvi- psixoloji zərbələrdən əlavə, Azərbaycan öz iqtisadi potensialının 16 faizini itirmiş 472 və ölkəmizə 60 milyard ABŞ dollarjndan artıq ziyan dəymişdir.73 Ogurlannuş və məhv edilmiş tarixi-mədəni sərvətlərimizin dəyərini isə pulla qiymətləndirmək mümkün deyildir. Təssüflər olsun ki, Ermənistan bu gün də işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarından yeraltı və yerüstü təbii sərvətlərimizi qəddarcasına talam aqda davam etdirir. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünü, ilk dəfə, açıq şəkiidə tanıyan və pisləyən beynəlxalq təşkilat İslam Konfransı Təşkilatı (İKT) olmuşdur. İKT- nın 1992-ci ilin iyun ayında İstanbulda, 1993-cü il aprelin 25-29-da Pakistanın Kəraçi şəhərində keçirilmiş konfranslarmda və 1994-cü il dekabnn 13*14-də Mərakeşin Kasabulanka şəhərində keçirilmiş 7-ci zirvə toplantısında Ermənistanm Azərbaycana qarşı təcavüzü və Azərbaycan ərazisinin işğab qətiyyətlə pislənmiş, BMT Baş Katibinin TŞ-nın Sədrindən Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərinin qeyri-şərtsiz boşaldılması haqda qətnamə qəbul edilməsi xahiş edilmişdir.74 1993-1994-cü illərdə Ermənistan - Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması istiqamətində 2 mühüm vasiətçi - ATƏM və Rusiyanın rolunun artması özünü daha qabarıq şəkildə göstərirdi. Rusiya münaqişəsinin «nizamlanması» planına daha çox üstünlük verir və canfəşanlıq edirdi. 1994-cü il fevralm 18-də Moskvada Rusiya, Ermənistan və Azərbaycan numayəndələrinin görüşündə Rusiyanın hazırladığı plan müzakirə edildi. Rusiyanın təklif etdiyi «Silahlt münaqişəyə son qoymaq və onun nəticələrini ləğv etmək haqqm da» saziş tərəflərin müzakirəsəinə verildi.75 Sənədin əvvəlində «tərəflərin BMT TŞ-nm 822,853,874,884 saylı qətnamələrinin tamamilə həyata keçirilməsinə kömək göstərmək» nəzərdə tutulurdu. Sənəddə deyilirdi ki, Dağlıq Q arabağın hüququ statusu güzəştli zəmində sonralar müəyyən ediləcəkdir. Sənədin, işğal olunmuş ərazilərin boşaldılması ilə bağlı olan hissəsində Şuşa və Laçının adı çəkilmirdi. Boşaldılmış ərazilərə «nəzarət» Rusiya Müdafıə Nazirliyinin nümayəndəsinin başçılıq etdiyi Birləşmiş Qərargaha həvalə olunurdu. Rusiyanın erməniləri dəstəkləməsi, həm də özünü onda göstərdi ki, 473 «sülh haqqında» danışıqlarda Ermənistan və Dağlıq Q arabağın da nümayəndəsi iştirak etməli idi.76 1994-cü il mayın 4-5-də MDB Parlamentlərarası məclisinin təşəbbüsii ilə Bişkekdə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Q arabağ münaqişəsinin nizamlan- masına dair növbəti görüş keçirildi. M aym 8-də Azərbaycan tərəfi Bişkek protokolunu imzaladı. Dağlıq Qarabağm erməni icması sənədə imza atsada, Azərbaycanlı icmasına bu hüquq verilmədi.77 1994-cü il mayın 12-dən ATƏM-in Minsk Qrupu ilə birgə əməkdaşlıqla Rusiyanın vasitəçiliyi ilə razılaşdırılmış atəşkəs qüvvəyə mindi.78 Uğurlu xarici siyasət nəticəsində Azərbaycanm daxilində sabitliyin möhkəmləndirilməsinə şərait yarandı. H.Əliyev çıxışlarından birində göstərirdi ki, «Ermənistan-Azərbaycan müharibəsində atəşkəsə nail olunması ölkəmiz üçün çox böyük həyati əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki, müharibənin dayandırılması daxili vəziyyətin nizamlanmasmı, ictimai-siyasi sabitliyin möhkəmləndirilməsini və regionda Azərbaycanla qonşu dövlətlər arasında yaranmış gərginliyin normal məcaraya salınmasını, Azərbaycanm müstəqil dövlət kimi yaşamasını və sonrakı inkişafını şərtləndirdi».79 474 NƏTİCƏ Azərbaycan tarixinin tərkib hissəsini təşkil edən DQMV-nin 1923-1991-ci illər tarixi, Mərkəzin diktəsinə əsasən məqsədli şəkildə RK(b)P-nin 1923-cü il 27 iyun, Azərbaycan M İK-nin 1923-cü il 7 iyul tarixli qərarları ilə Azərbaycan SSR- nin tərkibində DQM V-nin yaradılması, dövlətimizin dərin qayğısı nəticasində bölgənin irimiqyaslı inkişafı, müxtəlif dövrlərdə Ermənistanın Azərbaycana qarşı DQM V-i ilə bağlı əsassız ərazi iddiaları və onun xalqımız üçün acı nəticələri, son nəticədə isə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 1991-ci il 26 noyabr tarixli qərarı ilə qondarm a DQM V statusunun ləğv etməsi, bölgədə mühiim prinsipal əhəmiyyət kəsb edən mürəkkəb və çox ziddiyyətli, sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi va digər proseslərlə zəngin olan hadisələrə həsr edilmişdir. Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev yeni 2001-ci, yeni əsr və üçüncü minillik münasibətilə Azərbaycan xalqına müraciətində bəhs edilən dövrü səciyyələndirə- rək demişdir: «1922-1991-ci illər Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması və 70 il ərzində Azərbaycanm sovet hakimiyyəti, sovet dövləti çərçivəsində yaşaması dövrünü əhatə edir. Bu illərdə Azərbaycanda çox zəngin iqtisadi və intellektual potensial yaranmışdı... 1920-1991-ci illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatı ilə yanaşı təhsili, elmi və mədəniyyəti də böyük inkişaf yolu keçmişdir... Məhz 70 ildə ölkəmizdə savadsızlıq ləğv olunmuş, tam orta icbari təhsil tətbiq edilmiş, təhsil müəssisələrinin inkişaf etmiş şəbəkəsi yaranmış, Elmlər Akademiyası formalaşmış, qadınların hüquqlarının qorunması və sosial-iqtisadi həyatda fəal iştirakı təmin olunm uş, teatr, kino inkişaf etmiş, minlərlə qəzet, jurnal çap olunmağa başlanmışdır. Təəssüflər olsun ki, həmin dövrdə yaradılmış bu böyük potensial hərc-mərclik illərində dağıntılara məruz qaldı. Dağlıq Qarabağ faciasi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi». Bəhs etdiyimiz dövrün 20-30-cu illərinin tədqiqi göstərdi ki, bu illərdə DQMV-də ali hakimiyyət orqanlarınm xalqımıza qarşı repressiyaları, təzyiqləri ilə yanaşı, xalq təsərrüfatınm inkişafmda, mədəniyyətin yüksəlişində, elmi-texniki potensialm tərəqqisində köklü tarixi uğurlar əldə edilmişdir. Dağlıq Qarabağda 475 1920-ci il may çevrilişindən sonra hakimiyəti ələ keçirən qeyri-azərbaycanlılar tərəfmdən bölgədə yayşayan müsəlmanlar nəinki kütləvi şəkildə həbs olunur və güllələnirdilər, habelə qarət və talan olunur, var-yoxdan çıxarılırdılar. Həmçinin Mərkəzin «sifarişli» erməni qiyamı, erməni quldurlarınm bölgədə törətdiyi cinayət hərəkətləri Dağlıq Qarabağda milli - müqavimət hərəkatına səbəb oldu. Qüvvələr nisbətinin qeyri-bərabərliyi üsyanlann məğlub olması ilə nəticələnsə də, polkovnik Zeynalovun, general Nuru Paşanın, S.Sultanovun, A.Sultanovun adları Azərbaycan xalqının istiqlal və azadlıq mübarizəsi tarixində çox mühüm yer tutmuş və gələcək nəsillərə ömək olmuşdur. Dağlıq Q arabağ üsyanlan xalqımızm istiqlal ideyalarmm hələ sönmədiyini, onun azadlıq uğrunda ölümə getmək əzmində olduğunu nümayiş etdirdı. Xalqımızın tarixinə və taleyinə qara hərflərlə yazılan 7 iyul 1923-cü il tarixi - qondarma DQMV-nin yaradılması ərazi bütövlüyümüzə yeni qəsd olmaqla, Azərbaycan dövlətinə qarşı «parçala və hökm sür» imperiya siyasətinin davamı idi. DQMV-nin yaradılması, gələcəkdə Ermənistanm və onu himayə edənlərin Qarabağ kartından öz məqsədləri üçün istifadə etmələrinə im kan verdi. XX əsrin sonlannda baş verən hadisələr bunu tamamilə təsdiq etdi. Dövlətimizin dərin qayğısı və zəhmətkeş xalqm gərgin əmoyi nəticosində 20-30-cu illərdə DQMV-nin iqtisadi və mədəni həyatında böyük uğurlar əldə edilmişdir. Təkcə 1923-1941-ci illərdə DQMV-də 42 sənaye müəssisəsi işə düş- müş, yeni sənaye sahələri tikilmiş, texniki cəhətdən yenidən qurulm uş, elektrik- ləşmə müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmiş, yüngül və yeyinti sənaye məhsullarının həcmi artmışdır. Bu dövrdə fəhlə sinifı kəmiyyət və keyfıyyətcə dəyişilmişdir. DQMV-nin kəndi də ciddi dəyişikliyə məruz qalmışdır. Zorakılıq və inzi- batçılıqdan istifadə etməklə, əzablı və dəhşətli yollarla bölgədə «aqrar inqilab» - kollektivləşdirmənin həyata keçirilməsi nəticəsində 1930-cu illərin sonlarmda bütün torpaqlar ictimailəşdirilmiş, 1940-cı ildə DQM V-nin kəndlərindəki təsər- rüfatlann 98 faizini birləşdirən 199 kolxoz, habelə 4 sovxoz təşkil edilmişdi. 1939-cu ildə DQMV-də 158 traktoru, 88 avtomaşmı, 450 kotanı, 24 kombaynı, yüzlərlə toxumsəpəni özündə birləşdirən 3 MTS fəaliyyət göstərirdi. Kənd təsər- 476 rüfatında texnikadan istifadə istehsalı artırırdı. 1940-cı ildə DQMV-nin 2968 hektar to rp aq sahəsində pambıq əkilmiş və həmin ildən çiyid səpini mexanik- ləşdiıilmişdi. Tədricən ixtisaslı mütəxəssislərin sayı artmış, məhsuldarbq yüksəl- miş və sənayeni canlandıra bilən xammal mənbəyi yaradılmışdır. Əmək düşər- gəsini xatırladan kolxozlar xalqımızm milli-mənəvi dəyərlərinə yad bir qurum ol- m aqla dinsizlik simvolu və qadmlanmız üçün əzablı bir əmək düşərgəsi idi. Kol- xoz üzvlərinin maddi-marağmı yox edən, insan şəxsiyyətini alçaldan kolxoz qu- ruluşu sosial-iqtisadi və inzibati sistem olmaqla Azərbaycan kəndlisinə yad bir si- yasət idi. 1920-1930-cu illərdə böyük çətinliklərə, səhvlərə, bürokratiya və inzibati- amirlik sisteminin təsirinə baxmayaraq, xalqm ağır zəhməti və quruculuq qabi- liyyəti hesabm a DQMV-də kütlovi savadsızlıq problemi əsasən həll edilmiş, yeni təhsil sistemi yaranmış, elm, ədəbiyyat və incəsənət inkişaf etmişdir. Bu dövrdə mədəni inkişafın mühüm xüsusiyyətlərindən biri Azərbaycan mədəniyyətinin burada yaşayan bütün xalqların mədəni əməkdaşlığı zəminində inkişaf etmasində idi. Yeni yaranan mədəniyyət kommunist ideologiyasının tələbləri əsasında qurulduğundans ciddi çətinlikləri, səhvləri, əyintiləri dəf edərək təşəkkül tapırdı. DQM V-də xalqımızm milli-mənəvi dəyərlərini öldürmək məqsədilə xalq musiqisinə, musiqi alətlərinə, çadraya, papağa, dilə, dinə qarşı çox böyük mübarizə kompaniyası başlamış, bu isə mədəni inkişafa öz mənfı təsirini göstərmişdir. Bütün bu və ya digər çətinliklərə və məşəqqətlərə baxmayaraq 1941-ci ildə DQM V-də təhsil, elm və mədəniyyət yüksək səviyyəyə qalxdı və zəhmətkeş xalq müasir modəniyyət yaratdı. Bəhs olunan dövrdə bolşeviklərin «mədəni inqilab» siyasətinin tərkib hissə- sindən biri də dinə qarşı mübarizə, ateizmin təbliği olmuşdur. Təkcə 1928*1931-ci illərdə D Q M V-də 24 məscid bağlanmış və yüzlərlə din xadimi təqiblərə məruz qalmışdı. 1920-1930-cu illərdə DQMV-də geniş müalicə-profılaktika müəssisələri şə- bəkəsinin yaradılması, ana və uşaqlara qayğı göstərilməsi nəticəsində, yiiksək doğum və ölüm hallarının azalması ilə səciyyələnmiş, bütün bunlar isə əhalinin 477 artımına səbəb olmuşdur. 1926,1939-cu illər siyahıya alınmasına görə DQMV-də əhali 20,4 faiz artaraq 125,3 min nəfərdən 150,8 min nəfərə çatmışdı. DQMV-nin şəhər və kəndlərinin xarici görkəmi dəyişir, elektrik stansiyaları, klublar, mək- təblər, xəstəxanalar, uşaq bağçaları, körpələr evi, ham am lar, ticarət və digər mədəni-məişət müəssisələri tikilirdi. Bütün bunların nəticəsində, repressiya və zorakılıqlara baxmayaraq, xalqm yaradıcı əməyi ilə müşayət olunan totalitar bürokratik rejim yaradıldı. 1941-1945-ci illərdə bütün Azərbaycan xalqı kimi DQM V-nin də, əhalisi SSRİ tərəfindən faşizmə qarşı mübarizədə həm ön, həm də arxa cəbhədə böyük fədakarlıq göstərmiş, bütün maddi və mənəvı sərvətlərini, xüsusilə qəhrəman oğul və qızlannı qələbə üçün səfərbər etmişdir. Dağlıq Q arabağdan 45 min nəfər cəb- həyə getmiş və 22 min nəfər sakin vətənin azadlığı uğrunda döyüşlərdə qəhrə- manlıqla həlak olmuşdur. DQMV-də anadan olmuş 15 min döyüşçü müxtəlif or- den və medallarla təltif edilmiş, 18 nəfəri Sovet İttifaqı Qəhrəmanı kimi yüksək ada layiq görülmüşdür. Qələbənin əldə edilməsində DQMV-i əhaHsinin də, əməyi olmuşdur. 1946-1950-ci illərdə DQMV-nin xalq təsərrüfatı bərpa edildi. 1940-cı illə müqayisədə 1950-ci ildə ümumi məhsul istehsalı sənayedə 74 faiz, kənd təsər- rüfatmda 32 faiz artdı. Dağlıq Qarabağm erməni rəhbərliyi siyasi rejimi daha da möhkəmləndirdi. Azərbaycanlılar sıxışdırılır, ermənilərə isə hər cürə şərait yara- dılırdı. 1945-ci ilin ortalarında Sovet dövləti özünün «parçala və ağalıq et» siya- sətini işə salaraq, Ermənistan vasitəsilə Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddialarını yenidən qızışdırdı. 1945-ci ilin payızında Ermənistan rəhbərliyi tərəfındən növbəti dəfə DQMV-ni onlara vermək haqqında Sovet hökuməti başçıları qarşısmda məsələ qaldırıldı. M.C.Bağırov əhalinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan Şuşa rayonundan başqa, Yuxarı Qarabağın Ermənistana veriltnəsinə bir şərtlə razıhq verdi ki, Zəngəzur bölgəsi bütövlükdə Azərbaycana qaytanlsın. Buna isə, nə Sovet rəhbərliyi, nə də ermənilər razı olmadılar, çünki Türkiyə ilə Azərbaycanm əsas ərazisi arasm da yaradılmış 478 «erməni ərazisi» bununla ləğv edilirdi. Bununla da «Dağlıq Qarabağ məsələsi» müvəqqəti olsa d a bağlanmışdı. XX yüzilliyin 50-60-cı illərində Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi kompleks tədbirlər nəticəsində DQMV-də sənaye, kənd təsərrüfatı, mədəniyyət sürətlə inkişaf etdi və əhalinin maddi rifah halı yaxşılaşdı. 1950-1960-cı illərdə Azərbaycan hökuməti DQM V-də xalq təsərrüfätım inkişaf etdirmək üçün 20 milyon m anat vəsait ayırmış, 5 milyon manat uzunmüddətli kredit vermişdir. Nəticədə, DQMV-də sənaye məhsulları istehsalı 1950-ci ildən 1969-cu ilədək 4,2 dəfə artdı. Elektrikləşmə isə 1950-ci ildəki 12 faizə qarşı, 1970-ci ildə 99,5 faizə çatdı. DQM V-də fəhlə və qulluqçuların əmək haqqı ümumrespublika göstərici- lərini təxminən 3 dəfə üstələmişdi. Kənd təsərrüfatmda üzümçülük, tərəvəzçilik, heyvandarlıq inkişaf etmişdi. 1950-ci ildən 1970-ci ilədək kənd təsərrüfatı məh- sulları istehsalı 4,5 dəfə artmışdı. 1970-ci ildə DQMV-də 70 kolxoz, 12 TTS var idi. O nlar 977 traktora, 227 taxılyığana, 703 yük maşımna malik olmuşlar. 1950- 1960-cı illərdə DQM V-də elm, təhsil, əbədiyyat, incəsənət və kütləvi informasiya vasitələri «kommunizm» idealogiyasının təzyiqi altında olmada xeyli inkişaf edə bilmişdi. 1950-1968-ci illər ərzində DQMV-də 19 yeni tipli məktəb tikilmiş, kitabxanalarm sayı 187-yə, klublar 190-a, kinoqurğular 150-yə çatmışdır. 1960-cı illərdə Vilayətdə 4 radio verilişləri studiyası yaradılmışdı. Qəzetlərin nəşri isə 2,7 dəfə artmışdır. 1950-1960-cı illərdə yeddillik, səkkizillik və orta icbari təhsilə keçid baş verdi. Ali təhsilin şəbəkəsi genişləndi və DQMV-də müxtəlif ixtisaslı erməni, rus millətindən olan kadrların sayı xeyli artdı. Vilayətin idarə orqan- larmda qeyri-azərbaycanlılar yerləşdirildi ki, bu da Mərkəzin bölgədə dayaqla- rının daha da artm asına təsir etdi. «Milli bərabərlik», «beynəlmiləlçilik»dən danışan Mərkəzin şovinist rəhbərləri azərbaycanlılara qarşı diskriminasiya siyasəti həyata keçirir, DQMV-i ərazisində yaşayan azərbaycanlıların dədə-baba torpaqlarm dan deportasiyasma, əksinə bölgədə ermənilərin sayının artmasına və onlarm daha firavan yaşamasma şərait yaradırdılar. 1970-1985-ci illər vətənimizin tarixinə milli oyanış, iqtisadi və sosial tərəqqi dövrü kimi daxil olub. Çünki 1969-cu ildə müdrik siyasətçi H.Ə.Əliyevin 479 hakimiyyətə gəlişi ilə idarəçilik möhkəmləndirildi, işdə qanunlar öz yerini tutdu və korrupsiyaya qarşı ciddi mübarizə başlandı. Dərin düşüncəyə, orjinal təfəkkür tərzinə malik H.Əliyevin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın hər yerində və bütün sahələrdə irimiqyaslı inkişaf baş vermişdir. Xüsusilə DQMV-nin inkişafı həmişə dövlət başçısmm diqqət mərkəzində olmuşdur. 1971-1985-ci illərdə Azər- baycan hökuməti tərəfındən DQMV-nin xalq təsərrüfatm m inkişafına 483 milyon manat vəsait ayrılmışdır. Bu, son 15 ildəkindən 2,8 dəfə artıq demək idi. Həmin vəsait hesabına DQMV-də 15 yeni sənaye müəssisəsi tikilmiş və məhsul istehsalı 1923-cü illə müqayisədə 912 dəfə artm ışdır. Kənd təsərrüfatımn inkişafına isə 171 milyon manat vəsait ayrılmış, 24 milyon 803 min manat uzunmüddətli kredit verilmişdir. 1985-ci ildə DQMV-də 40 sovxoz, 33 kolxozun 1269 toraktoru, 250 taxılyığan kombaynı, 1096 yük avtom obili var idi. DQMV- nin iqtisadi və mədəni inkişafını daim diqqət mərkəzində saxlayan milli təssüfkeş və müdrik insan H.Ə.Əliyev Şuşa şəhərinin inkişafı üçün bir neçə qərar vermişdi. H.Əlıyevin təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi altında həyata keçirilmiş tədbirlər nəticəsində Şuşa ümumittifaq səviyyəli kurort şəhərinə çevrilmişdir. 1973-cü ildə Xankəndində APİ-nin fılialı əsasında Pedaqoji İnstitut açılmış, 1979-cu ildə Ağdam-Xankəndi dəmiryol xətti çəkilmişdir. H.Əliyevin ağıllı və uzaqgörən siyasəti nəticəsində partiya və sovet orqanlan, ictimai təşkilatlar öz işini elə qurmuşdur ki, erməni separatçıları açıq çıxışlardan çəkinmişdilər. 1977-ci ildə «Dağlıq Qarabağ məsələsi» növbəti dəfo qaldırılsa da, qarşısı qətiyyətlə ahnmışdır. 2000-cü ilin dekabrında Azərbaycan xalqına müraciətində ümummilli lide- rimiz H.Ə.Əliyev öz çıxışında, bəhs etdiyimiz dövrə bu cür qiymət vermişdir: «Bu gün tam əminliklə söyləmək olar ki, Azərbaycanın dövlət suverenliyi və iqtisadi müstəqilliyi, sistemli şəkildə artan xarici iqtisadi əlaqələri, dünya iqtisadiyyatına get-gedə daha dərindən inteqrasiya ohınması hələ 1970-1985-ci illərdə təməli qoyulmuş xalq təsərrüfatı potensialına əsaslanır». 1986-1987-ci illərdə Azərbaycan hökumətinin D Q M V -də həyata keçirdiyi kompleks tədbirlər nəticəsində, özülü 1970-1985-ci illərdə qurulan sosial-iqtisadi və mədəni həyat sahələri öz əvvəlki inkişaf tempini qoruyub saxladı. Lakin 1988- ci ilin qışmdan başlayaraq DQM V-də Ermənistanm Azərbaycana qarşı növbəti ərazi iddiaları qızışdırıldı. Erməni millətçilərinin təhriki ilə Dağlıq Qarabağda ermənilərin mitinq, nümayiş və küçə yürüşlərı başladı. Bütün bunlar isə DQMV- nin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatmda böhranlı vəziyyət yaratdı. 1988-ci ildə SSRİ rəhbərliyinin antiazərbaycan siyasəti nəticəsində milli-münaqişə ocağı daha d a alovlandı. 1988-ci il azərbaycanlıların kütləvi-etnik təmizləməsi əməliyyatma hazırlıq dövrü olmuş və ermənilərin separatçılıq hərəkətləri geniş xarakter almışdı, Mərkəzin planı əsasmda 1989-cu ildə DQMV-də A.Volskinin rəhbərliyi altm da X İK yaradıldı və bununlada DQMV-nin Azərbaycanla əlaqələri kəsildi, azərbaycanhlar bölgədən qovuldu, quldur dəstələri silahlandırıldı. 1990-1991-ci illərdə erməni silahlı birləşmələri açıq hərbi əməliyyatlara başladılar. 1991-ci il sentyabrm 2-də erməni separatçıları Yuxan Q arabağda qeyri-qanuni bir qurum, oyuncaq «Dağlıq Qarabağ Respublikası»mn yarandığmı və müstəqilliyini elan etdilər. Buna cavab olaraq 1991-ci il noyabrın 26 Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Dağlıq Qarabağm Vilayət statusunu ləğv etdi və «Dağlıq Qarabağ Respublikası»nı.;tanımadığmı bildirdi. 1992-ci ildə isə erməni silahlı birləşmələri Y uxarı Qarabağda irimiqyaslı hərbi əməliyyatlara başladılar. Erməni cəlladları tərəfındən tarixdə misli görünməyən Xocalı soyqırımı, Şuşa faciəsi törədildi. Q arabağ müharibəsi maraqlı dövlətlərin Azərbaycanda mənafelərinin toqquşm ası, həmçinin Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış etməsi səbəbindən baş verdi və xalqımızı faciəyə düçar etdi. Azərbaycan bu müharibədə 20 mindən çox övladını itirdi. Ərazilərimizin 20 faizi düşmən əlinə keçdi. Bir milyondan artıq Azərbaycan vətəndaşı öz vətənində qaçqınlıq həyatını yaşamalı oldu. Ermənistanın işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarm da 900-ə yaxın yaşayış məntəqəsi, 2389 sənaye və kənd təsərrüfatı obyekti, 131 min ev, 1025 məktəb, 798 səhiyyə ocağı təcavüzün qurbanı olmuş, 280 min hektar meşə, 1 mil- yon hektar məhsuldar torpaq, 1200 km irriqasiya sistemi, 220 min baş iribuynuzlu mal-qara düşmən əlinə keçmişdir. Erməni vandalları mədəni irsimizə dağıdıcı zərbə vuraraq 927 kitabxanam, 100 arxeoloji abidəni, 454 tarixi abidə və 481 muzeyi, 40 min muzey eksponatım qəddarcasma məhv etmişlər. İşqal olunmuş ərazilərdə nadir flora və faunaya malik meşə sərvətləri və çox qiymətli su mənbələri amansızcasma qarət edilərək Ermənistana daşmır. İlkin hesablamalara görə işğal nəticəsində Azərbaycan öz iqtisadi potensialınm 16 faizini itirmiş və ölkəyə 60 milyard ABŞ dollannda ziyan dəyişmişdir. Oğurlanmış və məhv edilmiş tarixi mədəni sərvətlərimizin dəyərini isə pulla qiymətləndirmək mümkün deyildir. Ermənistan bu gün də, Dağlıq Q arabağ ərazisındə öz işğalçılıq siyasətini davam etdirir. Onlar işğal olunan ərazilərədə yanğmlar törədir, narkotik maddələr yetişdirir, yeraltı və yerüstü sərvətlərimizi, mənimsəyirlər. Təkcə Kəlbəcər rayonu ərazisindəki «Söyüdlü» qızıl mədənindən çıxarılaraq satılan sərvətin dəyəri 600 milyon ABŞ. dollarmdan çoxdur. Əlbətdə bütün bunların kökünü, Ermənistanm Azərbaycana təcavüzü zamanı Azərbaycanda mövcud olan daxili çəkişmələrdə, hakimiyyət uğrunda gedən mübarizədə, müxtəiif qüvvələrin təxribatlarında, Milli O rdunun olmamasmda, sərıştəsizliyin mövcudluğu və birliyin olmamasmda axtarm aq lazımdır. 1991-1993-cü illərdə Azərbaycanda tez-tez dövlət cevrilişinə cəhd baş vermiş və terror hadisələri törədilmişdir. Xalqm təkidli tələbi ilə Heydər Əliyevin yenidən Azərbaycana rəhbərliyə qayıdışı daha böyük faciələrin qarşısım aldı, müstəqil dövlətçiliyimizin itirilməsi təhlükəsini aradan qaldırdı. Döyüş meydan- larında atəşkəs elan edilməsi, düşünülmüş tarazlı xarici siyasot aparılması, aparıcı dünya dövlətləri ilə fəal əməkdaşlıq yaradılması dövlətçiliyimizi qorudu, inkişaf etdirdi və Azərbaycan dünya birliyndə layiqli yerini tapdı. Dövlətimizdə siyasi sabitliyini əldə edilməsi, iqtisadi tənəzzülün qarşısını aldı və əhalinin maddi-rifah halı artaraq milli-mənəvi dəyərlərimiz bərpa və inkişaf etdi. Bu gün Azərbaycan dövləti etibarlı əllərdədir. Heydər Əliyevin zəngin idarəçilik və siyasi məktəbini keçmiş layiqli davamçı, xalqın və dünyanm razılıqla qarşıladığı istedadlı dövlət xadimi, dərin biliyə, geniş dünyagörüşünə, yüksək idarəetmə qabiliyyətinə malik gənc və istedadlı lider İlham Heydər oğlu Əliyev atasımn siyasi xəttini inamla davam etdirir. İ.H.Əliyev prezident seçildiyi vaxtdan keçən dövr ərzində Azərbaycan həm siyasi, həm sosial-iqtisadi, həm də 482 beynəlxalq münasibətlər sahəsində yeni-yeni nailiyyətlor qazanmışdır. Həmçinin prezidentimiz İlham Əliyevin xarici siyasəti sahəsində fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri «Dağlıq Qarabağ problemi»nin sülh yolu ilə həll edilməsi, Azərbaycanm ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi uğrunda mübarizə təşkil edir. İ.H.Əliyev çıxışlannda dəfələrlə bəyan etmişdir ki, «Azərbaycan dövləti və xalqı Dağlıq Q arabağ məsələsini ədalətlə, sülh yolu ib həll edilməsinin tərəfdarıdır. Lakin sülh imkanlarmm tükənməsi Azərbaycanı silahlı yolla azad etmək hüquqlarından istifadə etmək məcburiyyətində qoya bilər. Güclü orduya malik Azərbaycan dövləti buna qadirdir. Biz heç vaxt imkan verə bilmərik ki, Azərbaycan ərazisində ikinci bir Ermənistan dövləti yaransın». Nicatımız birlikdədir, Azərbaycan xalqı prezidentin ətrafında sıx birləşərək ərazi bütövlüyünü bərpa edə bilər və edəcəkdir!!! 483 Mamedov Nazim R ahber oglu THE UPPER GARABAGH AUTONOMOUS REGION AZERBAIJAN SSR PER 1923-1991 Yüklə 48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|