AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

408
XVIFƏSİL
DAĞLIQ QARABAĞDA ANTİAZƏRBAYCAN  HƏRƏKATININ 
YENtDƏN GÜCLƏNMƏSİ (1988-CI tL).
«Yenidənqurma»  və  aşkarlıq  imeriyanın  süqutun  daha  da  sürətləndirdi. 
SSRİ  rəhbərliyi  müxtəlif manevrlər  etməklə  labüd  iflasln  qarşısım  almağa  cəhd 
etdi.  M oskva  SSRİ-yə  daxil  olan  respublikalarda  mərkəzdən-qaçan  qüvvələri 
zəiflətmək  məqsədilə  həmişə  istifadə  etdiyi  «parçala  və  höküm  sür»  siyasətini 
yenidən  işə  saldı.  Bölgələrdə  milli  münaqişələr  qızışdınldı  və  xalqlar  arasında 
qanlı  nifaq  törədildi.  Belə  bir  qaba  siyasəti  işlətməkdə  mərkəzin  ilkin  məqsədi 
ölkə  əhalisinin  diqqətini  v a d b   məsələlərdən  yaymdırmaq  olmuşdur.  Bəhs  edilən 
dövrdə,  SSRİ  hökümətinə  rəhbərlik  edən  Qorbaçovun  pozucu  addım lanndan 
biri  türk  xalqlanna  nifrəti  qızışdırmaq,  xristian-müsəlman  qarşıdurması 
yaratm aq  idi.  Ümummilli  liderimiz  H.Ə.Əliyev  qeyd  edirdi  ki,  «SSRİ-də 
azərbaycanlılara, türklərə dördüncü,  beşinci  təbəqə kimi baxırdılar.  Qorbaçovun 
ən  q ab an q   xüsusiyyəti  müsəlman-türk  dünyasma  qarşı  olan  düşmənçiliyi  idı. 
Müsəlmanlara,  tütklərə  qarşı  «əhalinin  köçürülməsi»  adlx  plan  hazırlanmış  və 
həyata  keçirilməyə  başlanmışdır.  Qorbaçov  türkləri  yaşadıqları  ərazidən  Qərbi 
Rusiyaya  və  başqa  slavyan-xristian  respublikalarına  köçürməyi,  onlann 
to rp aq lan n a isə xristian əhalisini yerləşdirməyi planlaşdırmışdı»'.
Bəhs  etdiyimiz dövrdə,  Azərbaycanda  dem okratik  ideyalar yayılır və xalq 
hərəkatı  genişlənirdi.  Bu  isə  mərkəzin  diqqətindən  yaymmadı. 
Xalqımızm 
müstəqillik  ideyalan  Moskvanı  daha  çox  narahat  edirdi.  Çünki,  bu  hal  türk 
dütıyasmm  birləşməsi  və  gUclənməsi  demək  idi.  Bu  isə,  Rusiyanm  mənafeyinə 
uyğun  deyildi.  Eyni  zamanda,  Azərbaycanı  itirmək  Rusiya  üçün  bol-təbii 
sərvətlərdən  məhrum  olm aq  demək  idi.  Bütün  bunlarla  yanaşı,  Azərbaycan\elə 
bir  mühüm  geosiyasi  m əkanda  yerləşirdi  ki,  Azərbaycanı  əldən  vermək  bütüp 
Cənubi  Qafqazdan  məhrum   olm aq  demək  idi.  O na  görə  də,  Sovet  İmperiyası 
Azərbaycam  Zəiflədib,  özündən  asılı  vəziyyətdə  saxlamaq üçün  Dağlıq  Qarabağ
409

bölgəsində  milli  münaqişə  ojağını  yenidən  alovlandırdı.  Əvvəlki  illərdə  olduğu 
kimi,  yenə də erməni millətçiləri rus şovinistlərinin silahına çevrildi.
Dağıdıcı milli münaqişələrdən  qərb dövlətləri də faydalanm ağa çahşırdıiar. 
80-ci  illərin  ikinci  yarısmda  SSRİ-də  «yenidənqurma»  prosesinin  tətbiqi  ilə 
mərkəzdənqaçan 
qüvvələrin 
fəallaşması, 
imperiyanı 
dağatm ağa 
çalışan 
dövlətlərin diqqətindən  yayınmadı.  Həmin dövlətlər «bəla imperiya»nı dağıtmaq 
üçün  yaranmış  vəziyyətdən  məharətlə  istifadə  etdilər.  1987-ci  il  iyulun  18-də 
Avropa  Parlamenti  yalançı  «erməni  genosidi»  faktmı  tanıdı  və  «genosid 
qurbanlarına»  xatirə  günü  təsis  etdi2.  Bu  hadisə  erməni  millətçilərinin 
fəallaşmasına  təkan  verdi.  Xüsusi  olaraq,  SSRİ  rəhbərliyində  məsul  vəzifələrdə 
çalışan  erməni  millətçiləri  açıq  çıxışları  ilə  «Dağlıq  Q arabağ  məsələsi»nə  xüsusi 
dəstək  verdilər.  M .Qorbaçovun  yaxm  adamı  və  iqtisadi  məsələlər  üzrə  müşaviri 
olan  akademik A.Aqambekyan  «Dağhq  Q arabağ  məsələsi»nə  müsbət münasibət 
bildirmiş  və  SSRİ  rəhbərliyinin  erməniləri  dəstəklədiyini  bütün  dünyaya  bəyan 
etmişdir.  A.Aqambekyan  Fransada  «Humanite»  qəzetinin  18  noyabr  1987-c'ı  il 
tarixli  sayında  dərc  olunmuş  müsahibəsində  Dağlıq  Qarabağm   Ermənistana 
verilməsinin  məqsədəuyğun  olması,  bölgə  iqtisadiyyatının  sırf  ermənistanla 
bağhlığı  və  başqa  cəfəng  ideyalarla  çıxış  etmiş,  bu  barədə  Qorbaçova  təküflər 
verdiyini  bildirm işdirl  Aqambekyamn  Parisdəki  çıxışından  məlum  oldu  ki, 
Dağlıq  Qarabağı  Ermənistanla  birləşdirmək  istiqamətində  əməli  addım 
atılmışdır. O öz çıxışında açıq bildirmişdi ki, «Dağlıq Q arabağ məsələsi»  ilə bağlı 
mən  öz  təkliflərimi  vermişəm  və  inanıram  ki,  bu  problem  yenidənqurma, 
demokratiya şəraitində öz həllini tapacaqdır4.
Aqambekyanm  Parisdəki  çıxışı  ilə  əslində  «Qarabağ  hərəkatı»nın 
başlanmasına  işarə  və  istiqamət  verildi.  Bunun  üçün  isə  vaxt  təsadüfü 
seçilməmişdir.  Qarbaçovun  dağıdıcı  «yenidənqurma»sı  başlamışdı.  Mərkəzi 
hakimiyyətdə  möhkəmlənmiş  Şahnazarov,  Aqambekyan,  Brutens,  Sitaryan  və 
başqaları  SSRİ rəhbərinin  Azərbaycanın  Dağlıq Qarabağa dair siyasətinə nəinki 
təsir edir, hətta bu siyasəti təyin edirdilər.
Bəhs  etdiyimiz  dövürdə,  M oskvada  fəaliyyət  göstərən  erməni  icmalan 
konfederasiyasmın 
İcraçı 
K atibi 
K.E.Mikelyan  özünü 
«Nezavisimaya 
qazeta»dakı  «Üzülmüş  missiya»  adlı  məqaləsi  ilə  Azərbaycan  xalqma  qarşı 
cinayətkar  mövqedən  yanaşdığını  bəyan  etmişdir.  Mikelyan  çap  olunmuş 
məqalədə  göstərirdi  ki,  Dağlıq  Qarabağ  məsələsi  köhnə,  həll  edilməmiş, 
mübahisəli ərazidir.  H əm in  ərazi güya vaxtilə bolşiviklər tərəfındən Azərbaycana 
«bağışlanmışdır».  Ə lbəttə,  belə  bir  yalançı,  cəfəng  ideyamn  nüfuzlu  dövlət 
qəzetində  çap  olunm ası  Azərbaycan  xalqının  milli  hüquq və  milli  mənafelərinin 
tapdalanması  dem ək  idi.  Eyni zam anda,  Mikelyan öz xəyanətkar çıxışı ilə bütün 
dünyada  Dağlıq  Q arab ağ   haqqında  ictimai  rəy  formalaşdırmaq  niyyətində 
olmuşdur.5
Ümummilli 
liderimiz 
H.Ə.Əliyev 
1986-1987-ci 
illərdə 
Mərkəzin 
Azərbaycana 
və 
azərbaycanhlara 
qarşı 
qərəzli 
mövqeyini 
bu 
cür 
qiymətləndirmişdi:  «Azərbaycanlılar  hələ  1988-ci  illərdən  əvvəl  də,  SSRİ-nin 
Mərkəzi  Kütləvi  İnform asiya  vasitələrində  və  Ermənistanm  müxtəlif  mətbu 
orqanlarmda  məqsədyönlü  şəkildə  həyata  keçirilən  ideoloji  təcavüzə  məruz 
qalırdılar.  «Mənfı- Azərbaycanh  orbrazı»  yaratmaq,  həmin  kompaniyanın  əsas 
məqsədi idi»6.
Avropa  və  R usiya  tərəfindən  himayə  olunduqlarım  görən  erməni 
millətçiləri  «Böyük  Erm ənistan»  dövləti  yaratmaq  üçün  80-ci  illərdə  yenidən 
fəallaşdılar.  Onu  d a   qeyd  edək  ki,  1985-ci  ildə  «Daşnak  Partiyası»nm  Afınada 
keçirilmiş  23  qrultayı  erməniləri  «Böyük  Ermənistan»  uğrunda  mübarizəni 
yenidən  genişləndirmək  üçün  yaranmış  əlverişli  şəraitdən 
səmərəli  istifadə 
etməyə,  qüvvələri  birləşdirməyə  çağırdı.  Azərbaycanm  Dağlıq  Qarabağ 
bölgəsində  erməni  milli  separatçılıq  təbliğatı  geniş  xarakter  aldı.  P.Qazaryan, 
Z.Balayan,  S.X anzadyan,  B.Ulubabyan,  S.Kaputukyan  və  başqa.  erməni 
millətçilərinin  A zərbaycan  tarixini  saxtalaşdıran  azərbaycanlılan  təhqir  edən, 
qızışdıncı  mövqedən  yazılan  «əsərləri»  Dağhq  Qarabağda  yayıhr  və  milli 
münaqişənin alovlanm asm da mühüm rol oynayırdı7.  «İki od arasmda», «Qəza», 
«Ocaq»  və  başqa  saxtalıqlarla  dolu  kitablar  Dağlıq  Qarabağda  yaşayan
411

ermənilərin stolüstü kitabına çevrilmişdi.  80-ci ilbrin ortalarm da mərkəzi və yerli 
mətbuat,  70-ci  ilbrdə  DQMV-nin  iqtisadi  və  mədəni  sahələrindəki  inkişafı 
qərəzli,  məqsədyönlü  şəkildə  riyakarcasma  danır,  güya  DQM V-də  yaşayan 
ermənilərin  sosial-iqtisadi  vəziyyətinin  son  dərəcə  ağır  olması,  onların  bölgədə 
sıxışdırılması  haqqında  yalançı,  saxta  mülahizələr  təbliğ  olunurdu.  Erməni 
millətçiləri  bütün  dünyada  belə  bir  fıkir  formalaşdırdılar  ki,  güya  respublika 
rəhbərliyinin  qərəzli  siyasəti  nəticəsində  DQMV-nin  iqtisadi  inkişaf  səviyyəsi 
bütün  Azərbaycan  üzrə  olduğundan  xeyli  aşağıdır  və  bu  fakt  erməni  əhaJisinin 
narazılığma  səbəb  olmuş,  onların  səbir  kəsasmı  daşdırıb  hadisələrin  baş 
verməsinə  şərait  yaratmışdır.  Halbuki,  biz  yuxarıda  bütün  deyilənlərin  böhtan 
olduğunu çoxsaylı faktlarla göstərmişdik.
Bəhs etdiy'ımiz dövrdə, M oskvada yüksək dövlət vəzifəsində işləyən Heydər 
«yemd3nquma»Tnn  m elodlanna,  milli  m ünaqişəbrə  səbəb  ola  biləjək 
dövlət siyasətinə, türk  respublikalarına qarşı çevrilmiş qərəzli  mövqeyə öz qəti və 
açıq  etirazını  bildirdi.  Ümummilli  liderimizin  türk-müsəlman  dünyasını 
dəstəkləməsi və eyni zamanda,  Mərkəzdə getdikcə artan  nüfuzu nə dövlət  başçısı 
Qorbaçovun,  nə  də  erməni  millətçilərinin  diqqətindən  yaymmadı.  H.Ə.Əliyevin 
Moskvada  yüksək  vəzifədə  işləməsi  crməni  lobbisinin  məkirli  niyyətlərinin 
reallaşmasma maneə ola  bilərdi.  O na görə də,  1987-ci  ilin  oktyabnnda  H.Əliyev 
Moskvada  tutduğu  vəzifədən  uzaqlaşdırıldı.  Hətta,  mənfur  siyasət  sahibləri 
H.Əliyevin  xalqın  içərisində  artan  nüfuzundan  və  gələcək  «işlərinə»  maneə 
olacağmdan  ehtiyatlamb  xalqın  gözündən  salmaq  üçün  böhtanlar  atmağa 
başladılar.  Ermənilərin  diqtəsi  və  Qorbaçovun  göstərişi  ilə  Sov.İK P  M K  katibi 
Bakıya  göndərildi  və  Sovet  rəhbərliyi  adından  Azərbaycan  K P   MK-nın  ikinci 
katibi  V.Konavalova  tapşırdı  ki,  Heydər  Əliyevin  birinci  katib  işlədiyi  bütün 
dövr  ərzində  onun  fəaliyyətinin  yoxlanılması  üçün  komissiya  yaratsın8.  Əsasən, 
erməni  müstəntiqlərindən  ibarət  istintaq  qrupu  təşkil edildi  və qərəzli  istintaq  işi 
başladı.  Heydər Əliyev  əleyhinə  saxta  ifadələr  yığıldı.  Etiraz  edənlər  işgəncələrə 
məruz  qalır,  mənəvi,  psixoloji,  fıziki  təsir  göstərilir  və  həbs  edilirdi9.  Beləliklə, 
Qorbaçov  başda  olmaqla  erməni  milJətçiIəri,  qətiyyətli,  millətinə,  torpağına
412
bağlı  olan  uzaqgörən  lideri  hakimiyyətdən  uzaqlaşdırıb  ermənibrin  Qarabağa 
gedən yolundakı bütün səddi aradan götürdülər.
1980-ci  ilin  ortalarından  Azərbaycan  torpaqları  hesabına  «Böyük 
Ermənistan»  yaratm aq  plamnı  həyata  keçirmək  üçün  başda  Daşnaksütyun 
partiyası  olmaqla,  bütün  millətçi  erməni təşkilatları  və  komitələri  fəaliyyətlərini 
genişləndirdilər.  1975-ci  ildə  Beyrutda  yaranan  ASALA  (Ermanistanı  azad 
etmək  üçün  gizli  ordu»)  terrorçu  təşkilatı  80-ci  illərin  ortalarmda  yüzlərlə türk 
vətəndaşmı  qətlə  yetirdi10.  O nlar  əsas  səfırlik  nümayəndələrini  və  diplomatlan 
öldürürdülər.  Bundan  əlavə,  «Erməni  inqilabı ordusu», «Erməni genosidinə görə 
ədalət  kom andası»  və  başqa  erməni  terrorçu  təşkilatları  da  bu  istiqamətdə 
fəaJiyyət  göstərirdiJər".  Həmin  terrorçu  erməni  təşkilatları  açıq  bəyan  edirdilər 
ki,  məqsədləri  Türkiyəyə  «erməni  genosidi»  faktını  etiraf  etdirmək,  onun 
ərazisində  erməni  dövləti  yaratm aq,  bu  dövləti  Ermənistana  birləşdirmək, 
həmçinin,  buraya  Naxçıvan,  Axalkalaki  və  Dağlıq  Qarabağı  daxil  etməkdir12. 
Bundan  əlavə,  SSRİ  rəhbərliyində  yüksək  vəzifə  tutan  kommunist-daşnaklar 
Moskvada  «MiIli  m üqəddəratın  müstəqil  təyin  edilməsi  birliyi»  və  «siyasi 
məhbuslarm 
müdafıəsi 
üzrə 
erməni 
komitəsi»nin 
fəaliyyət 
dairəsini 
genişləndirərək  ictimai rəyi  öz tərəflərinə çəkmək üçün əzabkeş obrazı yaratmaq, 
Azərbaycamn  böyük  gücünü  parçalamaq  məqsədilə  təxribatlar  törətmək  və 
ermənilərin vahid mərkəzdə birliyinə nail olmaq, «Böyük Ermənistan» yaratmaq 
ideyasım ermənilərin  şüuruna hopdurm aq kimi  məkirli siyasət təbliğ edirdilər.
D ünyanm  m üxtəlif dövlətlərindəki erməni millətçi təşkilatlannm köməyi ilə 
DQMV-də  uzun  m üddət  gizli  fəaliyyət göstərən  «Krunb>  (Duma)  təşkilatı  açıq 
fəal  mübarizəyə  başladı.  Yeri  gəlmişkən  onuda qeyd  edək  ki,  «Krunk»  təşkilatı 
«Qarabağ»  komitəsinin  bir  qolu  idi.  Həmin  təşkilata  Vilayət  daş-mərmər 
kərxanalarına  başçılıq  edən  və  millətçi  kimi  tanınan  A.Manuçarov  rəhbərlik 
edirdi13.  İlk  yaranan  vaxtlar  güya  Dağlıq  Qarabağda  «tarix  və  mədəniyyət 
abidələrmin  qorunm ası»  adı  altm da  fəaliyyətə  başlayan  təşkilat  əslində  Dağlıq 
Qarabağm  Erm ənistana  birləşdirilməsi  istiqamətində  fərqli  iş  aparırdı.  Hətta 
aparılan  tədqiqatlar  nəticəsində  məlum  olur  ki,  «Krunk»  sözü  rusca  «Komitet
413

Revalyutsonoqo 
Upravleniya 
N aqom oqo 
K arabaxa» 
sözlərinin 
baş 
həriflərindən  yaranmışdı  və  bu  təşkilat  yalnız  DQVM -nın  ermənilər  yaşayan 
məntəqələrində  fəal 
təbliğat 
aparmaqla 
kifayətlənmir, 
eyni 
zamanda, 
müharibənin apanlması üçün maddi vəsait toplayır, əhalini təlum atlandırtr, silah 
alır,  yerli  erməni  əhalisinə  paylayır  və  başqa  operativ  qərarlar  qəbul  edirdi. 
Bütün  bunlar,  Azərbaycan  rəhbərliyinə  məlum  olsa  da,  nə  antiAzərbaycan 
təbliğatı  aparan  terrorçu  Krunk  təşkilatı,  nə  də  ona  rəhbərlik  edən  millətçi- 
daşnak  A.Manuçarov  haqqm da  heç  bir  ölçü  götürmədi.  Çünki  onların  rəsmi 
dairələrdə, 
başda  Qorbaçov  olmaqla  Şahnazaryan, 
Aqanbekyan  kimi 
müdafiəçiləri var idi14.
1986-cı  ildə  Ermənistandan  gizli  ədəbiyyatlar.  o  cümlədən,  Z.Balayanm 
«Ocaq»  kitabı,  S.Kapitulanm  çıxışları  S.Ayvazyanın  tərtib  etdiyi  «Böyük 
Ermənistan xəritəsi» Xankəndinə gətirilərək yayılmağa  başlandı.  Yeri  gəlmişkən, 
onu  da  qeyd  edək  ki,  Ayvazyanın  tərtib  etdiyi  «Böyük  Erm ənistan»  xəritəsinin 
sərhədləri  Aralıq, Xəzər və Q ara dəniz sahillərini  əhatə etməklə şimaldan Qafqaz 
dağlarını,  cənubdan  Türkiyə  və  İranın  geniş  sahələrini  əhatə  edirdi.  Xəritədəki 
bütün  adlar uydurma  erməni  adları  ilə əvəzlənmişdir.  İstər  «Q arabağ  Komitəsi», 
istərsə  də  «Kumk»  təşkılatı  Ermənistandan  və  Dağlıq  Q arabağdan,  Dağlıq 
Qarabağın  Ermənistana  birləşdirilməsi vacibliyini 
sübut etmək niyyətilə
dünyanın  30-dan  çox  dövlətinə  və  beynəlxalq  təşkilatlara  300  min  erməninin 
imzası ilə müraciətlər göndərmişdir15.
Aparılan  araşdırmalardan  məlum  olur  ki,  qərəzli,  qeyri  obyektiv  şəkildə 
yazılmış  həmin  ərizələrdən  ərizə  sahiblərinin  özlərinin  xəbəri  yoxdur.  Məsələn,
1986-cı  ildə  Sov.İKP  MK-ya  Dağlıq  Q arabağda  yaşayan  216  erməninin 
«yazdığı»  ərizəni yerində araşdırmaq üçün  Azərbaycana  göndərilir.  Məlum  olur 
ki,  21  imza  DQVM-də  yaşayan  adamlara  məxsusdur.  Eyni  zam anda,  zəmin  21 
nəfərlə aparılan söhbət zamanı məlum olur ki, onlarm  bu m əktublardan qətiyyən 
xəbərləri  yoxdur.  Yerdə  qalan  195  nəfər  isə  Vilayətin  və  respublikamızın 
hüdudlarını  çoxdan  tərk  etmiş,  yaxud  vəfat etmişdilər.  Məsələn,  ərizədə Hadrud 
rayonunun  Sakur kəndindən  16 imza göstərilirdi, halbuki  1986-cı ildə  bu kənddə
414
cəmi 9  ev  var  idi.  Həmin  rayonun Arpagədik  kəndində cəmi  3 ev olduğu halda, 
ərizəni  həmin  kənddən  25  sakin  «imzalamışdı».  Həm  də,  imzası  olan  şəxslərin 
heç 
biri  bu  kəndlərdə  yaşamırdılar16.  Artıq  erməni  təbliğat  maşım  işə 
düşmüşdü.  1987-ci  ildə  «K urnk»  təşkilatı  ermənilərin  daha  çox  cəmləşdikləri 
ərazilərdə  vərəqlər  yaymağa  başladılar.  Həmin  ilin  iyun-iyul  aylannda  Dağlıq 
Qarabağda  ayn-ayrı  adam larm   adm dan  Moskvaya  ünvanlanan  məktublar, 
kollektivlərdən  im zalar  toplanm ası  halmda  təşkil  edildi.  Bununla  da,  Dağlıq 
Qarabağm  erməniləri  arasm da  Ermənistanla  birləşmək  uğrunda  «Miatsum» 
(birləşmə) hərəkatı tam  geniş xarakter aldı17.
Beləliklə,  bütün  iyirminci  yüzillik  boyu davam edən, çirkin xislətli  erməni 
siyasətinin  azərbaycanlılara  qarşı  yeni  mərhələsi  —  işğalçılıq,  departasiya  və 
tarixdə  misli  görünməmiş  soyqırım  mərhələsi,  80-d  illərin  sonunda  yenidən 
başladı.  D ünya  ictimaiyyətinə  özlərini  «əzabkeş  xalq»  kimi  qələmə  verən 
ermənilər  azərbaycanlılara  qarşı  ən  amansız,  qəddar  cinayətlər  törətdilər. 
Minlərlə  soydaşımız  əsr  və  girov  götürülmüş,  itkin  düşmüşdü.  Azərbaycanın 
qədim yaşayış məskəni  şəhər və kəndlər yerlə-yeksan edilmiş, maddi-mədaniyyət 
abidələri  dağıdılnuş,  milli  genefondumuzun  məhv 
ölunması  istiqamətində 
cinayətlər törədilmişdi.
Y uxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi, 
1987-ci  ilin  noyabrında  Parisdə 
Qorbaçovun  əlaltılarından  biri  olan  A.Aqambekyanm  «Hümanite»  qəzetinə 
verdiyi  müsahibə  Dağlıq  Q arabağ hadisələrinin  başlanmasma  işarə idi.  1987- d 
ilin  sonlannda  Ağdərə  rayonunun  Çardaxlı  kəndində  baş  vermiş  insident 
«qığılcımm  alova» çevirməsinə şərait yaratdı18. Qarabağda hadisələr,  1988-ci  ilin 
yanvarında heç  bir  səbəb  olm adan  Ağdərə rayonunun  Sırxavənd  kəndindən  bir 
qrup  azərbaycanlı  gəncin  rayon  mərkəzində  erməniJər  tərəfındən  döyülməsi  ilə 
başlandı.  Ermənilər açıq çəkildə elan etdilər ki,  Ağdərə «erməni rayonu»dur, Siz 
azərbaycanlılar ərazini tərk etməlisiniz19.
Milli ədavətin ilk qurbanlan yenə də Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar 
oldu.  Erm ənistanda  yaradılmış  silahlı  dəstələr  azərbaycanlilan  dədə-baba 
yurdlarından zorla qovub çıxarmağa başladılar.  1988-d il  yanvarm 25-də Qafan
415

və  Mehri  rayonlarında  ilk  azərbäycanli  qaçqm lar  dəstəsi  Azərbaycana  pənah 
gətirdilər20.  Fevralın  12-də  Yeravanda  böyük  antitürk  mitinqi  keçirildi. 
Mitinqçilər,  «Ermənistanı  türklərdən  təmizləməli»,  «Erm ənistanda  ermənilər 
yaşamalıdır»  və  başqa  millətçi  şüarlar  səsləndirdilər21.  Erməni  vandallan 
Yerevanda  qalmış  axırmcı  məscidi  yandırdılar.  Aşıq  Ələskərin  qəbri  və  Səməd 
Vurğunun  abidəsi  təhqir  edilərək  dağıdıldı.  Vedibasarda  vəziyyət  son  dərəcə 
gərgin  idi.  1988-ci  ilin  əvvəllərində  burada  azərbaycanli  kəndləri  talan  edildi. 
Qız-gəlinlər  və  ağsaqqallar  təhqir  olundu.  Döyülərək  alçaldılmış,  təhqir  edilmiş 
və heç bir yerdən kömək almayan 4 min nəfər Azərbaycanlı dədə-baba yurdlarım 
tərk  edib,  ev-eşiklərini  və  bütün  əmlaklarını  atıb,  ayağyahn,  başı  açıq 
Azərbaycana gəlməyə məcbur oldular22.
1988-ci  il  fevrahn  13-də  Xankəndində  Vilayət  partiya  komitəsininbinası 
qarşısmda  ermənilərin  ilk  mitinqi  başlandı.  M itinqə  400  adam   çıxarılmışdı. 
«Kzunk»  üzvləri  qorxu  və  təlaş  içərisində  olan  «Kurnk»  üzvüləri  mitinqçiləri 
dağılmağa  qoymurdular.  Burada  «Kurnk»un  sədri  A.M anuçarov  çıxış  edib, 
Sovet  höküməti,  onun  başçısı  Qorbaçovun  ünvanma  «demokratiya»  dövrünü 
başladığı  üçün  xoş  sözlər  söylədi.  M itinqin  sonunda  partiya  və  komsomol 
biletləri  cırılıb  atıldı.  Küçələrdə  faşist  nişanları  nümaiş  etdirildi23.  İttifaq 
hökümətinin  seyrçi  mövqeyi  hadisələrin  dinamik  inkişafına  rəvac  verdi. 
Azərbaycan  KPM K-m n ikinci  katibi V.Konavalov  18  fevra)  1988-ci  ildə Vilayət 
Partiya  Komitəsinm  Büro  iclasını  keçirdi.  İclasda  respublika  təhlükəsizlik 
orqanlarınm   rəhbərləri,  o  cümlədən,  Z.Yusifzadə  iştirak  edirdi.  Z.Yusifzadənin 
təqdim  etdiyi  cinayət  işinə  əsasən,  başda  Poqosyan  olm aqla  11  nəfər  həbs 
edilməli idi. Lakin Qorbaçov bunun qəti əleyhinə getmişdir.
1988-ci  il  fevralın  19-da  Xankəndində  Vilayət  Partiya  Komitəsinin  büro 
iclası  keçirildi.  Əvvəljədən  hazırlanmış  erməni  məruzəçilər  sosial-iqtisadi 
təzyiqlərə  məruz  qaldıqlarını  bəyan  etdilər.  Halbuki,  aparılan  tədqiqatlardan 
məlum  olur  ki,  Dağlıq  Q arabağda  təzyiqlərə  məruz  qalan  azərbaycanlilardır. 
Təkcə  Vilayət  A qrar  Sənaye  Komitəsinin  fəhlə  və  qulluqçularının  siyahısmı 
nəzərdan  keçirərkən  məlum  olur  ki,  Komitənin  100-dən  artıq  rəhbər  işçibri
416
arasm da  bir  nəfər  də  olsun  Azərbaycanh  yoxdur.  Şəhər  Kommunal  təsərrüfat 
sistemində  işləyənlərin  isə  (süpürgəçilər,  konalizatorlar,  fəhlələr)  75  faizi 
azərbaycanlilar  olmuşdur.  Eləcə  də  başqa  sahələrdə  də  əsaslı  fərqlər  müşahidə 
edilmişdir.  Bütün  bunlara  baxmayaraq,  erməni  büro  üzvləri  səs  çoxluğu  ilə 
qərara  alırlar  ki,  Xankəndində  mitiqlərin  keçirilməsinə  səbəb  Azərbaycan 
rəhbərliyi 
tərəfindən 
DQMV-də  yaradılan  sosial-iqtisadi  problembrdir. 
Xankəndi  şəhər  Partiya  Komitəsinin  birinci  katibi  Z.Movsesiyanm  təklifı  ilə 
büronun  qəranndan  çıxanş  Moskvaya  göndərilir  və oradan  nümayəndə  heyəti 
çağırmağı qərara alırlar24.
1988-ci  ilin  fevralında  Ağdərə,  Hadrud,  Xojəvənd,  Əsgəran  Rayon 
Sovetlərinin  sessiyaları  keçirilmiş  və  DQMV-nin  və  Azərbaycanın  tərkibindən 
çıxarıhb  Ermənistamn tərkibinə keçirməsmi  təklif edən  qərarlar  qəbul  olundu15. 
Erməni  separatçılannın  tələbi  ilə  1988-ci  il  fevrahn  20-do  Vilayət  Sovetinin 
növbədənkənar sesiyası  oldu.  Həmin  gün  Xankəndində  Vilayət  Partiya Komitəsi 
binası  qarşısm da  meydandakı  3  min  erməninin  iştirakı  ilə  mitinq  keçirildi.  Bu 
zaman  Vilayət  Partiya  Komitəsinə  gələn  Azərbaycan  K P   MK-nm  birinci  katibi 
K.Bağırov deputatlar qarşısında çıxış etmək fikrini bildirsədə ona söz vermədilər. 
Ermənilərin  əwəlcədən  planlaşdırdıqlanna  görə  K.Bağırov  mitinqçibrin 
qarşısına  çıxılmah və öyrədilmiş erməni qadınları ona zor tətbiq etməkb «Dağlıq 
Qarabağın  Ermənistana  birbşməsi»  sənədinə  qol  çəkdirməli  idibr.  Belə  bir 
bədnam niyyəti  başa düşən K.Bağırovun  köməkçisi Sahib Quliyev Azərbaycanın 
dövlət  başçısını  bəhanə  ilə  aradan  çıxarır.  Həmin  sessiyadan  Vilayətin  Erməni 
deputatları «DQMV-ni Azərbaycanm tərkibindən çıxarıb Ermənistanın tərkibinə 
verilməsi  haqqında»  qərar  qəbul  etdirlər26.  Müvafıq  «müraciətnamə»  ilə  birgə 
«qərar» Bakı,  Yeravan və Moskva Ali Sovetinə göndərildi.  Moskvaya göndəribn 
qərarda  xaiş  olunurdu  ki,  bu  məsələni  müsbət  həll  etsinlər27.  Qərarın  cavabını 
gözləmədən  Vilayətdə bayraqlar,  idarə və təşkilatların  adları  və sair dəyişdirildi. 
M oskvanın gözləmə mövqeyi tutması ermənilərin əl-qolunu daha da açdı.
1988-ci  il  fevralın  21-də  Sov.  İKP  MK-nın  Siyasi  Bürosunda  «Dağhq 
Q arabağ hadisələrinə  dair»  m üzakirəbr  aparıldı.  Fevralın  23-də  Sov.  İKP  MK-
417

nın katibi Q.P.Razumovski başda olmaqla, Demiçev, Bobrov, Mixaylov və digər 
ittifaq rəhbərləri Xankəndinə gəldilər.  Burada DQM V Partiya Komitəsmin büro 
və  plenum  iclaslan  keçirilir.  İclasda  Vilayət  komitəsinin  birinci  katibi
B.S.Gevorkov  vəzifəsindən  azad  edilir.  O nun  yerinə  qatı  millətçi,  mitinqlərin 
təşkilatçısı,  1  milyon  dövlət  vəsaitini  mənimsədiyi  üçün  haqqında  cinayət  işi 
qaldınlan Q.A.Poqosyan seçildi28.
Azərbaycan  Respublikasmın  suveren  hüquqlarm ın 
tapdalanmasma 
Moskvamn,  Azərbaycan  rəhbərliyinin  qəti  tədbirlərlə  cavab  vermədiyini  görən 
Azərbaycan  xalqı  böyük  həyacan  içərisində  idi.  Bəhs  etdiyimiz  dövrdə, 
Azərbaycanda  kortəbii  mitinqlər,  etiraz  nümayişləri  keçirilirdi.  Xüsusi  olaraq 
münaqişə bölgəsində yaşayan azərbaycanlilar ermənilərin seperatçı hərəkatlanna 
qəti  etiraz  edirdilər.  Hətta,  fevrahn  22-də  rəsmi  Bakımn  göstərişi  ilə  Aşağı 
Qarabağdan  münaqişənin  qarşısını  almaq  üçün  D ağlıq  Q arabağa  yürüşə 
hazırlaşan  əliyahn  Azərbaycanlılarm  qarşısı  alındı.  H əm in  gün  Əsgəran 
rayonunda  ermənilər  tərəfindən  2  nəfər  Azərbaycanlı  öldürüldü,  19  nəfər  isə 
yarahndı29. Bu hadisə vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.
Əsgəranda 
ermənilərin 
törətdiyi 
faciə 
M oskvanın 
«diqqətin»dən 
yayınmadı.  1988-ci  il  fevralm  27-də  Mərkəzi  televiziya  ilə  çıxış  edən  SSRİ  baş 
prokurorunun  müavini  A.Katuzev  ölənlərin  milliyyətini  xüsusi  vurğu  ilə  və 
dönə-dönə  qeyd  etdi.  Ooun  b u   hərakəti  heç  də  xalqum za  məhəbbətmdən  irəli 
gəlmirdi.  Onun  çıxışı  yalmz  qızışdmcı  xarakter  daşıyırdı.  SSRİ  Təhlükəszlik 
orqanlannda  çalışan  şəxsin  dilindən  hadisələrin  gərginləşdiyi  bir  vaxtda  xüsusi 
intonasiya  və «örək  ağnsı»  ilə  söylənən  sözlər ara  qızışdırm aqdan başqa bir  şey 
deyildi. Bu «hadisə» ermənilərin yeni  fitnələrinin başlanm asına  bir işarə oldu.
1988-ci il fevrahn 23-də işğalçı erməni separatçıları ilə, hüquqlannı müdafiə 
edən  Azərbaycan  xalqmt  eyniləşdirən  Qorbaçov  hər  2  xalqa  müraciət  qəbul 
etdi30.  Müraciətdə,  Sovet rəhbəri  öz  ermənipərəst  mövqeynini  bir  daha  nümayiş 
etdirmişdir.  Belə  ki,  həmin  müraciətdə  göstəriürdi  kı,  «D Q M V -də  yığılıb  qalan 
nöqsanlar və çətinliklər az  deyildir və biz  müxtəlif ideyalann və təkliflərin açıq 
müzakirələrindən  boyun  qaçırmağın  tərəfdan  deyilik»31.  Q orbaçovun  Dağlıq
41S
Qarabağ  ermənilərinə bu cür mövqeyi  onların sevincinə səbəb oldu  və hadisələri 
daha da şiddətləndirdi.
1988-ci  ildə  «Dağlıq  Q arabağ  məsələsi»  ilə  bağlı  SSRİ  rəhbərliyinin  ikili 
mövqeyini,  zəngin  düşüncəyə  və  dünyagörüşə  malik  H.Ə.Əliyev  çıxışlanmn 
birində  belə  qiymətləndirmişdi:  «SSRİ  rəhbərliyi  qəbul etdiyi  rəsmi sənədələrdə 
belə  bir  təsəvvür  yaratmağa  çalışır  ki,  o,  regionda  yaranmış  vəziyyəti 
norm allaşdırm aq  üçün  atdığı  addımlarda  həm  Azərbaycana,  həm  də 
Erm ənistana  münasibətdə  paralellik  mövqedən  çıxış  edir.  Halbuki,  mərkəzin 
Azərbaycana,  azərbaycanlilara  qarşı  qərəzli  münasibəti  açıq-aşkar  göz 
qabağm da  idi...  SSRİ-nin  rəsmi  dövlət  orqanlırı,  hüquq  mühafızə  orqanları  və 
Kütləvi  İinformasiya  Vasitələri  (KİV)  Dağlıq  Qarabağ  probleminə  olduqca 
böyük  diqqət  yetirdiyi  halda,  Azərbaycan  xalqının  böyük  faciəsi  tam  sükutla 
müşahidə olunurdu»32.
Dağlıq  Q arabağda  hakimiyyəti  ələ  kcçirən  qatı  millətçi  Q.A.Poqosyan 
tezliklə  öz  məsləkdaşlarmı  ətrafına  birləşdirdi.  Dağlıq  Qarabağda  terrorçuluqla 
və  antiAzərbaycan  təbliğatı  ilə  məşğul  olan  «Krunk»un  sədri  A.Manuçarova 
«yaxşı  iş»inə görə Vilayət  İcriyyə Komitəsinin sədri vəzifəsi «bağışlındı».  1988-ci
il  fevralın  25-də Vilayət  Partiya  Komitəsinin «yığıncağı» adı altında Q.Paqosyan 
«Krunk»  təşkilatmın  bütün  üzvlərinin  iclasını  keçirilib  onları  təlimatlandırdı. 
Həmin  yığmcaqda 
Poqosyan  fəxrlə  elan  etdi  ki,  vəzifəyə  «seçildiyi»  üçün 
Qorbaçov,  Qazımovski,  Şahnazarov  və  digər  erməni  millətçiləri  zəng  vuraraq 
onu  təbrik  etmişlər.  Əlbəttə,  bu  təbriklərin  arxasmda  Azərbaycan  xalqınm  acı 
günləri  dayanırdı.  1988-ci  il  fevralın  26-27-də  Qorbaçovun  xüsusi  təlim  keçmiş 
nümayəndələri Azərbaycana və Ermənistana göndərildi. Sov.  İKP MK-nın katibi 
V.Dolgix 
Yerevan 
şəhərinə 
gələrək 
«Dağlıq 
Qarabağ 
məsələləri»nə 
baxılacağından danışır və onlara tutduqları yolda uğurlar diləyirdi33.
M K-mn  məsul  işçisi  erməni  Brundes  Bakıdakı  çıxışında  sərhədləri 
dəyişdirməyin  yolverməzliyindən  danışdı.  Fevralın  27-də  isə  Xankəndinə  gələn 
Brundes yalmz erməni liderləri ilə tam  məxvi olan bir iclas keçirdi. Rundes onlan 
tam  təlimatlandırdı.  O,  Sov.İKP M K-da işləyən  17 erməninin  salamını Vilayətin
419

liderlərinə çatdınrdı.  Çox maraqlı faktlardan  biri də ondan ibarətdir ki, Brundes 
bölgəni tərk etdikdən sonra, antiAzərbaycan mitinqləri təkcə Xankəndində deyil, 
bütün  Dağlıq  Qarabağın  ermənilər  yaşayan  rayonlarını  əhatə  etdi’4.  1988-ci  ilin 
yanvar-fevral aylanndakı hadisələri dərindən təhlil edən xalqımızın ləyaqətli oğlu 
H.Əliyev  həmin  dövrü  bu  cür  xarakterizə  etmişdir:  «1988-ci  ildən  başlayaraq 
hadisələri  Azərbaycan  xalqmın iradəsi  yox,  erməni  separatçılan  idarə  edirdilər. 
Erməni  separatçıları  monolit  bır  qüvvə  olaraq,  ümummilli  bir  platforma 
səviyyəsində  düşünülmüş  addımlar  ataraq  Daglıq  Q arabağı  Azərbaycandan 
təcrid  etmək  yolunda  hər  gün  yeni  uğurlar  qazanırdılar.  Bunun  müqabilində  o 
dövürdə  təssüf  ki,  heç  bir  qüvvə  Azərbaycanda  adekvat  və  konstruktiv 
addımlannı  atmağa  qadir  olmadı.  Faciənin  köklərini  məhz  burada  axtarmaq 
lazımdır»35.
Bəhs 
etdiyimiz 
dövrdə 
Erməni 
daşnaqları 
Sumqayıt 
şəhərində 
azərbaycanlilara  qarşı  daha  bir  qanlı  cinayət  törətdilər.  Dünya  ictimayyətinin 
gozündə  öz  bədnam  əməllərinə  haqq  qazandırm aq  üçün  ermənilər  1988-ci  il 
fevrahn  28-də milliyyətcə erməni  olan,  lakin  özünü  azərbaycanli 
kimi aparan 
Edik  Qriqoryanm  başçılığı  altında  növbəti  iyrənc  fıtnəkarlığa  əl  atdılar.  Ssenari 
məharətlə hazırlanmış və məkan da təsadüfi seçilməmişdir.  Ermənistandan ləhqir 
olunmuş  və alçaldılmış  şəkildə qovulan  azərbaycanlıların  ilk  dəstəsi  Sumqayıtda 
məskunlaşmışdı.  Eyni  zamanda,  erməni  jəlladlarmm  DQMV-də,  həm  də 
Ermənistanda  həmvətənlərimizə 
qarşı 
törətdiyi 
vəhşiliklər 
Sumqayıtda 
azərbaycanhların  kortəbii  çıxışlarına  səbəb  olmuşdu.  Telekam eralar  əvvəlcədən 
planlaşdırılmış  yerlərdə 
quçraşdırılmışdır.  Məqsəd,  törədiləcək 
fitnəkarlığı 
lentə almaq  və «vəhşi» azərbayçanlı,  «əzilən» erməni  obrazı  yaratm aqla dünyada 
xristian həmrəyliyinə nail  olmağa,  münaqmşələrin  güya  dini  mahiyyət daşıdığını 
göstərmək idi. Ermənilərin törətdiyi bu faciə nəticəsində 26 erməni, 6 azərbaycanlı 
qətilə yetirildi. 200 mənzil qarət edilmiş, onlarca  ictimai 
bina, avtobus, şəxsi 
maşınlar  yandırılmışdı.  Hadisələrdən  bir  gün  sonra  Sum qayıtda  tərəfindən 
ermənilər  çəkilmiş  kinolentlər  xarici  ölkələrin  televiziya  kanallarında  nümaiş 
etdirildi.  Ermənilər  öz  istəklərinə  nail  oldular.  O nlar  bu  faciəni  ağlasığmaz
420
uydurmalarla  bəzəyib  beynəlxalq  ictimaiyyətdə  azərbaycanlı  türklərinə  qarşı 
mənfı  fıkir  yarada  bildilər.  Bu  hadisədən  dərhal  sonra Xankəndində  «Sumqayıt 
qurbanlarınm»  xatirəsinə  abidə  ucaldıldı. 
Eyni  zamanda,  erməni  millətçiləri 
Sumqayıt  fıtnəkarlığmı  ermənilərə  qarşı  «genosid»  kimi  qiymətləndirdilər. 
Sumqayıt  hadisələrindən  sonra  qanlı  antitürk  hərəkatı  daha  da  genişləndi. 
Ermənistanda,  müasir  silahlarla  silahlanmış  erməni  dəstələri  azərbaycanlilara 
qarşı  soyqırım  sıyasəti  həyata  keçirməyə  başladılar.  Ermənistanda  yaşayan 
azərbaycanlilardan  225  nəfəri  öldürüldü.  1200  adam  yaralandı,  yüzlərlə 
azərbaycanlıya  ağlasığmaz  işgəncələr  verilirdi,  bədən  əzalan  kəsildi, 
gözləri 
çıxarıldı.  Erm ənistandakı  185  azərbaycanlı  kəndindən  230  min  azərbaycanlı  öz 
dədə-baba  yurdlarm dan  qovuldu.  31  min  ev,  165  kolxoz  və kolxozların  əmlakı 
talandı,  çoxlu  m al-qara  erməni  quldurları  tərəfındən  qarət  edildi38.  Beləliklə, 
azərbaycanlılarm  dədə-baba  torpaqlanndan  kütləvi  şəkildə  qovulmasının 
sonuncu mərhələsi  başa çatdı.  Erməni vandalları tərəfındən törədilən cinayətlərin 
Moskvada  və dünya  ictimaiyyəti  tərəfındən  soyuqqanlılıqla qarşılanması  Dağlıq 
Qarabağ  ermənilərinə  fiirsət  verdi.  DQMV-da  Ermənistana  birləşmək  hərəkatı 
yeni vüsət aldı.
1988-ci  ilin  m artında  Dağlıq  Qarabağda  hadisələr  dahada  gərginləşdi. 
Martın  6-da  D Q M V   Partiya  Komitəsinin  büro  iclası  keçirildi.  Həmin  iclasda 
qəbul edilmiş  qərar  birbaşa Sov.  İKP  MK-ya göndərildi və təsdiq edilməsi  xahiş 
olundu.  Dağlıq Q arabağ millətçi ermənilərinin qəbul etdiyi qərarda  göstəriliridi: 
«DQMV-nin  adı  dəyişdirilib Dağlıq  Qarabağ Erməni Muxtar Vilayəti  qoyulsun; 
Vilayətdə  əsas  dil  erməni  dili  hesab  edilsin;  Kadrların  seçiiib  yerləşdirilməsində 
Azərbaycan  rəhbərliyi  ilə  məsləhətləşdirilməsin;  Xankəndi  tibb  texnikumunun 
nəzdindəki  Azərbaycan  qrupu  ləğv  edilsin;  Bütün  kadrların  təkmilləşdirilməsi 
yalnız  Y eravanda  aparılsm;  Buraxılan  məhsulların  etiketlərindən  Azərbaycan 
yazıları  çıxarılsın;  Azərbaycan  tərəfmdən  aparılan  hər  hansı  təftiş  və  nəzarət 
qadağan  edilsin;  Vilayətin  yüksək  rəhbər  işçiləri  Azərbaycan  KP  MK-nin 
nomenklaturasından  çıxarılsın;  Şuşadakı  texnikumlar  ləğv  edilsin.  Xankəndində 
flarmoniya  yaradılsın;  Xankəndi  Pedaqoji  İnstitutunu  ləğv  edib,  onun  əvəzində
421

Yerevan  Kənd  Təsərrüfatı  İnstituüınun  fılialı  açılsm;  D Q M V -dəki  Azərbaycan 
kəndindlərinə  erməni adlan verilsin39.
Çox təssüflə qeyd  edək ki,  Azərbaycan  rəhbərliyi  bu  bədnam   «qərar»dan 
xəbər tutsalar da heç bir əməli  tədbir həyata  keçirmədilər.  Erməni  millətçilərinin 
yazdıqları  bütün  müraciətlər  isə  lazımi  ünvanlara  vaxtında  çatdırıhrdı.  Çünki 
onlan  dəstəkləyən  17  nəfər  millətçi,  Sov.İKP  M K -da  məsul  vəzifələrdə işləyirdi. 
Hətta,  SSRİ  Nazirlər  Soveti  sədri  vəzifəsində  işləyən  milliyyətçi  Markaryans 
Qorbaçovun ən yaxm dostu idi.
1988-ci  il martın  9-da  Sov.İKP  M K -da  DQMV-  ilə bağlı  məsələ ətrafmda 
müşavirə keçirildi.  Müşavirədə  Azərbaycan  və  Ermənistanın  birinci  katiblərinin 
məlumatları  dinlənildi.  Hər  iki  tərəfə  vəziyyəti  nizama  salmaq  üçün  göstərişlər 
verilsə  də,  elə  həmin  gün  Xankəndində  erməni  millətçilərinin  böyük  mitinqi 
keçirildi.  Martın  10-da  davam  edən  mitinq  iştirakçıları  Vilayət  Partiya 
Komitəsində  dörd  maddədən  ibarət  tələb  irəli  sürdülər.  Əslində  bu  tələbləri 
millətçi  erməni  rəhbərləri  əvvəlcədən  hazırlamışdılar.  Həmin  tələblər  —  bütün 
partiya sistemi liderlərinin  millətçi  liderlərlə əvəz etmək. ilin  sonuna  Azərbaycan 
K P  MK-nın  Vilayətdə  keçirəcəyi  konfransa  imkan  verməmək  və  Dağlıq 
Qarabağın  Ermənistana  birləşməsi  məsələsini  tezliklə  Sov  İKP-nin  XIX 
konfransı qarşısında qaldırmaqdan  ibarət idi40.
Xarici  dövlətlərdə  yaşayan  ER M Ə N İ  millətçiləri  Dağlıq  Qarabağda  baş 
verən hadisələri vaxtaşırı izləyir, onları silah-sursat cəhətdən  təmin edir və onalra 
həmişə mənəvi dəstək verirdilər.  Xüsusi olaraq, Fransada və Amerikada fəaliyyət 
göstərən erməni lobbisi bu işdə daha fəal idilər.  1988-ci il martın  13-də Ali erməni 
kilsəsi  rəhbərliyinin  çağınşı  iiə  Nyu-Yorkda  ermənilərin  Dağlıq  Qarabağ 
ermənilərini  müdafiə edən  mitinqinin  keçirilməsi  bir daha  deyilənləri təsdiqləyir. 
Eyni  zamanda,  Rusiya,  Amerika,  Fransa  KİV-də  antiAzərbaycan  təbliğatına 
daha geniş yer verilir,  erməniləri müdafiə edən yazılar dərc olunurdu41.
Sov.  İKP  MK  Dağlıq  Q arabağda  vəziyyəti  nizama  salmaq  üçün  bölgəyə 
nümayəndə heyəti  göndərdi.  11  nəfərdən  ibarət  komissiyaya  Sov.İKP  MK  şöbə 
müdrinin  müavini  Selezkov  rəhbərlik  edirdi.  7  nəfər  ittifaq  nazirliklərinin
422
müavinləri  də b u  komissiyaya daxil  idilər. Komissiyamn məqsədi çoxsaylı erməni 
ərizə  və  şikayətlərinə  əsaslanaraq  Vilayətdə  yaşayan  əhalinin  sosiai-iqtisadi 
vəziyyətlərini  təhlil  etmək  idi.  1988-ci  il  martm  15-də  yuxarıda  adı  gedən 
komissiya  üzvlərinin  Azərbaycan  SSR  Nazirlər  Soveti  sədrinin  birinci  müavini 
A.T.Rəsizadənin  və  digər  rəhbər  işçilərinin  iştirakı  ilə  Vilayət  Partiya 
Kom itəsində  geniş  müşavirə  keçirildi.  Azərbaycan  nümayəndə  heyəti  statistik 
rəqəmlərə,  arxiv  m ateriallarına  və  digər  mənbələrə əsaslanaraq  sübut  etdilər  ki, 
DQM V-də yaşayan  ermənilərin sosial-iqtisadi vəziyyəti, istər Azərbaycanın digər 
regionları  ilə,  istər  Ermənistanla  müqayisədə,  istərsə  də  İttifaq  üzrə  olan 
göstəricilərdən  üstün  olmuşdur.  Erməni  millətçilərinin  ortaya  atdıqları  «sosial- 
iqtisadi  gerilik»  məsələsi  bəhanədən  başqa  bir  şey  deyildi.  Artıq,  tutarlı  faktlar 
qarşısında  söz  tap a  bilməyən  Dağlıq  Qarabağ  erməni  büro  üzvləri  öz  xislətli 
niyyətlərini  gizlətmədilər.  O nlar  etiraf  etdilər  ki,  bir  millət  kimi  məqsədləri 
Ermənistanla birləşməkdən  ibarətdir42.
Dağlıq  Qarabağm   sosial-iqtisadi  vəziyyəti  ilə  bağlı  ittifaq  səviyyəsində 
Bakıda  keçirilmiş  «dəyirmi  masa»da  da  Azərbaycanm  görkəmli  akademiki 
Z.Səmədzadə  və  həmkarları  mötəbər  faktlarla  sübut  etmişdilər  ki,  Dağlıq 
Qarabağda  yaşayan  ermənilərin  sosial-iqtisadi  vəziyyətləri  ümumrespubiika 
səviyyəsində  birinci  yerdə  dayanmışdı.  Erməni  millətçilərinin  Azərbaycan 
rəhbərliyi  tərəfindən  «sıxışdırılınq»,  «maddi  durumumumuz  son  dərəcə  ağırdı» 
və digər cəfəng fikirləri separatizmə haqq qazandırmaq üçün bəhanədir.
1988-ci 
il 
martın 
17-də  Qorbaçovun  «xüsusi 
təlimatlandırılmış» 
nümayəndə  heyəti  Xankəndinə  gəldilər.  Bu  zaman  əwəlcədən  planlaşdırıldığı 
kimi  3  min  nəfər  ermənini  Vilayət  partiya  komitəsi  qarşısında  mitinqə 
çıxarmışdılar.  Bu  dəfə  Sov.İKP  M K  nümayəndə  heyətinə  M K  partiya  təşkilat 
şöbəsi  müdrinin  müavini  Xarçenko  başçıhq  edirdi.  Həmin  gün  İttifaq 
nümayəndələri, Azərbaycan  K P M K katibi T.Orucov başda olmaqla Respublika 
nümayəndə  heyəti,  DQMV  Partiya  Komitəsi  üzvləri  ilə  birlikdə  Xankəndində 
plenum 
keçirdilər4’’. 
Sov.İKP 
nümayəndə  heyətinin 
başçısı 
Xarçcnko 
Qorbaçovun  fikirlərini  açıq  elan  edib  plenum  üzvlərinə  çatdırdı  ki,  buraya
423

gəlməkdə  məqsədimiz  Dağlıq  Qarabağm  Ermənistana  birləşdirilməsinə  razılıq 
əldə  etməkdir.  Bu  məsələyə  müsbət  fikir  bildirməmək,  Qorbaçovun  əleyhinə 
getmək  kimi  qiymətləndiriləcəkdir».  Gərgin  mübarizədən  sonra  «Dağlıq 
Qarabağın 
Ermənistana  birləşdirilməsi»  məsələsi 
səsə  qoyuldu.  Lakin 
Azərbaycan  nümayəndə  heyəti  həmin  məsələyə  səs  vermədiyindən  Dağlıq 
Qarabağ  məsələsi  həll  edilməmiş  qaldı.  Qorbaçovun  öz  flkirlərini  əsabələri 
vasitəsilə  açıq  bildirməsi  insanda  yalnız  təəssüf hissi  doğurur.  Dövlət  başçısınm 
bu cür ikili mövqeyi özünü  SSRİ  Dövlət  Bankından gizli  yolla  Dağhq Qarabağa 
erməni  millətçilərinə  milyon  mənatlarla  nəğd  pul  verilməsində  də  göstərirdi44. 
Eyni  zamanda,  erməni  seperatizminin  genişləndiyi  şəraitdə  Sov.İKP  MK  və 
SSRİ  Nazirlər  Soveti  «1988-1995-ci  illərdə  Azərbaycan  SSR  DQMV-nin  sosial 
iqtisadi  inkişafım  gücləndirmək  tədbirləri  haqqında»  qərarı  Dağlıq  Qarabağı 
Azərbaycandan almmasmda rəhbərliyin atdığı ilk əməli  addım  oldu43.  Bu qərarla 
ittifaq  rəhbərliyi  bütün  dünyaya  sübüt  etmək  istəyirdi  ki,  Dağlıq  Qarabağda 
əhalinin 
sosial-iqtisadi 
vəziyyəti 
çox 
acınacaqlıdır. 
Həmçinin, 
onlan 
dəstəklədiyinə  əyani  sübutdur.  Ümummilli  liderimiz  H.Əliyev  Sov.İKP  MK-nm 
adı  gedən  qərarına  adı  gedən  qəranna  obyektiv  mövqedən  yanaşaraq,  bu  cür 
qiymət  vermişdir:  «1988-ci  ilin  martmda  SSRİ  rəhbərliyi  DQMV-nin  sosial- 
iqtisadi  inkişafınm  sürətləndirilməsi  haqqm da  xüsusi  bir  qərar  qəbul  edərək, 
əslində Dağlıq Qarabağm Azərbaycan SSRİ-nin tabeliyindən  çıxarılması tələbini 
qoydu.  Heç  bir  obyektiv  əsasa  istinad  etməyən  qondarm a  səbəblərlə  qəbul 
edilmiş  bu  qərarla  Dağlıq  Q arabağa  müstəsna  hüquqlar  verildi,  küllü  miqdarda 
vəsait  ayrıldı,  Vilayətin  bir  çox  məsələlərinin  həlli  birbaşa  İttifaq  nazirlik  və 
qurumlarına həvalə edildiw46.
1988-ci  ilin  martm  22-də  13  müttəfiq  Respublikamn  Ali  Soveti  Rəyasət 
Heyəti iclaslannda  və martm  23-də SSRİ  Ali  Soveti  Rəyasət  Heyətinin  iclasında 
Dağlıq  Qarabağ  hadisələri  ilə  bağlı  Azərbaycan  və  Erm ənistana  müraciətləri, 
vəziyyətdə heç bir dönüş yaratmadı47. Əksinə «K nınk» təşkilatının adı Xankəndi 
şəhər  icrayyə  komitəsinin  24  m art  1988-ci  il  qərarı  ilə  «Dağlıq  Qarabağı 
Ermənistana  Birləşdirici  komitə»  kimi  təsdiq edildi.  Aprelin  24-də  isə  Xankəndi
424
şəhər icrayə komitəsinin qəran ilə, ilk dəfə olaraq  1915-cı il erməni «genosidinin» 
anma  mərasimi  keçirildi.  Mərasimdə  Vilayətin  bütün  erməni  rəhbərləri  və 
doqquz  minədək  erməni  iştirak  edirdi.  Erməni  millətçiləri  qərara  aldılar  ki, 
həmin  gün  Xankəndindəki  erməni  abidəsi  qarşısmda  «təntənəli  olaraq»  iki 
azərbaycanli  qurban  kəsilsin.  Lakin  general  V.N.Safanov  bu  məsələdən  xəbər 
tutmuş və ermənilərin bu çirkin əməllərinin qarşısını almışdır4*. Azərbaycan SSR 
Ali  Soveti  Rəyasət  Heyətinin  24  m art  1988-ci  il  qəran  ilə  «Kumk»  təşkilatı 
xalqlar  arasında  nifaq  saldığı  üçün  rəsmən  qadağan  edildi.  Yuxarıda  qeyd 
etdiyimiz  kimi,  həmin  təşkilat,  indi  başqa  ad  altında  öz  fəaliyyətini  daha  da 
genişləndirdi49.
1988-ci  il  m artm   axırlarında  Qorbaçov  Azərbaycan  və  Ermənistan 
nümayəndə  heyətini  Moskvaya  dialoqa  çağınr.  Lakin  çox  təssüflər  olsun  ki, 
dövlət  başçısı  burada  da,  öz  ikili  mövqeyini  nümayiş  etdirdi.  Görüş  birtərəfli 
yaydada  keçirildi.  Erməni  nümayəndə  heyətini  qəbul  edib,  onların  əvvəlcədən 
hazırladığı  saxta  sənədlərlə  tanış  olan  Qorbaçov  erməni  ideoloqları  tərəfmdən 
inandırıldı  ki,  islamı  xristianhq  üzərində  hücumu  davam  edir.  Erməni 
saxtakarlığm a  uyan  baş  katib  azərbaycanlilann  fıkirləri  ilə  maraqlanmadı. 
Hətta,  Azərbaycan  K P  M K -nın  birinci  katibi  K.BağırovIa  görüşdən  boyun 
qaçırdı.  Bütün  bu  hərəkətləri  ilə  Qorbaçov  bir  daha  bəyan  etdi  ki,  Dağlıq 
Q arabağ  məsələsində  o  ermənilərin  tərəfındədir.  O,  açıq  etiraf  etdi  ki,  Stalin 
dövründə  «Dağlıq  Q arabağ  məsələsi»  düzgün  həll  edilməyib.  Biz  onu  indi, 
dem okratiya şəraitində həll etməliyik.  Bütün bunlar erməni separatçılarının daha 
da qızışdırdı.  Erməni  millətçiləri ermənilər arasmda antitürk vərəqələr yayırdılar. 
Həmin  vərəqələrdə  yazılmışdı:  «Ermənilər  mitinqləri  qurtarın,  silaha  sarılın  və 
türkləri əzin!!!»so.
Erməni  millətçiləri, sülh yolu  ilə Dağlıq  Qarabağı Azərbaycandan qoparıb 
Erm ənistana  birləşdirmək  cəhdləri  baş  tutmadıqda,  terrora,  müharibəyə 
hazırlaşm ağa  başladılar.  Bunun  üçün  Xankəndi  Elektrotexnika  Zavodu 
qum bara  istehsal  etməyə  başladı.  M inaaxtaran  qurğunu  istehsal  etmək  üçün 
Şuşadakı  R adio  zavodunun  Xankəndinə  köçürülməsi  qərarlaşdırıldı.  Dağlıq
425

Qarabağın  Ermənistanla  iqtisadi  əlaqələrini  inkişaf  etdirmək  adı  altında 
Yeravandan  Dağlıq  Qarabağa  silah  daşınmağa  və  quldur  erməni  əhalisi  sürətlə 
silahlandırılmağa  başlandı.  Ermənistanda  yaşayan  soydaşlarımızm  kütləvi 
şəkildə departasiyası və Dağlıq  Q arabağda erm ənibrin  separatçıhq  hərəkətlərinə 
mərkəzin  xeyir-dua  verməsi  Azərbaycanda  xalq  hərəkatının  başlanmasına  səbəb 
oldu.  İlk etiraz mitinqi  1988-ci ilin  fevralında  Bakıda  keçirilmiş  və  Azərbaycanın 
bütün rayonlarını bürümüşdü.  1988-ci il maym  14-də Şuşada  5 min nəfərin  iştirak 
etdiyi mitiq keçirildi. Onlar erməni millətçilərinin  azərbaycanlilara qarşı törətdiyi 
terror  aktlarına  «özünü  müdafıə»  adı  altm da  yaradılmış  erməni  hərbi 
birləşməbrinin  özbaşnalıqlarına  Respublika  və  İttifaq  rəhbərliklərinin  DQMV- 
dəki  ekstrimislərə  qarş;  tutarh  tədbir  görməməsinə  öz  etirazlarını  bildirdilər. 
Mitinq  iştirakçıları  DQMV-də  üzürsüz  səbəbə  görə  işdən  azad  edilən 
azərbaycanliların  işə  qaytarılmasmı,  ermənilərin  separatçılıq  hərəkətlərinə  son 
qoyulmasına və başqa demokratik  tələblər irəli sürdülər.  M itinq  iştirakçılarından 
148 nəfərin imzası ilə İttifaq və respublika rəhbərliyinə müraciət olundu51.  Mayın 
16-da  isə  ermənilər  Xankəndində  yaşayan  yüzlərlə  Azərbaycanlıları  döyüb, 
təhqir  edərək  Şüşaya  qovdular.  Bütün  bunlar  isə,  1988-ci  il  maym  16-17-də 
Bakıda  gənclərin,  tələbələrin  və  ziyahlann  nümayişinə  səbəb  oldu.  Nümayiş 
mitinqlə başa çatdırıldı53.
1988-ci  il  maym  21-də  Sovet  imperiyası  «parçalayaraq  hökmüranlıq 
etmək»  siyasətini  həyata  keçirmək  üçün  özünün  xüsusi  təlim  keçmiş 
nümayəndəsini  Azərbaycana  göndərdi.  Belə  ki,  Sov.  İKP  MK  katibi 
Y.K.Liqaçov  «xüsusi  tapşırıqla»  Bakıya  gələrək  buradakı  çıxışlarında  DQMV- 
nin  Ermənistana  birləşməsinin  yolverilməz  olduğunu,  DQM V-nin  Azərbaycamn 
aynlmaz tərkib hissəsi olduğunu bildirdi.  Fitnəkar siyasət yeridən Sov  İKP MK- 
nm  Yeravana  ezam 
olunmuş 
nümayəndəsi 
Sov.İKP  M K-nm 
katibi 
A.N.Yakovlyev  «demokratiya»  ideyaları  ilə  erməniləri  dəstəkləyərk  onlara 
başladıqlan işdə uğurlar arzulayırdı.
1988-ci  il  mayın  29-da  Azərbaycanın  dövlət  başçısı  Ə.X.Vəzirovla 
Ermənistanm  dövlət  başçısı  S.M .Artunyan  Qazax  rayonunda  görüşüb  «Dağlıq
426
Qarabağ  məsələsi»ni  müzakirə  etdilər” .  Tamamilə  məxfı  olduğundan  bu 
danışıqların  məğzindən  heç  kəsin  xəbəri  olmadı.  Təkcə,  bu  bizə  məlumdur  ki, 
həmin  görüşlərdən  sonra  Dağlıq  Qarabağda  yaşayan  ermənilər  piyada  və 
ayaqyalın 
Xankətıdindən 
Ermənistanın 
Razdan 
şəhərinə 
getməyi 
planlaşdırmışdılar.  Həm  də  həmin  «iyrənc  yürüş»  «qeyrətli»  teleoperatorlar 
tərəfındən  çəkilərək  dünya  ictimayyətinə  çatdırılmalı  idi.  Bu,  ənənəvi  «əzabkeş» 
obrazı yaratm aq üçün atılmış növbəti addım idi və həmin məkirli siyasətin qarşısı 
vətənpərvər  şuşalılar  tərəfındən  vaxtında  ahnmışdı.  Çünki  ermənilərin  düşülmüş 
çirkin  niyyəti  haqqında  SSRİ  DİN-nin  Qafqaz  və  Şimali  Qafqaz  uzrə 
qərargahının  rəisi  general-mayor  Safanovun 
kəşviyyatçılan  məlumat  əldə 
etmiş  və  Şuşa  rayon  Partiya  Təşkilatına  çatdırılmışdı.  Hətta  erməni  millətçiləri 
general-mayor  Safanovun  bu  «satqınlığını»  özlərinin  dəyərli  «mükafatı»  ilə 
«təltif  etmiş»dilər.  Erməni 
terror  təşkilatı  separatizmi  dəstəkləmədiyi  üçün 
Safanova  qarşı  terror  təşkil  etmiş,  yalnız  təsadüf  onu  ölümdən  xilas  etmişdir. 
Öyrədilmiş  terrorçu  Safanovun  əvəzinə  onun  yaxın  köməkçisini  öldürmüşdür. 
İstintaq zamanı bu faktı həmin terrorçu erməni özü etiraf etmişdir.
1988-ci  ii  maym  31-də  Azərbaycan  KP  MK-nin  birinci  katibi  Ə.Vəzirov 
DQMV rayon partiya təşkilat katiblərini Bakıda qəbul etdi. Azərbaycanm dövlət 
başçısı  erməni  millətçilərinə  «Nə  desəniz  edəcəyəm,  bir  şərtlə  ki,  mitinqlərə  son 
qoyulsun».  Erməni  liderləri  real  vəziyyətdən  məharətlə  istifadə edərək  «şeytan» 
əməllərini  asanlaşdırm aq  üçün  bəzi  məsələləri  öz  xeyirlərinə həll etdilər.  Belə  ki, 
Ermənistandan  silah  gətirmək  üçün  Yeravanla  sərbəst  əlaqələrə  icazə  verildi. 
Gələcəkdə,  müharibədə  istifadə  etmək  üçün  Yaponiyadan  gətirilmiş  güclü 
traktorlar  almdı.  Eyni  zamanda,  Dağlıq  Qarabağın  ucqar  əlaqələrini  Xankəndi 
ilə  birləşdirən  yaxm  və  rahat  yollar çəkildi.  Bundan  sonra,  Yeravan-Xankəndi 
təyyarələri  gündə  5  dəfə  uçuş  etməyə  başladı  və  Dağlıq  Qarabağa  silah 
daşınması54  işi  daha  da  genişləndi.  Doğrudur,  bu  barədə  vaxtında  Mərkazə 
məlumat verilsə də rəhbərlik  bu böyük cinayəti sükutla qarşıladı.
Erm ənistanın  Azərbaycana  qarşı  əsasız  ərazi  iddialarına  başladığı  ilk 
gündən  bölgədə  yaşayan  azərbaycanlilar  daha  ağır  məhrumiyyətlərlə üzləşdilər.
427

Azərbaycanlılar  yaşayan  kəndlər  blokadada  saxlanlırdı.  O nlar  həmişə  silahlı 
ermənilər  tərəfindən  döyülür,  təhqir edilir  və qarət  olunurdular.  Bunlar  Şuşanın 
məsul işçilərini çox narahat etməyə başladı.  Şuşa  Şəhər  İcrayyə komitəsinin sədri 
Vaqif Hüseynov  Şuşa  rayon  partiya  komitəsində  11  iyun  1988-ci  ildə  keçirilən 
toplantıda  bildirildi  ki,  DQMV  statusunun  saxlanılması  erməni  millətçilərinin 
azğm  hərəkətlərinə  şərait  yaradır.  Odur  ki,  DQM V-nin  ləğv  edilməsi  məsələsi 
Azərbaycan  SSR  Ali  Soveti  qarşısında  bir  məsələ  kimi  qaldırılmalıdır.  Həmin 
məsələ ilə bağlı  tezliklə Azərbaycan SSR  AIi  Sovetinin  XI  çağırış  7-ci  sessiyasına 
müraciət  hazırJandı.  Müraciətdə  DQMV  statusunun  ləğv  edilməsi  şərtləri 
əsaslandırılmışdı.  B.Vahabzadə,  V.Əmrahov  və  digər  deputatlarım ız  yuxarıda 
adıgedən  məsələyə  öz  müsbət  münasibətlərini  bildirdilər.  Lakin  məsələdən 
tezliklə xəbər tutan Qorbaçov Azərbaycanın dövlət  başçısına  yuxarıda  adı gedən 
məsələ  ilə  bağlı  xəbərdarlıq  edərək  qəti  şəkildə  bu  məsələni  dayandırmağı 
tövsiyyə etdi.  Bununla  da,  DQMV-nin  statusunun  ləğv  edilməsi,  həll  edilməmiş 
qaldı55.
Erməni  seperatçılarının  Dağlıq  Qarabağı  Azərbaycandan  qoparmaq 
cəhdləri  səngimək  bilmirdi.  Ermənistan  SSR  Ali  Soveti  15  iyun  1988-ci  il  tarixli 
qəran  ilə  beynəlxalq  hüquq  norm alanna  zidd  gedərək  Azərbaycan  SSR-in 
DQMVni  Ermənistanm  tərkibinə  daxil  etməsi  haqqm da  qərar  qəbul  etdi56. 
Tezliklə,  azərbaycanli  deputatlar  Ermənistanm  «millət  vəkillərinin»  bu 
bağışlanmaz  səhvlərini  müzakirə  etdilər.  Azərbaycan  SSR  AIi  Sovetinin  XI 
çağırış  VII  sessiyası  17  iyun  1988-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  Ermənistan  SSR  Ali 
Sovetinin  və  DQMV  XDS-nin  «DağIıq  Qarabağın  Erm ənistana  birləşdirilməsi 
haqqında» qərarlannın qeyri-qanuni akt kimi qiymətləndirdı57.
«Uzaqgörən» 
erməni 
liderləri 
planlı 
şəkildə 
belə 
bir 
məsələni 
qanunlaşdırmışdılar.  İstər ittifaq  səviyyəsində,  istərsə də  Ermənistan  və DQMV- 
də  «Dağhq  Qarabağ  məsələsi»  ilə  əlaqədar  hansısa  bir  qərar  qəbul  olunacaqsa, 
eyni  zamanda,  mitinq,  nümayiş  və  tətillər  də  keçirilməsi  ənənəvi  hal  almışdır.
1988-ci  ildə  iyunun  20-də  Vilayət  XDS-nin  növbədənkənar  sessiyası  çağrıldı. 
Xankəndinin  mərkəzi  meydanında  erməni  millətçilərinin  mitinqi  keçirildi.
428
Mitinqçilər  «Miatsum»  («Birləşmə»)  deyib  qışqmrdtlar.  Onların  əlində 
Ermənistanın  bayrağı  qaldmlmışdı.  Keçirilən  sessiyada  Dağlıq  Qarabağj 
Azərbaycandan  qoparıb  Ermənistana  birləşdirmək  və  Azərbaycanm  bayrağını 
Ermənistanın  bayrağı  ilə  əvəz  etmək  kimi  məsələlər  qoyulmuşdu.  Dağlıq 
Qarabağda  hadisələrin  daha  gərgin  xarakter  alması  Azərbaycanın  xüsusi 
təyyarəsi  vasitəsilə  Sov.  İK P  M K  nümayəndəsi  Lev Şişov,  Azərbaycan  SSR  Ali 
Sovetinin  sədri  S.B.Tatlıyev,  Azərbaycan K P MK katıbi V.N.Konovalov, AHİŞ 
sədri,  L.X.Rəsilova  və  general  Krayev  təcili  olaraq  Xankəndinə  gəldilər.  İlk 
növbədə,  general  Krayevin  hərbçiləri Azərbaycan nümayəndə heyətinin  tələbi ilə 
Xankəndi  Vilayət  Partiya  Komitəsinın  binası  üzərində  dalğalanan  Ermənistan 
bayrağı  endirilib  yenidən  Azərbaycan  bayrağı  öz  yerindən  asdırıldı58.  Erməni 
millətçilərinin  Xankəndində  keçirilən  sessiyası  qarşıya  qoyduqları  bədnam 
niyyətlərini həyata keçirə bilmədilər.  Öz məkirli niyyətlərini 20 iyunda reallaşdıra 
bilməyən  erməni daşnakları 21  iyunda yenidən növbədənkənar sessiya keçirdilər. 
Həmin  sessiyada  SSRİ  Ali  Sovetinə  müraciət  qəbul  edildi.  Müraciətdə  Dağlıq 
Qarabağm  Ermənistana  verilməsi  xahiş  olunurdu59.  Azərbaycan  SSR  Ali 
Sovetinin  1988-ci il  iyulun  17-də qəbul etdiyi  qərarda göstərilirdi  ki,  DQMV-nin 
Azərbaycanın  tərkibindən  çıxarılması  və  Ermənistana  verilməsi  konstitusiyaya 
ziddir və qeyri-qanuni aktdır60. 
»
1988-ci ilin aprel-iyul aylarında öz dədə-baba yurdlarından didərgin  düşən 
azərbaycanhlar  Ermənistandan  Şuşaya,  Xocahya  və  digər  azərbaycanlilar 
yaşayan  kəndlərə  pənah  gətirdilər.  Lakin  bu  qanunauyğun  preses  erməni 
millətçilərini  qane  etmədi.  Ona  görə  də,  1988-ci  il  iyulun  6-da  Ermənistan  SSR 
Kənd  Təsərrüfat Naziri  Aslanyan  başda olmaqla 4 nəfər nümayəndə heyəti  təciii 
olaraq  Dağlıq  Qarabağa  gəldilər.  Erməni  millətçiləri  məsələni  qəti  şəkildə  belə 
həll  etdilər:  «Dağlıq  Qarabağda  məskunlaşan  qaçqınlar  ya  Ermənistana 
qaytarılsın  və  ya  Azərbaycanın  digər  rayonlarında  məskunlaşdırılsın».  Artıq 
iyulun  7-də  DQMV-də  yaşayan  ermənilərin  adından  «müraciət»  Qorbaçovun 
stolu  üzərində  idi.  Acizanə  şəkildə  yazılmış  həmin  bədnam  müraciətdə  erməni 
cəsusları  bildirirdilər  ki,  güyaDağlıq  Qarabağa  köçürülən  qaçqınlar  burada
429

yaşayan  erməniləri  sıxışdırır,  torpaqlannı  əllərindən  ah r  və  onlarla  qaba  rəftar 
edirlər.  Əslində erməni  millətçilərini  narahat  edən  tam am   başqa  səbəb  idi.  Belə 
ki, azərbaycanlıların sayının bölgədə artması,  yağı düşm əni n a ra h a t edirdi.  Odur 
ki,  Qorbaçov  bu  məsələnin  qəti  əleyhinə  gedərək  A zərbaycan  dövlət  başçısına 
ünvanladığı  «əmr»də  DQMV-də  məskunlaşan  qaçqınların  ərazidən  çıxarılması 
tapşırılmışdı.  Nəticədə,  1988-ci  il  iyulun  9-da  Ə.Vəzirovun  göstərişi  ilə  Dağlıq 
Qarabağda  məskunlaşmış  3  min  nəfər  Ermənistan  qaçqını  oradan  çıxarılaraq 
Azərbaycanm  digər  rayonlarına  köçürüldülər.  Ermənilərin  diktəsilə,  həm  də 
ikinci dəfə qaçqmlıq həyatını yaşamalı olan həmvətənlərimiz Dağlıq  Qarabağdan 
çox uzaqlara — Dəvəçiyə,  Abşerona,  Yevlağa,  Kürdəmirə,  Neftçalaya,  Şəmkirə, 
Xaçmaza  və  digər  iqlim  şəraiti  çətin  olan  rayonlara  köçürüldülər.  İnsan 
hüquqları  kobudcasına  pozuldu.  Ermənistanda  deportasiya  olunan  minlərlə 
azərbaycanlı,  xüsusilə,  qocalar,  xəstələr  və  uşaqlar  kəskin  iqlim  dəyişikliyinə 
dözməyərək  həlak  oldular61.  Tanmmış  dünya  siyasətçisi  və  lideri  H.Ə.Əliyev 
198B-ci  ildə  həmvətənlərimizin  qədim  dədə-baba 
yurdlarından  növbəti 
departasiyasını  bu  cür  qiymətləndirmişdir:  «1988-ci  ildə  Ermənistanda  yaşayan 
azərbaycanhların  misli  görünməmiş  qəddarhqla  ata-baba  yurdlanm   tərk  etməyə 
məcbur  edilmələri  zamanı  neçə-neçə  soydaşımız  qətlə  yetirildi.  SSRİ-nin  rəsmi 
dövlət  qurum lan,  hüquq-mühavizə  orqanlırı  və  kütləvi  informasiya  vasitələri 
xalqımızın bu böyük faciasini sükutla müşahidə e td i...  Bütün  bunlar isə xalqımıza 
qarşı əsl cinayət idi»62.
1998-ci  il  iyulun  12-də  Vilayət  XDS-nin  sessiyasında  DQMV-nin 
Azərbaycan  SSR-in 
tərkibindən  çıxması  barədə  qeyri-qanuni  qərar  qəbul 
olundu.  Ermənistan  SSR  Ali  Soveti  ısə  bu  qərarı  dəstəklədi63.  Lakin  SSRİ  Ali 
Soveti  Rəyasət  Heyətinin  1988-ci  ilin  18  iyulunda  keçirilən  iclasında  Dağlıq 
Qarabağ  məsələsini  müzakirə  edərək  yekdilliklə  belə  bir  qərar  qəbul  olundu  ki, 
Azərbaycan  və Ermənistan SSR-in mövcud sərhədlərinin  dəyişdirilməsi mümkün 
deyildir.
Azərbaycan  SSR  və  Ermənistan  SSR  dövlət  başçılannı  Xankəndində  2 
dəfə,  1988-ci  ilin  2  avqustunda  və  11  oktyabrda  keçirilən  görüşləri  erməni
430
separatçılannm   əsassız  ərazi  iddiaknnm   qarşısım  almadı,  əksinə  bölgədə 
vəziyyət d a h a  d a   kəskinləşdi.  Sov.İKR  MK-nin nümayəndəsi Q.P.Xarçenkonun
1988-ci  il  senty ab n n   13-də Yeravana  müəmmalı  gəlişi  və məxvi  görüşləri nəinki 
vəziyyəti 
nizam ladı, 
əksinə 
sentyabrın 
18-dən 
21-dək 
Xankəndində 
azərbaycanlılar  təhqir  edilməyə,  döyülməyə başlandı.  Onların  evləri yandırıhr və 
X ankəndindən  qovulurdular.  Dağlıq  Qarabağın  digər rayonlanndan  Şuşaya və 
Xocalıya  pənah  gətirənləri  isə  burada  yaşamağa  Mərkəz  maneə olurdu.  Dağlıq 
Qarabağda erm əni cəlladlannın azərbaycanlılara qarşı törətdiyi cinayətlər 1988-ci
il  sentyabrın  21-də  DQM V-də  «xüsusi  vəziyyət»  elan  olunmasma  səbəb  oldu. 
Həmçinin, «xüsusi vəziyyət» Ağdam rayonuna da şamil edildi64.
D ağlıq  Q arabağı  Azərbaycandan  qoparmaq  məqsədilə  1988-ci  ii 
sentyabrın  22-dən  Erm ənistanda 
erməni  millətçilərinin  təhriki  ilə  bütün 
müəssisələr işi dayandırıb tətil elan etdilər. Tətil mitinqlə davam etdirildi. Erməni 
dini  idarəsinin  başçısı  çıxış  edib,  tutduqlan yolda  onlara uğurlar dilədi.  Erməni 
daşnaklan  isə  çıxışlarında,  Mərkəz  tərəfindən  dəstəkləndiklərindən,  tezliklə 
«Böyük Erm ənistan» ideyasının  reallaşacağından damşdılar65.
X a rid   dövlətlərdən  -  Moskvadan  və  başqalanndan  dəstək  alan  erməni 
cəlladları  1988-ci  il oktyabnn 4-də Dağhq Qarabağın Xanfcəndi, Xocalı və digər 
azərbaycanlilar  yaşayan  ərazilərdə  azəri  türklərini  döyülür,  təhqir  edilir  və 
köçməyə m əcbur edirdilər.
U zun  illər  boyu Azərbaycanm  milli  sərvətinin  talanması, xalqımızın  milli 
və  dini  hisslərinin  təhqir  olunması,  onlann  hüquqlannın  tapdalanması 
Azərbaycan  xalqmın səbir kasasmı doldurmuşdu.  Imperiya, böhrandan yaxasını 
qurtarm aq  üçün  «parçala  və hökm et»  siyasətinə üstünlük  verdi  və bunun üçün 
xalqlar  arasm da  nifaq  törətdi.  Ermənistanda  yaşayan  soydaşlarımızın  kütləvi 
şəkildə  departasiyası  və  Dağlıq  Qarabağda  separatçılıq  meyillərinə  Mərkəzin 
xeyir-dua  verməsi  Azərbaycanda  xalq  hərəkatmm  başlanmasına  səbəb  oldu. 
Xalq,  o  zam ankı  rəhbərlikdən  tələb  edirdi  ki,  Dağlıq  Qarabağda  və 
Ermənistanda baş verən hadisələrə qarşı qəti mövqe tutsun.
431

DQMV-nin  «Topxana  meşəsiwıdə  ermənilərin  sənaye  obyekti  tikməsi 
xəbəri  Azərbaycan  xalqını  hərəkətə gətirdi.  1988-ci  il  noyabrın  15-16-da  Bakıda 
mitinqlər  keçirildi66.  Noyabrm  17-də  isə  «Azadlıq»  meydanına  toplaşan 
mitinqçilərin  sayı  500  mini  keçmişdi.  M itinqçilər  «suverenlik»,  «Azadlıq», 
«Moskvanın  fitnələrinə  son  qoyulsun»  və  başqa  şüarlar  səsləndirdilər.  Meydan 
gecələr  də  izdihamlı  ohırdu.  Mitinq  iştirakçıları  A zərbaycan  Cümhuriyyətinin 
üçrəngli  bayrağını  qaldırmışdılar.  Onlar  Ermənistanın  Azərbaycana  qarşı əsassız 
ərazi  iddialarına  son  qoyulmasmı,  Dağlıq  Q arabağda  Azərbaycanhlar  əlehinə 
təxribatın  dayandırılmasını,  SSRİ  Ali  Sovetinin  sessiyasında  Ermənistanm 
təcavüzü  ilə  əlaqədar  məsələ  qaldırılmasını  tələb  edirdilər. 
Meydan  hərəkatı 
siyasi  xarakter  alır,  Gəncə,  Naxçıvan  və  başqa  ərazilərdə  də  baş  verirdi. 
Hökümət,  hərəkatın  gedişindən  qorxub  Bakı,  Gəncə  və  Naxçıvan  şəhərlərində 
«xüsusi  vəziyyət  və  komendant  saatı»  tətbiq  etdi,  küçələrə  tanklar  yeridildi67.
1988-ci  il  dekabnn  4-də silahlı  dəstələr  meydandakı  adam ları  qovub  dağıtdılar. 
Çoxlu adam həbs edildi68.
1988-ci ilin sonlannda erməni faşistləri  Dağlıq Q arabağm   Azərbaycanlılar 
yaşayan  yaşayaş  məskənlərinə  hücum  edib  qanlı  cinayətlər  törətdilər. 
Azərbaycanlıların evləri, maşmları yandm lır, özləri döyülüb təhqir edilərək dədə- 
baba  yurdlarm dan  qovulurdular.  Eyni  zam anda,  Ermənistanla  həmsərhəd 
kəndlərimiz hücumlara  məruz qalır,  mal-qara  və əmlak,  yağı  düşmən  tərəfındən 
qarət  edilirdi.  1988-ci  il  ərzində  Ermənistanın  Azərbaycana  qarşı  əsassız  ərazi 
iddialarını  təhlil  edən  ümummilli  liderimiz  H.Əliyev  öz  çıxışlartndan  birində 
həmin dövrü belə qiymətləndirmişdir;  «1988-ci  ildə Erm ənistan SSR-də, eləcə də 
Dağlıq Q arabağ M uxtar Vilayətində başlanmış Proseslər  kütləvi  etnik təmizləmə 
əməliyyatımn  hazırlıq  mərhələsi  hesab  edilə  bilər...  Bu  dövrdə,  Ermənistanda 
yaşayan  azərbaycanlıların  departasiyası  və  Dağlıq  Q arabağda  ermənilərin 
separatçılıq hərəkətləri geniş xarakter almışdır»69.
432