AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

\
sənaye  məhsulu  istehsal  olunmuşdur  ki,  bu  da  Bakı-Sumqayıt  regionu  istisna 
olmaqla  Azərbaycanın  yerdə  qalan  bütün  regionlanndakı  göstəricilərdəh 
yüksəkdir.10
385

DQM V Azərbaycanm müasir sənayeyə malik regionudur.  Bölgənin sənaye 
kompleksimn əsasını elektrotexnika, ipəkçilik, maşmqayırma, tikinti m ateriallan 
sənayesi,  toxuculuq,  mebel,  ayaqqabı,  ət-süd  sənayesi  və  digərləri  təşkil  edir. 
1986-1988-ci  illərdə  Dağlıq  Q arabağda  xalq  istehlakı  m allan  istehsalmm 
artırılmasma  xüsusi  diqqət  yetirilmişdir.  Əmək  ehtiyatlarmdan  daha  səmərəli 
istifadə  etmək  üçün  Vilayətin  ermənilər  yaşayan  kəndlərində  «Qarabağ  İpək 
Kombinatı»nın  filiallan  şəbəkəsi  xeyli  genişlənmişdir.  Yeri  gəlmişkən  onu  da 
qeyd  edək  ki,  1987-ci  ildə  DQM V  ipək  istehsalına  görə  respublikamızın  ikinci 
mərkəzi  idi.  DQMV-də  yüngül  sənaye məhmulunun  67  faizi  və  respublikamızın 
ipəkçilik  sənayesinin  25  faizi  Dağlıq  Q arabağ  ipək  emalı  sənayesinin  payma 
düşürdü.11  1986-1987-ci  illərdə  Dağlıq  Q arabağ  ipək  emalı  sənayesində 
inkişafprosesi  getsə  də  1988-d  ildə  erməni  millətçilərinin  bölgədətörətdikləri 
fıtriəkarlığı  bu  sahəyə  güclü  zərbə  vurdu.  İlk  növbədə,  xammal  ehtiyatlan 
təxminən yarıbayarı azaldı ki,  bu d a  istehsalm  aşağı  düşməsinə çox  böyük  təsir 
etdi.  Çoxşaxəli istehsala malik Q arabağ ipək emalı sənayesinin  1986-1988-ci  illər 
tərəddüdlü inkişaf prosesini aşağıdakı cədvəldən də görmək olar.12
Məhsulun
növü
Ölçü vahidi
U l ə r
1985
1986
1987
1988
Xam ipək
ton
117
109
94
50
İpək sap
ton
108
128
131
78
Ipək parça
m h .m 2
16,5
14,9
15,5
9,0
Barama
ton
146
145
136
89
SSRİ  Elmlər  Akademiyasınm  akademiki  T.Xaçaturovun  və  Azərbaycan 
yüngül  sənaye  nazirinin  müavini  C.Aventisovun  fikirlərinə  görə  Q arabağ  İpək 
K om binatm da  1988-d  ildə  istehsalm  həcminin  azalmasımn  ən  başlıca  amili 
müəssisələrin yeni texnika ilə təchiz edilməməsi və ixtisaslı kadrlann çatışmaması 
ilə  bağlı  olmuşdur.  Lakin  bir  məsələni  xüsusi  qeyd  etməliyik  ki,  Q arabağ  İpək 
K om binatında  məhsul  istehsalmm  azalmasımn  ən  başlıca  səbəbi  Ermənistamn
386
Azərbaycana  qarşı  növbəti  ərazi  iddialan  və  DQMV-də  ermənilərin  növbəti 
münaqişəsi  ilə  bağlı  idi.  Y uxandakı  cədvəldən  göründüyü  kımi,  DQMV-də  baş 
verən  erməni  fitnəkarlığı  baram a  istehsalım  aşağı  salmış,  kom binatm   xammala 
olan tələbatı ödənilməmiş və nəticədə ipək parça istehsalı azalmışdır.
1986-1988-ci  illərdə  DQMV-nin  sənayesində  artm a,  azalma  və  hətta 
istehsalm  tamamilə  dayandınlması  hallan  müşahidə  edilmişdir.  Məsələn,  bəhs 
edilən  illərdə,  alkoqolizmə  qarşı  mübarizi  pərdəsi  altında  DQMV-də  üzüm 
sahələri  40  faiz  azaldı.  Eyni  zamanda,  Dağlıq  Q arabağda  başlayan  erməni 
separatizmi üzüm baqlarına baxımsızlıq yaratmış, ağır zəhmət və  külli miqdarda 
vəsait  hesabına  yaradılmış  məhsuldar  bağlar  ləğv  edilmişdi.  Xammal 
çatışmamazlığı  nətəicəsində  1985-1988-ci 
illərdə  şərab  emalı  təxminən  9  dəfə 
azalmışdı.  1985-ci  ildəki  1  milyon  211  min  dekaletrdən  135  min  dekaletrə 
enmişdir. A yaqqabı .istehsah isə 1986,1987-ci illərdə öz əw əlki istehsal həcmin (4 
milyon  500  min  cüt  ədəd)  saxlasada,  1988-ci  ildə  təxminən  2  dəfə  azalaraq  2 
milyon  279  min  cüt  ədədə  düşmüşdür.  Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  səbəblər 
ucbatm dan  əhənd  istehsalı  10,1  min  tondan  4  min  tona  enmişdir.13  Yuxanda 
qeyd  etdiyimiz  kimi,  məlum  səbəblər ucbatından  DQM V-də  elə  sənaye  sahələri 
vardır  ki,  1988-ci  ildən  istehsalı  tamamilə  dayandırmışdır.  Belə  ki,  lyuminesent 
lam palar  üçün  arm atur-beton  dirək  istehsalı  1985-ci  ildə  1  milyon  19  min  ədəd, 
1986-cı  ildə  1  milyon  74  min  ədəd,  1987-ci  ildə  1  milyon  136  min  ədəd  istehsal 
olunm uşdursa  1988-ci  ildə  həmin  zavodada  istehsal  sıfıra  enmişdir.14  Dəmir 
beton  dirəklərinin  istehsalıişində  də  problemlər  yaranmışdı.  Çünki,  SSRİ-nin 
iqtisadi  böhrana 
düşməsi  onun  tərkibinə  daxil  olan  dövlətlərin  ticarət 
əlaqələrinin,  xüsusilə  qeyri-ərzaq  məhsulları  mübadiləsinin  dayandırılmasına 
səbəb olmuşdur.
1986-1988-d  illərdə  DQMV-də  ərzaq  m əhsullan  istehsal  edən  sənaye 
müəssisələrinin  istehsalında  artım   müşahidə  edilmişdir.  Məsələn,  pendirvə  ya'ğlı 
brmza  istehsalı  1985-d ildə 767  ton,  1986-cı  ildə 909 ton istehsal olunmuşdurs^y 
1988-ci  ildə  artaraq   944  tona  çatmışdır.  M al-qara  yağı  istehsahnda  isə  cüzi 
azalriıa  hah  oİmuşdur.  Belə  ki,  1985-ci  ildə  DQMV-nin  yağ zavodunda  946 ton
3*7

yağ istehsal olunmuşdursa,  1986-cı ildə bu göstərici  935 tona  və  1988-ci ildə  929 
tona  enmişdir.  Bəhs  etdiyimiz  illərdə,  Vilayətdə  artan  sənayesahələrdən  biri  də 
konyak istehsalı idi. Konyak istehsalı  1985-d Odəki 44 min dekaletrə qarşı,  1986- 
gi
 
ildə  58  min  dekaletrə,  1988-d  ildə  isə  75  min  dekaletrə  qalxmışdır.15  80-cı 
illərin  ikind  yansında  heyvandarlıq  məhsullan  istehsal  edən  sənayenin 
inkişafınısürətləndirmək  nəzərdə  tutulm uşdur.  1986-1988-ci  illərdə  DQMV- 
dəyeyinti sənayesində Vilayət əhalisinin tələbatını ödəməli olan köməkçi sahələr - 
süd, ət, çörəkbişirmə, qənnadı və başqa sahələr üstünlük təşkil edirdi. DQMV-nin 
süd  kom binatm da  respublikamızda  quru  süd  zərdabı  hazırlayan  yeganə  sex 
işləyirdi.  Süd  kombinatmdakı  quru süd  sexində  xaricdən  gətirilmiş  avadanlıqlar 
quraşdınlmışdır.  A panlan  hesablamalara  görə,  1988-ci  ildə  adambaşına  düşən 
yeyinti  məhsullarının  ən  mühüm  növlərinin  istehsalı  səviyyəsinə  görə  DQMV 
Azəfbaycan SSR-nin iqtisadi rayonları arasm da ilk yerlərdən birini tutm uşdur.
Aparılan tədqiqatlardan  məlum olur  ki,  DQMV-də aqrar sahənin intensiv 
inkişafı  sənayenin  də  intensiv  inkişäfma  şərait  yaratmışdır.  Çünki  Vilayətdə 
sənaye  sahələri  əsasən  kənd  təsərrüfatı  məhsullannm  və  yerli  xammalların 
hesabma  inkişaf etdirilmişdir.  Dekabr  1987-d  il  məlumatına görə, DQM V üzrə 
sənaye  məhsulu  istehsalı  respublikanın  ümumi  məhsul  istehsalının  2,8  faizini, 
istehsal  fondlarının  1,6  faizini,  sənayedə  çalışanlann  2,8  faizini  təşkil  etmişdir. 
İqtisadi rayonun məhsul istehsalına  kapital qoyuluşu artaraq,  hər adam a düşən 
istehsal məhsullarmın həcmi  1987-ci ildə ümumrespublika üzrə  21  m anata  qarşı, 
Vilaytədə 29,5  m anat olmuşdur.  Son  20 il ərzində  DQMV-də  30-dan çox sənaye 
müəssisələri  yaradılmış  və  il  ərzində  məhsul  istehsalınm  həcmi  3  dəfə  artaraq 
respublika səviyyəsini ötmüşdür.16
Dağlıq Qarabağın sənaye strukturunda adambaşına düşən yeyinti sənayesi
65,9  faiz,  yüngül  sənayesi  24,2  faiz,  m aşm qaym na  və  metal  emalı  sənayesi  6,7 
faiz, meşə və ağac emalı sanayesi  1,7 faiz,  tikinti 
materialları  sənayesi  1,5  faiz 
artm ışdır.17  Sənaye  məhsullannın  müqayisəli  həcminə  görə  yeyinti  sənayesi 
üstünlük  təşkil  eımişdir.  Bu  ilk  növbədə,  aq rar  sektorun  inkişatı  ilə  bağhdır. 
Xankəndi  ət,  süd  kombinatları,  şərab  zavodu,  Əskəran  spirtsiz  içkilər  zavodu,
388
Xocavənd konserv zavodu, çörək kobinatları, quru süd və süd zərdabi hazırlayan 
zavodlar  məhsul  istehsalı  və  onlann  keyfiyyət  göstəridlərinə  görə  güclü  inkişaf 
etmişdir.
DQMV-də  sənayenin  inkişafı  xidmət  strukturlarınm   genişlənməsinətəkan 
vermişdir.  1986-1990-cı  illər  planında  Şuşa  və Xocavənddə yeni  çörək zavodları, 
X ankəndində  qənnadı  fabriki,  un  kom binatı,  şərab  zavodlannın  yenidən 
qurulması,  üzüm  şirəsi  zavodunun  tikİntisi,  yeni  qənnadı  sexlərinin  tikintisi 
nəzərdə  tutulmuşdu.  Bunların  həyata  keçirilməsi  isə  Ermənistanm  Azərbaycana 
qarşı elan olunmamış müharibəyə başlaması ilə baş tutmadı.
1987-ci 
ildə 
DQMV-də 
tikı'ş, 
xalça, 
musiqi 
alətləri 
fabrikləri, 
maşınqayırma, elektrotexnika,  texniki təmir, elektrik lam palan, zavodları, minik 
avtomobillərinə  texniki  xidmət  stansiyaşı  və  onun  Əsgəran,  Xocavənd,  Xocalı 
filialları  güclü  inkişaf etmişdi.  Bəhs  etdiyimiz  dövrdə,  Dağlıq  Qarabağda  tikinti 
sənayesi  yerli  xammallar  hesabma  inkişaf  etdirilirdi.  Respublikamızdakı  üzlük 
daşın  15  faizini,  tikinti  daşlarının  30  faizini,  mişar  daşlarm m   10  faizini,  sənaye 
əhəmiyyətli  gilin  10  faizini  D QM V  vermişdir.18  Bu  sahədə  Xankəndi  tikinti 
m ateriallan  kombinatı,  qum,  çmqıl,  daş,  mərmər  karxanaları,  kərpic 
zavoduböyük  rol  oynamışdır.  Xankəndi,  Əsgəran,  Xocavənd,  Xocah  meşə  və 
ağac  emalı  kombinatları,  mebel  fabrikləri  çoxşaxəli  sənaye  sahələrinin 
inkişafında mühüm rol oynamışdır.
DQMV-nin 
infrastrukturunda 
yüksək 
voltlu 
elektrik 
xətlərinin 
çəkilməsində və bununla elektrik təchizatı sahəsində şəbəkələr yaradılması böyük 
rol  oynamışdır.  1986-1990-cı  illərdə  DQMV-də energetika  təsərrüfatmın  inkişafı 
üçün  Azərbaycan  hökuməti  1970-1985-ci  ildəki  vəsaitdən  1,4  dəfə  artıq  vəsait 
ayırdı.  Çox  hissəsinin  dağlıq  ərazi  olmasma  baxmayaraq  1986-1988-ci  illərdə 
DQM V-də uzunluğu  110 kilometr olan yüksək voltlu elektrik xətti çəkildi.  Artıq 
1988-d  ildə  DQM V  ərazisində  yüksək  gərginlikli  elektrik  xətlərinin  uzunlu^u 
1410 kilometrə çatmışdır.19  DQMV-nin  elektrik  enerjisi  ilə təminatmda  Sərsən^ 
Su  Elektrik  Stansiyası  mühüm  rol  oynamışdır.  Azərbaycan  hökumətinin  dərin 
qayğısı  nətəicəsində  DQMV  üçtərəfli  elektrik  enerjisi  ilə  təchiz  edilmişdir.
389

Respublikamızda  üçtərəfli  elektrik  təchizatı  yalnız  DQMV-nə  nəsib  olmuşdur. 
1986-1988-ci  illərdə  Dağlıq  Qarabağda  elektrik  enerjisi  istehsalı  2,4  dəfə  artdı.
1970-ci  illə  müqayisədə  isə  bu  artım   9  dəfəyə  bərabər  idi.  Belə  ki,  1970-ci  ildə
l,6milyon  klovat  saat  elektrik  enerjisi  ıstehsal  olunmuşdursa,  1986-cı  üdə  57,8 
milyon  klovat  saata,  1988-ci  ildə  isə  artaraq  140,8  milyon  klovat  saata 
çatmışdır.20 Bəhs etdiyimiz dövrdə, Respublikamızda 23,2 mlyard klovat 
saat, 
Naxçıvan  M R-da  124,1  milyon  klovat  saat  elektrik  enerjisi  istehsal  olunurdu.21 
Adambaşına  düşən  elektrik  enerjisinin  həcminə  gəldikdə  isə  DQMV 
ümumrespublika səviyyəsində birinci yerdə dayanmışdır.  Vilayətdə adambaşma 
düşən elektrik enerjisi ümumrespublika səviyyəsindən  2,5 dəfə,  Naxçıvan  M R  ilə 
müqayisədə  isə təxmjnən  2  dəfə çox  olmuşdur.  Əlbəttə,  bu  faktın  özü  tariximizi 
saxtalaşdıran erməni millətçilərinə tutarlı  cavabdır.  Çox  təəssüflə qeyd etməliyik 
ki,  DQMV-də  sənaye  müəssisələrinin  əsas  hissəsi  Xankəndi  şəhəriəndə  və 
ermənəilərin  daha  çox  cəmləşdiyi ərazifərdə  yerləşdirilmişdir.  Dağlıq  Qarabağın 
erməni  rəhbərliyi  «Sənaye  müəssisələri  və  onlann  fıliallarmm  yerləşdirilməsi 
səlahiyyətləri»ndən istifadə edərək  bölgədə qədimdən yaşayan  Azərbaycanlılarm 
yaşayış  məntəqələrində  sənaye  və  onun  infrastrukturu  inkişaf  etdirilmədi. 
Erməni  rəhbərliyinin  məqsədi  süni  surətdə  işsizlik 
problemi  yaradıb 
azərbaycanlılann bölgədən çıxarlımasına nail olmaq idi.
1988-ci  ilin  əwəllərində  Azərbaycan  SSR-in  DQM V  ərazisində  «antitürk 
mitinq», yürüş və nümayişlərin keçirilməsi, «Qarabağ» Komitəsinin uzun müddət 
gizli  fəaliyyət  göstərən  yerli  təşkilatı  «Krunk»  adı  altında  açıq  fəal  mübarizəyə 
başlaması,22  «Miatsun»  (birləşmə)  hərəkatmın  genişlənməsi,  Vilayət  Sovetinin 
sessiyasmda «DQMV-nin Azərbaycan SSR-nin tərkibindən çıxarılıb, Ermənistan 
SSR-in  tərkibinə  verilməsi  haqqmda»  qərar  qəbul  etməsi,  Vilayətdə  erməni 
fitnəkarlığmm  genişlənməsi  sənayedə  çox  ağır  və  böhranlı  vəziyyət  yaratdı.23 
Dağlıq  Qarabağm   erməni  rəhbərləri  tərəfindən  Vilaytədəki  sənaye  müəssisələri 
əmlakmm  dağıdılması,  rüşvətxorluq  və  korrupsiya  əməllərinin  getdikcə  daha 
açıq  şəkildə yer alması da iqtisadiyyatm geriləməsi prosesini gücləndirdi.
390
Dağlıq  Qarabağm  münbit  torpaqlara,  əlverişli  iqlim  şəraitinə  və  su 
ehtiyatlanna malik olması  kənd təsərrüfatı məhsullannın  inkişaf etdirilməsinə və 
yüksək  məhsul  əldə  edilməsinə  geniş  imkanlar  yaratmışdır.  DQM V  ərazisində 
taxılçılıq, üzümçülük,  heyvandarhq  sahələrinin inkişafı  apancı sahələr olmuşdur. 
Vilayətdə istehsal olunan məhsulların 57 faizi bitkiçiliyin, 43 faizi heyvandarhğın 
payma  düşürdü.24  Azərbaycan  əhalisinin  cəmi  2  faizinin  yaşadığı  DQMV 
Respublikamızm  ümumi  kənd  təsərrüfatı  məhsullarımn  təqribən  5  faizini 
istehsaledirdi. 
Vilayətin 
Aqrosənaye 
Kompleksinin 
maddi-texniki 
bazasımüntəzəm  olaraq  Azərbaycan  hökuməti  tərəfindən  təzələnmiş  və 
möhkəmlənmişdir.  DQMV-də  əməyin  fond  təchizatmın  səviyyəsi  əvvəlki  illərdə 
olduğu  kimi  1987-ci  ildə  də  orta  respublika  göstəricilərindən  1,6  dəfə  yüksək 
olmuşdur.25
Qeyd edək ki,  1986-cı  ildə DQMV-də 33 kolxoz, 40 sovxoz, 7  təsərrüfatlar 
arası  müəssisə  var  idi.  1988-ci  ildə  kolxozlann  sayı  49-a,  sovxozlarm  sayı  43-ə 
çatdı  və təsərrüfatlararası  müəssisələrin  sayı  dəyişməz qaldı.  1986-1988-ci  illərdə 
EK?MV-də əkin sahələri 20,4 min hektar artdı.26 Bəhs etdiyimiz illərdə, Vilayətdə 
əkilən  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  bəzilərinin  artması,  digərlərinin  azalması 
halları  müşahidə  edilmişdir  ki,  bunu  aşağıdakı  cədvəldən  də  izləmək  olar  (min 
hektarla).26
Məhsulun növü
1985
1986
1987
1988
Umumi əkin sahəsi
66,3
57,1
60,5
77,5
Taxıl əkini
32,1
20,9
22,7
39,6
Texniki bitkilər
0,5
0,5
0,4
0,2
K artof və tərəvəz
1,9
1,9
2,0
2,1
Yem bitkiləri
31,8
33,8
35,4
35,6
Dincə  qoyulan  tor- 
paqlar
1,8
4,7
5,9
Cədvəldən  göründüyü  kimi,  taxıl,  kartof,  təravəz və yem  bitkilərinin  əkini 
artmış,  texniki  bitkilərinin  əkin  sahəsi  isə  0,3  min  hektar  azalmışdır.27  Bundan
391

əlavə,  DQMV-nin  kənd  təsərrüfatmda  əsas  apancı  sahələrdən  olan  üzüm  və 
meyvə-tərəvəz bağları da var idi.  Ərazidə istehsal olunan ümumi kənd təsərrüfatı 
məhsullannm  26  faizi  üzümçülüyün,  12  faizi  meyvə  və  tərəvəzçiliyin  payma 
düşürdü.28  1986-1988-ci  illərdə  DQMV-də  meyvə  bağlannm   sahəsi  338 
hektarartmışdı.  Belə  ki,  1985-ci  ildə  meyvə  bağlannın sahəsi  2849  hektar  idisə, 
1986-cı ildə 3002 hektara,  1988-ci ildə isə 3187 hektara çatmışdı.  Həmin  bağlann 
1769  hektarı  kolxoz,  sovxozlann,  1418  hektarı  şəxsi  həyətyanı  təsərrüfatlann 
payına  düşürdü.29 Y uxanda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  DQMV-də  kənd  təsərrüfatmm 
əsas  apancı  sahələrindən  olan üzümçülük  1986-cı  ildən  ləğv  edilməyə  başlandı. 
Bir tərəfdən  mərkəzin «alkoqolizmə qarşı mübarizə» siyasəti  bu  işdə  mühüm rol 
oynayırdısa,  ikinci  bir  tərəfdən  həmin  sahəyə  baxımsızlıq  yaranmışdı.30  Dağlıq 
Qarabağda  1985-1988-ci  illərdə  üzüm  bağlan  17,8  min  hektardan  11,4  min 
hektara enmişdi.  1988-ci ildə şəxsi həyətyam təsərrüfatlarda 0,2 min hektarüzüm  
bağı var idi. ÜzümKiklərin 8,2 min hektarı bar verirdi.  Üzüm bağlannın azalması 
məhsul istehsalına da mənfi təsir etdi.  Bağlardan  1985-ci ildə  137,2 min ton üzüm 
yığılmışdırsa,  1988-ci  ildə  azalaraq  75,9  min  tona  enmişdir.  Faiz  hesabı  ilə 
götürüldükdə üzüm  istehsalı  45  faiz  azalmışdı.  Bu hal  məhsuldarlıqda  d a  özünü 
göstərdi.  Belə ki,  1985-ci ildə hər hektardan 97  sentiner məhsul götürülmüşdürsə, 
1988-ci ildə 89,9 sentinerə enmişdir.  Bəhs etdiyimiz dövrdə, şəxsi təsərrüfatlardan
4.1  min ton üzüm yığılmışdır.  Şəxsi təsərrüfatlardakı məhsuldarlıq hər hektardan
240.1  sentinerə bərabər idi.31
1986-1988-ci  illərdə Dağlıq  Qarabağın  meyvə bağlanndan  yığılanməhsul  çox 
d a böyük fərq etməmişdir.  1985-ci  ildə  5,6 min  ton,  1988-ci  ildə isə 6,1  min ton 
meyvə  yığılmışdır.  Hər  hektardan  götürülən  məhsuldarlıq  isə  24,1  sentinerdən 
25,4  sentinerə  qalxmışdır.32  Bəhs  etdiyimiz  illərdə,  DQMV-nin  bütün 
kateqoriyalardan  olan  təsərrüfatlarmdan  dövlətə  təhvil  verilən  kənd  təsərrüfatı 
məhsullarınm  həcmi  haqqında məlumatı  aşağıdakı  cədvəldən  izləmək  olar  (min 
tonla):33
Illər
Taxıl
Tütün
K a rto f 
| 
Tərəvəz
392
1985
68,2
0,4
9,1
10,3
1986
44,9
0,3
9,9
11,0
1987
48,3
0,4
9,5
11,2
1988
104,4
0,3
10,9
10,9
H ər  hektardan  götürülən  məhsuldarlıqda  isə  cüzi  (1  sentnerdən  2 
sentnerədək) artım  müşahidə edilmişdir.
Heyvandarhq  DQM V-nin  inkişaf etmiş,  qədim  təsərrüfat  sahələrindəndir. 
Regionun 
təbii 
coğrafi 
mövqeyi, 
yay 
və 
qış 
otlaq 
sahələri 
heyvandarlığm 
inkişafma 
əlverişli 
şərait 
yaratmışdır. 
Kənd 
təsərrüfatmın  hevandarlıq  sahəsini  inkişaf  etdirmək  həmişə  Azərbaycan 
hökumətinin  diqqət  mərkəzində  olmuş,  onun  cins  tərkibi  yaxşılaşdınlmış, 
yem 
bazası 
möhkəmləndirilmiş, 
xəstəliklərə 
qarşı 
mübarizə 
tədbirləri 
gücləndirilmişdir.  Bütün  bunlara  baxmayaraq,  DQM V-nin  təsərrüfatlarmda
1986-cı il müstəsna olmaqla 1987-1989-cu illərdə heyvanlarm sayrnda azalma halı 
müşahidə  edilmişdir.  1985-ci  illə  müqayisədə  1989-cu  ildə  iribuynuzlu  mal- 
qaranın  sayı  6  fäiz,  donuzlarm  sayı  4  faiz,  qoyun  və  keçilərin  sayı  15  faiz 
azaldı.34  1985-1989-cu  illərdə  DQMV-nin  bütün 
kateqoriyalanndan  olan 
təsərrüfatlanndan  heyvanlarm  sayımn  necə  azaldığını  aşağıdakı  cədvəldən  də 
görmək olar (min başla):35
MflflHP
Iri 
buynuzlu 
mal-qara
Qoyun 
və 
keçilər
D onuzlann
sayı
Quşlar
1985
98,4
288,0
94,5
286,5
1986
97,5
282,1
93,4
305,2
1987
98,9
275,2
94,3
263,9
1988
95,6
264,4
90,1
240,9
1989
90,2
225,8
81,4
217,9
393

1985-ci illə müqayisədə  1988-ci ildə DQM V-də heyvanlann saymda oldugu 
kimi  dövlətə  heyvandarhq  məhsullarınm  satışm da  d a  geriləmə  halı  müşahidə 
edilmişdir.  Belə ki,  həmin  illərdə m al-qara  və toyuq  əti  11,5  min  tondan  10 min 
tona, süd və süd məhsullan 31,1  min tondan 29,8 min tona, yum urta  11,2 milyon 
ədəddən 9,6 milyon ədədə, baram a  146 tondan 89 tona enmişdir.36 Bəhs etdiyimiz 
illərdə,  yalnız  yun  istehsahnda  artım  müşahidə  edilmişdir  (265  tondan  287 
tonaqalxmışdır).  1985-ci  ildə hər  inəkdən  il  ərzində  2430  kloqram   südsağıhrdısa 
1988 bu göstəriei  2213 kloqrama enmişdi.  Həmin  illərdə hər qoyundan  il  ərzində 
yun  qırxımı  2,9  kloqramdan  3,3  kloqram a  qalxmışdır.  A panlan  hesablamalära 
görə  1985-ci  illə  müqayisədə  1988-ci  ildə  dövlətə  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının 
satışı  93  faiz  təşkil  etmişdir.37  Təbii  ki,  bu  enmənin  səbəbi  Ermənistanm 
Azərbaycana  qarşı  əsassız ərazi  iddiaları,  DQMV-də  baş  verən  tətil,  nümayiş  və 
mitinqlərlə  bağlı olmuşdur.
1988-ci  ildə  1985-ci  illə müqayisədə  kənd  təsərrüfatı  təsərrüfatı  məhsulları 
ilə  təminatının  heç  də  aşağı  düşməsi  demək  deyildir.  Yanvar  1988-ci  il 
məlumatına  görə  DQMV  əhalisinin  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  ilə  təminatı 
ümumrespublika  səviyyəsində  birinci  yerdə  dayanmışdır.  Belə  ki,  həmin  ildə 
ädambäşına düşən kənd təsərrüfatı  mühsulunun həcmi ümumrespublika üzrə 588 
m anat, 
Azərbaycan SSR-in Naxçıvan  M SSR-da  501  m anat təşkil  etmişdirsə 
respublikamızın 
Dağlıq  Qarabağ  regionunda  692  m anata  çatmışdır.38 
Yəqin 
ki, 
«əzabkeş» 
obrazı 
yaratm ağa 
çaljşan 
C.Xanzadyan, 
B.Ulubabyan,  Z.Balayan,  S.Kaptukyan  və  başqa  erməni  millətçiləri  yuxandakı 
kiçik  faktlardan  «xəbərsizdilən>,  əgər  xəbərləri  olsaydı  yəqin  ki,  tariximizi 
saxtalaşdmb  Dağlıq  Qarabağda  yaşayan  ermənilərin  «iqtisadi  və  sosial 
çətinliyindən» söz açıb ağız dolusu dünyaya səs salmazdılar.
Azərbaycan  hökumətinin  qayğısı  nəticəsində  DQMV  inkişaf  etmiş 
nəqliyyat  təsərrüfatma malik olmuşdur.  1980-ci  illərin  ikinci yansm da  Vilayətdə 
əhalinin  avtomobilə  olan  tələbatı  dövlətimiz  tərəfındən  tam   ödənilmiş  və  hətta 
ümumrespublika  səviyyəsində  regionlar  arastnda  birinci  yerdə  dayanmışdır.
Məsələn,  Vilayətdə  avtomobil  nəqliyyatı  ilə  yüklərin  daşmması  həcmi  1,2  dəfə,
/
394
səmişinlərin  avtobuslarla  daşmması  0,4  dəfə,  taksilərlə səmişin  daşıma  1,8  dəfə 
ümumrespublika səviyyəsindən yüksək olmuşdur.  Bəhs etdiyimiz dövrdə avtobus 
m arşurutlannm   uzunluğuna  görə  DQMV-dəki  göstəricilər  ümumrespublika 
səviyyəsini  3,4  dəfə  üstələmişdir.39  Bundan  əlavə,  Vilayətin  avtobus  marşurut- 
larmm  sıxlığı  orta  respublika  səviyyəsindən  2,6  dəfə  çoxidi.  Azərbaycan 
hökuməti  bölgənin  avtomobil  nəqliyyatı  müəssisələrinin  maddi  texniki  bazasını 
möhkəmləndirmək  üçün  bütün  imkanlardan  istifadə  etmişdir.  Avtomobillərin 
ehtiyat  hissələri,  yanacaq,  kadr  ehtiyacları  tam   ödənilmiş  və  bölgədə  yük 
avtomobilləri,  avtobus,  taksi 
parkları  yaradılmışdır.  Apanlan  hesablamalara 
görə, 
1988-ci 
ildə 
DQMV-də 
avtomobil 
parklarınm 
ümumi 
sayı 
respublikamızdakı  ümumi  göstəricilərdən  1,9  dəfə  artıq  olmuşdur.  DQMV-də 
nəqliyyat  vasitələri  dinamik  inkişaf  etmişdir.  Vilayətin  rayon  mərkəzləri 
respublikamızm 
magistralları 
ilə 
təkmilləşdirilmiş 
örtüklü 
yollarla 
birləşdirilmişdir.  Dağlıq Q arabağm  kolxoz və sovxozlanm rayon  mərkəzləri ilə 
birləşdirən 
bərk 
örtüklü 
avtomobil 
yolları 
vardır. 
1986-1987-ci 
illərdə 
Ağdərə 
və 
Xocavənd 
avtomobil 
dəstələri 
yenidən 
quruldu, 
Xankəndi 
avtömobil 
yolları 
yenidən 
çəkildi 
və 
həmin 
yollann 
üzərindəki 
dəmir-beton 
körpülər 
yenidən 
inşa 
edildi. 
Ümumiyyətlə, 
DQM V-də 
ümumrespublika 
səviyyəsində 
avtomobil 
nəqliyyatınm 
inkişafı 
birinci  yerdə  dayanmışdır.  Təkcə  bir  faktı  qeyd  edək  ki, 
Azərbaycanda  o rta  hesabla  hər  min  nəfər  sakinə  17,5 
avtomobil 
düşdüyü  halda,  Azərbaycanm  DQM V-də  bu  göstərid  26,5-ə  bərabər 
idi.40 
Bütün 
bunlarla 
yanaşı, 
bir 
acı 
həqiqəti 
xatırlam aq 
yerinə 
düşərdj 
ki, 
Dağlıq 
Qarabağın 
Azərbaycanhlar 
yaşayan 
kəndlərə, 
başqa sahələrdə olduğu  kimi, nəqliyyat  sahəsində də  Vilayətin  erməni  rəhbərliyi 
tərəfmdən  ögey  münasibət  göstərilmişdir.  Ermənilərin  cəmləşdiyi  kəndlərdən 
rayon mərkəzinə gündə 3 dəfə avtobus  işlədiyi halda,  A zərbaycanhlann  yaşadığı 
kənədlərin  heç  birində  bu  cür  təm inat  yox  idi.  A zərbaycanlılar  yaşayan 
kənlərdəkı  yollar  çox  acınacaqlı  vəziyyətdə  idi.  Hətta,  çətin  iqlim  şəraitində  bu 
yollan yalmz at və arabalardan  istifadə etməklə qət etmək lazım gəlirdi.

Əsası  ümummilli  liderimiz  H.Ə.Əliyev  tərəfindən  qoyulan  Ağdam- 
Xankəndi  dəmiryol  nəqliyyatı  güclü  bazaya  malik  idi.  Dəmiryol  nəqliyyatınm 
inkişaf  səviyyəsi  anbar  təsərrüfatmın  flziki  imkanlarmdan  3  dəfə  artıq  gücə 
malikdir.  Yəni,  vaqanlar vasitəsilə  burada  daşm an  yükləri  3  dəfə artırm aq  olar. 
Ucuz və keyfıyyətli yük daşım a qabiliyyəftinə malik dəmiryol nəqliyyatı DQMV- 
nin  iqtäadi  həyatında  mühüm  rol  oynamışdı.  Çünki,  bu  yol  Vilayətin  sənaye 
müəssisələrinin 
kooperasiya  əlaqələrinin 
formalaşması, 
kənd 
təsərrüfatı 
xammalınm  istehsalı  və  emalı  üzrə  regionlararası  və  regionlardaxili  əlaqələrin 
daha  da  dərinləşdirilməsi  işində  prinsipal  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  1988-ci  il 
məlumatma  görə  Ağdam-Xankəndi  dəmiryol  nəqliyyatı  vasitəsilə  181  min  ton 
yük  daşınmışdır  ki,  bunun  136  min  tonu  Vilayətə  gətirilmiş,  45  min  tonu  isə 
oradan  aparılmışdır.  Eyni  zamanda,  həmin  yol  vasitəsilə  vilayətin  68  min 
səmişini yola salmmışdır.41
Dağlıq  Qarabağda  inkişaf  etmiş  nəqliyyat  vasitələrindən  biri  də  hava 
nəqliyyatı  idi.  Regionda təyyarələr  vasitəsilə sərnişin  daşımalarının  həcmi  ardıcıl 
olaraq  artmışdır.  Belə  ki,  1985-ci  ildə Vilayətdə hava  nəqliyyatı  vasitəsilə  9  min 
nəfər  səmişin  daşınmışdırsa,  1987-d  ildə  bu 
göstərici  10,2  min  nəfərə 
çatmışdır.42
1986-1988-ci illərdə DQMV-də əhalinin maddi  və mədəni həyat səviyyəsini 
yüksəldilməsində  poçt,  telefon,  teleqraf,  radionun  rolu  böyük  olmuşdur.  Dağlıq 
Qarabağda ermənilərin  cəmləşdiyi  bütün  yaşayış  məntəqələri  rabitə  vasitələri  ilə 
təmin edilmişdir.  Bəhs etdiyimiz  illərdə,  Dağlıq Qarabağda  rabitənin  inkişafına 
xüsusi  diqqət  yetirilmişdir.  Bu  sahəyə  ayrılan  vəsaitin  həcmi  ümumrespublika 
səviyyəsindən  2  dəfə  yüksəkdə  dayanmışdır.  1987-ci  ilin 
məlumatma  görə, 
DQMV-də  adambaşma  düşən  rabitə  məhsulun  həcmi  29,5  m anata  çatmışdır, 
hansı Ki, bu göstərid ümumrespublika üzrə 21  m anat idi. Bəhs etdiyimiz dövrdə, 
Vilayətdə  əhalinin  hər  100  nəfərinə  12,4  telefon  düşürdü  ki,  respublikamız  üzrə 
bu  göstərid  orta  hesabla  7,9-a  çatmışdı.  Vilayətdə  yaşayan  ailələrin  mənzil 
telefonları  ilə təminatı  42,4  faiz olmuşdur.  Bu rəqəm, Azərbaycan  üarə  31,1  faiz
təşkil  etmişdir.  Dağlıq  Qarabağm  kəndlilərinin  35  faizi  telefonlaşdınldığı  halda,
/