AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 48 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
343 A panlm tədqiqatlara əsasən müəyyən edilmişdir ki, Dağlıq Qarabağda hər sakin üçün məişət xidmətlərinin həcmi 1966-1970-ci illərdə 13 m anat olmuşdursa, 1971-1975-d illərdə bu göstərici artaraq 18 m anata, 1976-1980-ci illərdə 25 m anata çatmışdır. Bu göstəricilər ümumrespublika səviyyəsindən üstündür. Belə ki, hər bir sakinə düşən məişət xidmətinin həcmi 1981-1986-cı illərdə ümumrespublika üzrə 20-30 m anat otouşdursa, Naxçıvan M R -da 15-21 manat, DQM V-də isə 31-41 m anata çatmışdır. 10 min nəfərə düşən məişət xidməti em alatxanalannm m iqdarına gəldikdə isə ümumrespublika üzrə bu göstərici 1981-1986-cı illərdə 15-17 emalatxana, Naxçıvan M R-da 21 emalatxana, DQMV-də isə 29-32 emalatxana düşürdü.157 1970-1985-ci illərdə DQMV-də ticarət, ictimai iaşə və məişət xidməti müəssisələrində işləyən ali və o rta ixtisas təhsilli mütəxxəsislərin sayı xeyli artmışdır. Belə ki, 1970-ci ildə onların sayı 239 nəfər idisə, 1975-d ildə 340 nəfərə (bundan 55 nəfəri ali təhsilli idi), 1980-cı ildə 460 nəfərə, 1985-ci ildə 578 nəfərə çatmışdır158. Ticarət müəssisələrində çalışanlann təxminən 60 faizini qadm lar təşkil edirdi. Ictimai iaşə və ticarət müəssisələrində işləyənlərin o rta ayhq əmək haqqı 1965-ci ildəki 67 m anata qarşı, 1975-ci ildə 87 m anata qalxmışdır159. Vilayət rəhbərliyinin ayrı seçicilik siyasəti burada da özünü göstərmişdir. A panlan araşdırmalardan aydm olm uşdur ki, DQM V-da ticarət müəssisələrində çalışanlann demək olar ki, 95 faizini ermənilər təşkil etm işbr. Azərbaycan höküməti Dağlıq Qarabağ əhalisinin ərzaq və qeyri ərz^q məhsullarına olan təlabatı ödəmək üçün bütün im kanlardan istifadə edirdi. 1970- 1985-ci illərdə DQMV-də qeyri ərzaq m allannm satışı dah a sürətlə aparılmışdır. 1965-ci ildəki 8 milyon 622 minə qarşı 21 milyon 96 min m anata çatmışdır. Başqa sözlə desək, sənaye mallarınm ümumi mal dövriyyəsində həcmi 1965-d ildə 47 faiz təşkil edirdisə 1975-d ildə 60 faizə qalxmışdı.160 1980-ci il tədqiqatlanna əsasən DQMV-də hər 100 ailədən 81-də radioqəbuledici, 98 televizor, 83 soyuducu, 51 paltaryuyan maşm, 34 tozsoran, 60 tikiş maşmı, 10 minik avtomobil var idi^x. 1970-1980-ci illərdə ərzaq və 344 sənaye məhsullarının qiymətlərində bahalanm a hallan müşahidə etmişdi. O dövrdə, D Q M V ilə əlaqədə olanlar yəqin ki, mənim dediyim bu cümlə ilə razılaşarlar; 80-ci illərdə Azərbaycanda strateji məhsullar sırasma daxil olan ət, yağ, şəkər və digər məhsullar heç vaxt Dağlıq Qarabağm ticarət köşklərindən azalmırdı. Bu isə, Azərbaycan hökümətinin DQMV-nin həmişə diqqət mərkəzində saxlamasım və hər cür şəraitlə təmin edilməsinin əsas göstəricisidir. Dövlətimiz Dağlıq Q arabağ əhalisinin həyat səviyyəsini yüksəltmək üçün, onların at tan təlabatım ödəmək baxımmdan, bazarları müxtəlif məhsullarla doldururdu. Hətta, 1986-cı ildə DQM V mal dövriyyəsinin həcmi 1966-cı illə müqayisədə 5,1 dəfə artmışdır. Halbuki, bu rəqəm ümumrespublika üzrə 4,6 dəfəyə bərabər idi. Göstərilən dövr ərzində, adam başm a düşən mal dövriyyəsinin inkişaf surəti ümumrespublika üzrə 2,7 dəfə, Azərbaycamn DQMV-da 3,7 dəfə təşkil etmişdir. Həmin illərdə, mağazalarda hər 10 min nəfərə düşən ticarət sahəsi Azərbaycan üzrə 1,9 dəfə, onun tərkib hissəsi olan D Q M V üzrə 2,6 dəfə artmışdır. Həmçinin, 1986-cı ildə ictimai iaşə müəssisələrində hər 10 min nəfərə düşən yerlərin sayı respublikamızda 731-i düşdüyü halda, Azərbaycan Dağlıq Qarabağjbölgəsində 805-ə çatmışdır. 1970- 1985-ci illərdə Azərbaycan SSR DQM V-nın şəhər və kəndlərində mənzil tikintisi sürətlə artmışdır. tlk növbədə, Azərbaycan höküməti DQM V-də mənzil tikintisi kommunal təsərrüfatlar inkişafı və abadlıq işləri, mənzil kommunal təsərrüfatmm kompleks inkişafı üçün kapital qoyuluşunun həcmini artırdı. 1971-1975-ci illərdə 139 milyon m anat, 1976-1980-d illərdə 153 milyon m anat, 1981-1985-ci illərdə isə 191 milyon m anat vəsait ayrılmışdır. Ayrılan vəsaitin 323 milyonu tikinti quraşdırm a işlərinə, 150 milyonu isə kom m unal təsərrüfatı, əsaslı təmir, müxtəlif mənzil qurğuları və mexanizmiləri istism arına, yaşayış məntəqələrinin abadlaşdınlm asm a və sair aynlmışdır. Mənzil tikintisinin sahəsi yüksələn xətlə xarakterizə olunmuşdur. 1970-1985-ci illərdə bütün maliyyə mənbələri hesabına DQMV-də ümumi sahəsi 1027,9 min kvadrat m etr olan yeni abad mənzillər istifadəyə verilmişdir162. Bəhs etdiyimiz illərdə, Dağlıq Q arabağda 345 mənzil tikintisinin necə dinamik inkişaf etdiyini aşağıdakı cədvəldəndə aydm görmək olar (min kvadrat hesabı ilə)163. İllər DQMV-də cəmi tikilmişdir O cümlədən, Dövlət və kooperativ müəssisələri və təşkilatlan tikililəri Dövlət kre- diti ilə tikilən şəxsi mənzillər Kolxozlard a tikilənlər 1966-1970 262,0 65,6 191,3 5,1 1971-1975 269,2 104,8 162,3 2,1 1976-1980 244,9 121,5 121,1 2,3 1981-1985 251,8 116,8 132,2 3,0 Dağlıq Qarabağda apanlan tikinti işlərində yerli xammal m ateriallanndan da istifadə olunurdu. Azərbaycan hökümətinin ayırdığı vəsait hesabına Vilayətdə tikinti sənayesi sürətlə inkişaf etmişdir. Aparılan hesablamalar nəticəsində məhım olur ki, respublikamız üzrə üzlük daşm 15 faizi, tikinti daşının 30 faizini, mişar daşmın 10 faizi, sənaye əhəmiyyətli gilin 10 faizi, Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonun payma düşürdü. Bu sahədə Xankəndi tikinti m ateriallan kombinatı, qum-çmqıl, daş, mərmər karxanaları, kərpİc zavodu böyük rol oynamışdır. Xankəndi, Əsgəran, Xocavənd, Xocalı meşə və agac emalı kom binatlan da Dağlıq Qarabağda tikinti abadlıq işlərinin inkişafmı sürətləndirmişdir164. 1960- 1980-ci illərdə Dağlıq Qarabağm fəhlə və qulluqçulan və kənd ziyahları, Azərbaycan hökümətinin yaxından köməyi ilə 552 min kvadrat metr sahəsi olan 1000-dən artıq fərdi mənzil tikmişdir. Həmin mənzillər yeni stildə tikilirdi və 2-3 mərtəbədən ibarət idi. Təkcə, 1976-1980-ci illərdə 126 min nəfər fəhlə və qulluqçu yeni mənzillərə köçmüş və onlarm sosial vəziyysti xeyli yaxşılaşmışdır. 1970- 1985-ci illərdə DQMV-də yeni mikrorayonlar, qəsəbələr salınmış, çox mərtəbəli yışayış binaları tikilmiş, kənd yaşayış məntəqələri yenidən qurulub şəhər tipli qəsəbəyə çevrilmişdir. A p anlan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, 1970- 1985-ci illərdə DQM V-də mənzil tikinti sahəsind əldə edilən naliyyətlər respublikamızm bütün regionlarm dan yüksək dayanmışdır. Məsələn, Dağlıq Q arabağda bir sakinin mənzillə təm inatı 14,6 kvadrat nietrə çatdığı halda, respublikamız üzrə bu göstərici 10,0 kv.metr, Naxçıvan M R -da isə 9,5 kv.metr olm uşdur. Bunlardan əlavə, şəhər yerində şəxsi mülkiyyətdə olan mənzil fondunun abadlıq dərəcəsi üm umrespublika üzrə 137,8 faiz, Azərbaycanm Naxçıvan M R -da 107,4 faiz, DQM V-də isə 167,5 faiz yerinə yetirilmişdir165. 1961-1986-cı illərdə DQM V-də bütün mənbələr hesabına 1400 min kvadrat m etr mənzil sahəsi, o cümlədən, 1985-1986-cı illərdə 123,9 min kvadrat metr mənzil sahəsi tikilmişdir. Nəticədə, 12 min nəfərdən çox adam öz mənzil şəraitini yaxşılaşdırmışdır. Apardığımız tədqiqatlardan məlum olur ki, bəhs etdiyimiz dövrdə, bir sakinə düşən mənzil sahəsi keçmiş SSRİ m əkanm da 14,9 kvadrat metr, Ermənistan SSR-də 13,7 kvadrat metr, Azərbaycan SSR-də 10,9 kvadrat metr, Bakı şəhərində 11,7 kvadrat m etr, Naxçıvan M R -da 9,5 kvadrat m etr olmuşdursa, Azərbaycanm DQMV-də bu göstərici 14,6 kvadrat metrə çatm ışdır166. Fərdi mənzil tikintisi üzərində qoyulan m əhdudlaşm alar aradan götürülmüş, kreditləşmə üçün əlverişli şərait yaratmış və tikinti işi sürətlənmişdir. 1970-1985-ci illərdə DQM V-də əhalinin mədəni məişət sahəsinin yaxşılaşmasmı burada qazlaşdırma işini həyata keçirilməsində görm ək olar. 1978-ci il dekabrın 30-da Yevlax-Xankəndi qaz kəmərinin açılışı keçirildi. 107 km uzunluğunda olan bu kəmərin bir hissəsi dağlarda çətin şəraitdə çəkilmişdi. DQMV-yə həmin qaz kəmərinin çəkilişində Cənub Q az Sənayesi Obyektləri Tikintisi İstehsalat Birliyi, Azərbaycan 3 və 10 sayh tikinti iadarələri və digər kollektivlər iştirak etmişlər. 1970-ci illərin sonlarında isə Y evlax-X ankəndi- G orus - Naxçıvan qaz kəməri çəkilib istifadəyə verildi. Bu qaz kəmərlərinin çəkilişi Dağlıq Q arabağ əhalisi üçün böyük əhəmiyyətə m alik hadisə hesab olunur. Çünki, bu çəkilişdən sonra Vilayət ərazisinin qazlaşdıralm ası işi sürətləndirilmişdir. 1971-1975-ci illərdə DQM V ərazisində 1100 kilom etr 347 məsafəyə qaz xətti çəkilmişdirsə, 1976-1980-ci illərdə bu göstərici 2 dəfə artmışdır167. 1980-ci ildə Xankəndi şəhərində 2100 mənzilə, Şuşa şəhərində isə 300 mənzilə qaz çəkilmişdir. 1981-ci ildə DQM V-nin şəhər və kəndlərində 35 min mənzil qazla təmin edilmişdir. 80-ci illərdə DQMV-də qaz çəkilişi 70-ci illərlə müqayisədə şəhərdə 2 dəfə, kənddə 3 dəfə artmışdı168. DQMV-də mənzillərin qazlaşdırılması tapşırıqları yerinə yetirilmişdir. Burada qazlaşdınlmış mənzillərin sayı 1970-1985-ci illər ərzində 4,3 dəfə artm ışdır169. A rtıq 1986-cı ildə Dağlıq Qarabağ ərazisi 100 faiz qazla təmin edilmişdi. Halbuki, ümumrespublika üzrə bu göstərici 96,2 faizə bərabər idi. DQMV-nin içməli su ilə təchizatı məsələsi 1970-ci illərdə tamamilə həyata keçirilmişdir. Bəhs etdiyimiz illərdə, Vilayətin köhnə su xətləri təmir edilmiş, yeni kəmərlər işə qoşulmuş və su vurmaq üçün mühərriklərlə təmin edilmişdir. 1985-ci ildə DQMV-də küçə su xətlərinin şəbəkəsinin uzunluğu 203,2 kilometrə çatmışdır, bundan 65,6 kilometri Xankəndinin şəhərinin payına düşmüşdür (32,2 faiz). Ümumilikdə isə, DQMV-də şəhər, rayon və qəsəbə əhalisinin mənzillərinin su kəməri ilə təchizi ümumrespublika səviyyəsindən 2 dəfə yüksəkdə dayanmışdır. 1986-ci il məlumatma görə, su kəmərinin abadlaşdırma faizi ümumrespublika üzrə 30,5 faiz, Naxçıvan M R-da 7,4 faiz idisə DQMV-də 45,5 faiz çatm ışdı170. Şəhərlərin kanalizasiya ilə təmiıiatı işində də DQMV ümumrespublika səviyyəsini 2 dəfə üstələmişdir. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan hökümətinin, hər il ardıcıl olaraq, DQMV-nin şəhər və kəndlərinin abadlaşması, küçə və parklann salınması, yenidən qurulması, kommunal xidmət > müəssisələrinin təmiri və yeniləşməsi üçün bütün lazımı tədbirləri həyata keçirirdi. 70-ci illərdə Vilayətdə təkcə, yaşıllaşdlrma işləri, parklarm salınması, işıq və istilik xətlərinin çəkilişi üçün Azərbaycan höküməti tərəfındən 4 milyon 544 min m anat vəsait sərf edilmişdir171. Bütün yuxanda göstərilən mənzil tikintisi ilə bağlı müvəffəqiyyətlərlə yanaşı, bəhs edilən illərdə, bölgələrdə bəzi nöqsanlı cəhətlər də aşkar edilmişdir. Azərbaycanlılar yaşayän kəndlərdə hələ də mənzil problemi kəskin olaraq qalırdı. Mərkəzə isə erməni rəhbərliyi məlumat vermişdirki mənzil problemi tam həll edilmişdir. Az-çox Azərbaycanlılar 348 vaşayan kəndlərdə apanlan tikinti işlərinin keyfiyyəti çox aşağı səviyyədə idi. Dağlıq Q arabağm Azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin çoxunda heç bir məişət xidməti obyekti yox idi. M övcud obyektlərdə isə xidmət keyfiyyəti aşağı səviyyədə fəaliyyət göstərirdi. Ermənilər yaşayan bütün kəndlər qazlaşdınldığı halda, azərbaycanlılann yaşadığı kəndlərdə qaz hələ də yox idi. Mərkəzə verilən m əlum atda isə həmin kəndlər qazlaşdmlmışdı. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan höküməti DQMV-də yol təsərriifatı, nəqliyyatı, rabitə sähəsində də mühüm tədbirlər həyata keçirdi. Ilk növbədə, təsərrüfat daxili, vilayət əhəmiyyətli, ümumdövlət və respublika əhəmiyyətli avtomobil yollarımn şəbəkəsinin inkişafı, yeni yollann salmması, təmiri və saxlanılması üçün Azərbaycan höküməti tərəfindən qoyulan vəsaitin m iqdan ilbəil artırıldı. Belə ki, 1965-ci ildəki 562 min m anata qarşı, 1970-ci illərdə 1 milyon 174 min, 1975-ci ildə 1 milyon 195 min, 1980-ci ildə 1 milyon 524 min, 1986-cı ildə 2 milyon 187 min m anat vəsait ayrıldı. A ynlan vəsait hesabına DQMV-ə yeni asfalt yollar çəkildi. Məsələn, 1966-ci ildə Vilayətin şəhər və kəndlərində 712 kilometr yol çəkilmişdırsə, 1970-ci ildə 914,5 kilometr, 1975-ci ildə 970,2 kilometr, 1980-ci ildə 987,5 kilometr, 1985-ci ildə isə 998,9 kilom etr yol çəkildi. Eyni zamanda, şose yolları, yol hərəkətini tənzim edən texniki vasitələr, rabitə vasitələri ilə təchiz edildi. Lakin təssüflə qeyd etməliyik ki, bəhs etdiyimiz dövrdə, DQM V XDS, Vilayət yol tikinti təmir və istismar müəssisələri yerli əhəmiyyətli yollann təmiri və tikintisi siyahısını tərtib edərkən azərbaycanlılar yaşayan kəndləri «yaddan çıxarmışlar». XX yüzilliyin 70-ci illərində Azərbaycan dövlətinin başçısı H.Ə.Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə Bakını Xankəndi ilə birləşdirən Ağdam-Xankəndi dəmir yolunun çəkilişinə başlanmışdı. D əm ir yolu xətti dağlıq ərazidə çəkilirdi və magistiralm keçdiyi landşafta uyğunlaşdırılan bir çox m ürəkkəb qurğularla zəngin idi. Tikintidə Tiblisi layihəçiləri, Azərbaycan Nəqliyyat Q urğulan Tikintisi Trestinin kollektivləri, Respublikamızm müxtəlif şəhərlərindən bir çox köməkçi podrat təşkilatları iştirak edirdilər172. 349 12 yanvar 1979-cu ildə 26 kilometrlik həmin dəmiryolu istifadəyə verildi. Bu yolun çəkilişi DQMV-nin iqtisadi və mədəni həyatmda böyük əhəmiyyətə malik hadisə idi. Çünki bu yol sərfəli nəqliyyat vasitəsi olmaqla Vilayətin Azərbaycanm digər rayonlan və keçmiş ittifaqla əlaqələrində mühüm rol oynayacaqdı. Dəmir yol nəqliyyatı yük daşım alannm maya dəyərini 6 dəfə aşağı salır. Səmişin daşınmasmda d a Ağdam-Xankəndi dəmir yolundan istifadə edilmişdi173. Bəhs etdiyimiz illərdə, DQMV-də avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə yük daşmmasmın həcmi ilbəil artmışdı. Belə ki, 1965-ci ildə 522 min ton yük daşmmışdırsa, 1970-ci ildə bu rəqəm 719 min tona, 1975-ci ildə 1 milyon 467 min tona, 1980-ci ildə 2 milyon 406 min tona 1985-d ildə 3 milyon 867 min tona çatmışdır. Yük dövriyyəsinin həcmində də 1970-1985-ci illərdə 3 dəfə artım müşahidə edilmişdir. Səmişin daşıması isə 1965-d ildəki 3 milyon 437 nəfərə qarşı, 1970-ci ildə 5 milyon 76 minə, 1975-ci ildə 8 milyon 373 min nəfərə, 1980-ci ildə 14 milyon 442 minə, 1985-ci ildə 15 milyon 978 min nəfərə çatm ışdır174. Azərbaycan höküməti 1976-1980-ci illərdə Xankəndi avtonəqliyyat birliyində 363 ədəd maşm və xeyli maşın hissələri vermişdi175. DQM V ərazisində yeni yük avtomobilləri parkı, taksi parklan inşa edildi. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, 1985-ci illərdə DQM V-da yük avtomobilləri parkı iki dəfə artmışdır. Ümumrespublika səviyyəsində isə bu göstərici 1,7 dəfəyə bərabər idi. Avtomobil parklarm ın artımı ümumrespublika üzrə 1,7 dəfə olmuşdursa, Azərbaycanm DQMV-də 2,6 dəfə artm ışdı176. Xankəndi Avtomobil Birliyi 1970- » 1985-ci illərdə böyük müvəffəqiyyət əldə etmişdir. Belə ki, həmin illərdə yeni avtobus və taksi m arşurutlan təşkil edilmişdir kt, bu da DQM V müəssisələrində əmək məhsuldarlığmın artırılmasma, əhaliyə xidmətin yaxşılaşmasına səbəb olmuşdur. Bəhs etdiyimiz illərdə, avtonəqliyyat istehsalat birliyi, onun tabeliyində olan, təsərrüfatlar plandan əlavə 162 min ton yük və 1575 səmişin daşımışdır177. Xalq təsərrüfatmm ardıcıl inkişafı, boşdayanma hallanna yol verilməməsi ilə ardıcıl mədəni xidmət nəticəsində Vilayətdə avtomobil nəqliyyatı daha da inkişaf edirdi. DQMV-də avtomobil nəqliyyatmm inkişaf etməsini onda 350 görmək olar ki, Azərbaycanın hər sakininə 17,5 avtomobil düşdüyü halda DQM V-də 26,5 avtomobil, Naxçıvan MR-Azərbaycanda isə 17 avtomobil düşürdü178. Yeri gəlmişkən onu d a qeyd edək ki, nəqliyyat işçilərinin sayı ilbəil artırdı. 1975-ci ildə DQ M V-də nəqliyyat işçilərinin sayı 1647 nəfər, 1970-ci ildə 2284 nəfər olm uşdursa, 1980-ci ildə 3567 nəfərə çatmışdır. 1970-1985-ci illərdə avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin daşmması həcmi üm umrespublika üzrə 3,6 dəfə artdığı halda DQM V-də 4,8 dəfə artm ışdır179. Bundan əlavə, səmişinlərin avtomobildə daşınması həcmi respublikamızda 2,2 dəfə, DQM V-də 2,6 dəfə, taksilərlə daşıqnm a respublikamızda 2,4 dəfə, Azərbaycanın DQM V-də 4,2 dəfə artm ışdır180. Ağdam-Xankəndi dəm ir yol stansiyası 1970-1985-ci illərdə müxtəlif növbələrdə yükdaşıyan 3806 vaqonu qəbul etmişdir. Həmin illərdə 136 min yük və 68 min nəfər səmişin daşmmışdır. A panlan araşdırm alardan məlum olur ki, DQMV-də avtobus m arşurutları sıxlığı orta respublika səviyyəsində 2,6 dəfə çox olmuşdur. DQM V-də avtobus m arşurutlannm uzunluğu 1970-1985-ci illərdə.8,2 faiz artdığı halda, Naxçıvan M R -da bu göstərici 4,5 faiz, üm um reşpublika səviyyəsində isə 4,8 faiz artm ışdır181. 1980-ci illərdə DQM V-də hava nəqliyyatmda da irəlləmələr aiqqəti cəlb etmişdir. 1980-1986-cı illərdə hava nəqliyatı ilə səmişin daşım anm həcmi xeyli artmışdı. 1980-ci ildə DQM V-də hava nəqliyyatı ilə 8 min nəfər səmişin daşmmışdırsa, 1985-ci ildə 9 min nəfərə çatmışdır. 1970-1985-ci illər ərzində Azərbaycan hökümətinin dərin qayğısı nəticəsində DQM V-də nəqliyyat vasitələri dinamik inkişaf etdi. X ankəndi şəhərində istismar üçün hər cür təsərrüfatı olan dəmir yol xətti istifadəyə verildi. Eyni zamanda, hava nəqliyyatında da nəzərə çarpacaq inkişaf olmuşdur. Bu illərdə, Vilayətin rayon mərkəzləri ilə respublikamızm m agistirarlanm birləşdirən təkmilləşdirilmiş bərk örtüklü yollar çəkilmişdir. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan höküməti DQM V-də rabitənin inkişafı üçün mühüm tədbirlər həyata keçirdi. Rabitə müəssisələrini sayını artırm aq, rabitə müəssisələri tərəfindən əhaliyə xidmətin yaxşılaşdınlması üçün telefon, teleqraf və poçt rabitəsinin təmiri, mühafızəsi və yenilərinin təşkili məqsədi ilə 351 Azərbaycan höküməti, əvvəlki dövrlərlə müqayisədə, vəsaitin m iqdannı artırdı. 1970-1975-ci illərdə Bakıdan DQMV-nə 41 ali və o rta ixtisas təhsilü mütəxəssislər göndərildi. Təkcə, 5 il (1970-1975) ərzində Dağlıq Qarabağda rabitə işçilərinin sayı artaraq, 861 nəfərdən, 1028 nəfərə çatdı. 1985-ci ildə isə 2000 nəfəri keçdi182. Azərbaycan höküməti DQMV-də rabitənin inkişafı üçün 1961-1975-ci illər ərzində 796 min m anat uzunmüddətli kredit ayırdı183. 1970-1982-ci illərdə Dağlıq Qarabağa 7518 telefon aparatı verildi. 1970-1986-cı illərdə Dağlıq Qarabağın rabitə sahəsi üzrə əsas fondlann və vəsait qoyuluşun inkişaf surəti respublikamız üzrə olduğundan iki dəfə çox artmışdır. 1980-ci illərin ortalarında adambaşma düşən rabitə məhsullann həcmi, ümumrespublika üzrə 21 m anat, Azərbaycanm DQMV-də 29,5 m anat təşkil etmişdir184. 1970-1982-ci illərdə dövlətimizin ayırdığı xüsusi vəsait hesabına DQMV- də 14 yeni rabitə xidməti müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi. Həmçinin, həmin yeni yaradılan müəssisələr lazımi avadanhqlarla təmin edildi. Bəhs etdiyimiz illərdə, DQM V-də poçt, teleqraf müəssisələrinin sayı 98-dən 112-yə çatdı. 1970- 1983-cü illərdə Dağlıq Q arabağ əhalisinə 7047 telefon xətti çəkildi. T defon aparatlarm m sayı təxminən iki dəfə artaraq 15804-ə çatdı. Bundan 9811-i şəhərdə, 5993-ü kənddə fəaliyyət göstərirdi. A panlan hesablamalara görə, 1985-d ildə DQM V-də əhalinin hər 100 nəfərinə 12,4 telefon düşürdü. Ümumrespublika səviyyəsində bu göstərid 7,9 bərabər idi. Həmçinm, DQMV-də ailələrin mənzil telefonlan ilə təminatı 42,4 faizə çatmışdı. Naxçıvan M R -da bu göstərici » 30,1 faizə, ümumrespublika səviyyəsində isə 31,1 faizə bərabər idi. 1970-1985-ci illərdə DQM V-də şəhərlərarası telefon danışıqlanmn sayı 401 mindən 918 minə çatmışdı. Şəhərlərarası telefon rabitələrinin inkişafı nəticəsində adambaşına düşən şəhərlərarası telefon danışıqlannın sayı respublikamız üzrə 4,15 faiz, Azərbaycanm DQ M V üzrə 7,69 faiz təşkil etmişdir185. 1970-1985-d illərdə DQMV-də radioqəbuledid nöqtələrin sayında da ciddi irəliləmələr mövcud olmuşdur. Dağlıq Qarabağda radioqəbuledici nöqtələrin sayı 352 1970-ci ildə 24261, 1975-d ildə 29492,1980-ci ildə 35352, 1985-ci ildə isə arataraq 41222-yə çatm ışdır186. Radio-rele xəttinin çəkilişi ilbəil genişləndirilirmişdi. Bakı-Şuşa və Şuşa- Naxçıvan radio-rele xəttinin çəkilişi Dağlıq Q arabağda radiolaşm anm inkişafına güclü təkan verdi. 1980-ci illərdə Xankəndində televiziya studiyasının istifadəyə verilməsi Dağlıq Q arabağ əhalisinin Moskva və respublika televiziya verilişlərinə baxmağa imkan yaratdı. Dağhq Qarabağm şəhər və kəndlərində 1965-ci ildə 16 min televizor var idisə, 1980-ci ildə onlann sayı iki dəfədən çox artaraq 35 minə, 1985-ci ildə 71 minə çatdı. Bəhs etdiyimız dövrdə, poçt, teleqraf, radio və başqa rabitə vasitələri yüksək sürətlə inkişaf etmişdir. Azərbaycanhlar yaşayan kədlərin çoxu müstəsna olmaqla D ağlıq Q arabağm şəhər, rayon, qəsəbə və kəndləri başdan başa radiolaşmış, rabitə vasitələri getdikcə məişətə daha çox nüfuz etmişdir. 1970-ci ildə Dağlıq Q arabağ əhalisi poçt rabitəsi vasitəsilə 5100 m əktub göndərmişdirsə, 1975-ci ildə bu rəqəm 11572-yə, 1985-ci ildə isə 12894-ə çatmışdır. Bundan əlavə, Dağlıq Q arabağm poçtunda 1970-ci ildə 26670 qəzet və jum aJ ahnmışdırsa, 1982-ci ildə qəzet və jurnalların sayı 3 dəfədən çox artaraq 91278-ə çatdı. Bəhs edilən illərdə, DQ M V -də poçt vasitəsi ilə pul köçürmələri və pensiyaların m iqdan 476 min m anatdan 509 min manatadək artmışdır. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan höküməti DQ M V -də əhalinin sağlamhğını qorunm ası sahəsində mühüm tədbirlər həyata keçirmişdi. D QM V-də səhiyyənin maddi-texniki bazasım möhkəmləndirmək, səhiyyə idarəsi şəbəkəsini inkişaf etdirmək və əhalinin sağlamlığını qorum aq məqsədilə Azərbaycan höküməti vəsait qoyuluşunu ilbəil artırdı. 1970-1975-ci ildə D Q M V -də səhiyyə işinə büdcədən ayırılan vəsaitin həcmi 28 milyon 444 min, 1976-1980-ci illərdə 29milyon 612 min, 1981-1985-d illərdə isə 31 milyon 769 min m anata ç a td ı'87. Ümumiyyətlə, 1960-1980-ci illərdə Vilayətin bütün ictimai fondlannın 28 faizindən çoxu səhiyyə xərcləri təşkil etmişdir. A panlan araşdırm alardan məlum olur ki, 1970-1985-ci illərdə DQMV səhiyyə işlərinə ayrılan vəsait istər ümumrespublika səviyyəsindən, istərsə də Naxçıvan M R -na ay n lan vəsaitdən iki dəfə çox olmuşdur. Aynlan vəsait hesabma Dağlıq Q arabağda müalicə proflaktika müəssisələri xeyli genişləndi. Əhalinin sağlamlığı naminə tibbi yardım gücləndirildi, tibb müəssisələrində həkimlərin və orta tibbi işçilərinin sayı xeyli artdı. Belə ki, bəhs etdiyimiz ilbrdə, Azərbaycan dövləti DQMV-ə 276 ali təhsilli, 857 o rta ixtisas təhsilli mütəxəssis göndərdi. Əhaliyə ambulatoriya — polikninika yardımı göstərən 9 yeni müəssisə tikilib istifadəyə verildi. 1970-1985- ci illərdə Dağlıq Qarabağda hər cür tibb avadanlıqları ilə təchiz edilmiş, 25 yeni qadm və uşaq məsləhətxana və polikninikaları tikildi. Azərbaycan höküməti tərəfindən Dağlıq Qarabağ səhiyyə idarələri dərman, tibbi məmulatlar və avadanhqlarla təmin edildi. 1970-1985-ci illərdə səhiyyənin dinamik inkişafım aşağıdakı cədvəldən də görmək olar’88. Göstəricilər illər 1970 1975 1980 1985 DQMV xəstəxanaların sayı 38 32 32 32 Xəstəxanada çarpayılarm sayı 1575 1635 ,1765 18 . Həkimlərin säyı 240 312 496 516 O rta ixtisas tibb işçilərinin sayı ■ 1395 1820 2219 2252 Qadrn və uşaq məsləhətxana və polikninikalan 11 14 21 36 Əhaliyə am blator yardım göstərən polikninika 43 44 46 52 H ər 10000 nəfərə düşən həkimlərin sayı 15,6 20,1 28,1 28,9 . H ər 10000 nəfərə düşən çarpayılam sayı 102,5 101,4 103,9 104,6 DQM V-də yüksək və müasir tipli cihazlarla təchiz edilmiş rentgen kabinələri, fizoterapiya kabineti və laboratoriyalan yaradılmışdır. Azərbaycän hökümətinin dərin qayğxsı nəticəsində DQMV-da müälicə proflaktika 354 idarələrinin sayı 1985-ci ildə 220-yə çatmışdır ki, bundan 35 stasionardır. Burada dəri-zöhrəvi xəstəlikləri dispanseri, vərəm və onkoloji dispanserləri, sanitariya m aarif evi, vilayət sanitariya-epidemioloji stansiyası, qanköçürmə stansiyası digər polikninika və ombulatoriyalar açılmışdı. Bütün bunların nəticəsi idi ki, DQM V-də yolxucu-infeksiyon xəstəliklərin kökü kəsilmiş, dizinteriya və büriselyoz xəstəlikləri xeyli azalmışdır. 1970-1985-ci illərdə DQM V-də əhalinin xəstəxana çarpayıları ilə təminatı, bütün ixtisaslardan olan tibb işçiləri ilə təm inat və başqa sahələrdə də istər ümumrespublika səviyyəsində, istərsə də Naxçıvan M R ilə müqayisədə üstün olmuşdur. Məsələn, 1985-ci illərdə düşən hər 10 min nəfərə düşən çarpayılarm sayı Azərbaycan Respublikası üzrə 97,8 faiz, Azərbaycanın Naxçıvan M R-də 94,6 faiz, Azərbaycanın DQM V-də 104,6 olmuşdur. On min nəfər hesabı ilə orta tibb işçiləri ilə təm inat ümumrespublika üzrə 93,8 Naxçıvan MR-də 80,1, DQMV-də 126,3 nəfər düşürdü. On min nəfərə düşən ali təhsilli tibb işçiləri Naxçıvan M R-də 26,2 nəfər, DQ M V -də 28,9 nəfər düşmüşdü. Bəhs etdiyimiz illərdə, DQMV-də analarm və uşaqlann mühafizəsi, qadınların əmək və məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması, uşaqlar və yeniyetmələr arasm da sağlamlaşdırma tədbirlərinin həyata keçirilməsi sahəsində xeyli işlər görüldü. Aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, D QM V-də xalq təsərrüfatının bütün sahələrindən fərqli olaraq səhiyyə işçiləri arasında, qadm lar 81 faiz təşkil edirdi. 1975-ci il məlumatına görə, tibb işçilərinin orta aylıq əmək haqqı 87 m anat olnvuşdur'89. Səhiyyə sahəsində DQM V-də həyata keçiribn tədbirlər yaxşı hal kimi qiymətləndirilsə də, burada bəzi qüsurlar d a özünü göstərirdi. Belə ki, Dağlıq Q arabağın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərində səhiyyə işi çox yarıtmaz vəziyyətdə idi. Həmin kəndlərdə nəinki polikninika, xəstəxana, heç ilk tibbi yardım xidməti ambulatoriyası belə yox idi. Keçmişdən qalan bir neçə tibbi yardım mərkəzləri baxımsızlıq ucbatından dağılmışdı, heç bir tibb avadanhğı və dərm anla təmin edilmirdi. Azərbaycam n DQM V zəngin təbiət gözəlliklərinə malikdir. Dağiıq Q arabağ özünün sağlamlıq ocaqlan, istirahət evləri, çoxmərtəbəli binalan, şəfalı 355 yerləri ilə şöhrət qazanmışdı. Burada, 6 sanatoriya və istirahət müəssisəsi, iki min yerlik turbaza fəaliyyət göstərirdi. Bu baxımdan, diyann ən gözəl sağlamlıq ocağmdan olan Şuşa şəhəri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şuşa istirahət-sağlanılıq mərkəzində hər növbədə 650-700 adam istirahət edirdi. Şuşa kurortu Isveçin «Davos» krortu ilə müqayisə edilirdi. 1975-ci ildə Şuşa istirahət mərkəzi Ümumittifaq əhəmiyyətli sanatoriya kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Şuşada dünyamn hər yerindən minlərlə adam gəlib istirahət və müalicə olunmuşlar. Təkcə, 1980-ci ildə Şuşa sanatoriyasmda 8 min nəfər adam istirahət etmiş və müalicə olunmuşdu. Müalicə olunanlar arasında xroniki bronxit, yuxan tənəffiis yollanm n k atan, ağ ciyər enfiziomasmm başlanğıc forması, bronxit asmanın başlanğıc forması, pileverit, qanazlığı, əsəb xəstəlikləri, çox yorğunluq, kəskin infeksiyon xəstəlikləri, mədə-bağırsaq, ürək-əsəb xəstəlikləri, bronxların iltihabı və başqa xəstələr var idi. Dağlıq Qarabağda insanlann sağlamlığınm qorunmasında Turşsu bulağı xüsusi əhəmiyyətə malik olmuşdur. Dağlıq Qarabağın təmiz havası, saf suyu, çıxılmaz meşələri, sərinlik və təravət gətirən dağ çaylan və bulaqlan burada yaşayan insanlann uzun ömür sürməsinə səbəb olmuşdur. 1970-ci ildə DQMV-də 100 ildən yuxarı ömür sürənlərin sayı 239, 1979-cu ildə isə 280 nəfər olmuşdur ki, bundan 70 faizindən çoxu qadınlann üzərinə düşmüşdür. Ümumiyyətlə, DQMV-də o rta ömür 75 ildir190. 1970-ci illərdə Azərbaycanda turist-ekskursiya təşkilatlan xeyli inkişaf etdi. Onlarla turist bazası, kompleksi, mehmanxanası istifadəyə verildi. Bəhs etdiyimiz dövrdə, Azərbaycan Həmkarlar Ittifaqmın 12 min yerlik 22 sağlamlıq mərkəzi, 12 turist bazası və kompleksi var idi191. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan höküməti DQMV-də bədən tərbiyə və idmanın maddi-texniki bazasını möhkəmləndirilməsi və inkişafı üçün mühüm tədbirlər həyata keçirdi. Bu məqsədlə, 1970-ci ildə 34300 m anat, 1975-d ildə 48500 m anat, 1980-d ildə 86500 m anat, 1985-d ildə 128600 m anat əsash vəsait ayrıldı192. 1970-1985-d illərdə Azərbaycan höküməti DQMV-yə 394 ali və o rta ixtisas təhsilli bədən tərbiyəsı və idman mütəxəssisi göndərdi. Bölgədə idman mütəxəssislərinin sayı 1970-ci idə 98 nəfər idisə, 1980-ci ildə təxminən 3 dəfə artaraq 296 nəfərə, 1985-ci ildə isə 494 nəfərə çatdı193. Bəhs etdiyimiz illərdə, DQMV-də 12 stadyon, 51 idm an meydançası 313 volyebol-baskidbol, tenyis meydançaları, iki üzgüçülük hovuzu tikılib idm ançılann ixtiyarına verildi. A panlan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, adam başına düşən stadyonlann və meydançaların sayına görə DQ M V , istər ümumrespublika səviyyəsində, istərsə də Naxçıvan M R ilə müqayisədə yüksəkdə dayanmışdır. Təkcə, stadionların sayını nəzərdən keçirməklə biz deyilənlərin şahidi olanq. Belə ki, bəhs edilən dövrdə, respublikamızda 66 stadion var idi ki, bundan 12 DQM V-nin payına düşürdü. Dövlətimizin gördüyü tədbirlər nəticəsində, DQMV-də idman kollektivlərinin sayı 1971-ci ildəki 317-yə qarşı, 1975-ci ildə 326, 1980-ci ildə 341, 1985-ci ildə artaraq 558 çatdı. Vilayətdə idmanla məşğul olanlann sayı isə 1971-ci ildəki 24 891 nəfərdən, 1975-ci ildə 28552 nəfərə, 1985-ci ildə isə 36672 nəfərə çatmışdı194. 1980-ci illərin sonlarında respublikamızda 8020 bədən tərbiyəsi kollektivi vardır ki, burada 2,3 milyon nəfər idm anla ardıcıl məşğul olurdu195. Azərbaycan höküməti DQMV-dəki bədən tərbiyəsi və idman kollektivlərini lazımi avadanlıq və ləvazımatlarla təmin etmiş, bədən tərbiyəsi və idman məşğələləri üçün maddi texniki bazanı möhkəmləndirmişdir. Nəticədə, 1971-1985-ci illərdə DQMV-də dərəcə alan idmançıların sayı 3 dəfədən çox artm ışdır. Belə ki, 1871-ci ildə II və III dəfərəcəli idm ançıların sayı 3550 nəfər, I dərəcəli idmançıların sayı 32 nəfər olm uşdursa, 1971-d ildə II və III dərəcəli idm ançılar 5327 nəfər, I dərəcəli idm ançılar 59 nəfər, 1985-d ildə isə I dərəcəli idmançılarm sayı isə 112 nəfərə, U və III dərəcəli idmançıların sayı 1384 nəfərə çatm ışdır196.1 9 8 0 -d illərin axırlarında Azərbaycanda 4,3 min SSRİ idman ustası vardı. A parılan hesablam alara görə, DQM V-də bədən tərbiyəsi və idmanla məşğul olanların 81 faizi qadm lar təşkil etmişlər. Ümumilikdə isə, əhalinin 20 faizindən çoxu bədən tərbiyəsi və idmanın müxtəlif növləri ilə məşğul olurdular. Bədən tərbiyə və idm anla məşğul olanlann orta ayhq əmək haqqı 82 m anat idi197. V 3 5 7 \ Azərbaycan höküməti DQM V uşaq və gənclərin istirahət və sağlamılığım həmişə diqqət mərkəzində saxlamışdı. Uşaqların yay istirahətlərin-i səmərəli keçirmək üçün Dağlıq Q arabağ ərazisində pioner düşərgələri yaradıldı və onun maddi texniki bazası dövlətimiz tərəfindən möhkəmləndirildi. Həmin düşərgələrdə uşaqlar yaxşı istirahət etməklə yanaşı idmanla məşğul olur və əməyə hazırlanırdı. Təkcə, 1979-1980-ci tədris ilinin yay tətili günlərində Dağlıq Qarabağın Şuşa istirahət və əmək düşərgəsində 8400 nəfər IX və X sinif şagirdləri istirahət etmişlər. Xocəvənd rayonunun «Jraberd» pioner düşərgəsində ildə 900 uşaq, Şuşa rayonunun «Yuri Qaqarin» pioner düşərgəsində isə ildə 1200-1300 uşaq istirahət etmişdir198. / 1970-1980-ci illərdə Azərbaycan SSR DQMV-də əhalinin sayı 150,3 min nəfərdən, 182,4 min nəfərə çatmışdır. Hər min nəfərə təbii artım 22,5 faizdən 20 faizə, doğulanlann sayı 29 faizdən 26,1 faizə, ölənlərin sayı 6,7 faizdən 6,1 faizə enmişdir199.1926-1988-ci illərdə DQMV-ə əhaünin sayı 57,1 min nəfər və ya 45,6 faiz artmışdır. DQMV-də 1941-1945-ci illər müharibəsindəki itkilərlə və əhalinin başqa regionlara köçməsi ilə əlaqədar 1939-1959-cu illərdə əhalinin saymda (20,4min nəfər) azalma halı müşahidə edilmiş, 1970-ci ildə isə Vilayətdə əhalinin sayı əvvəlki həddə çatmış, sonrakı dövrlərdə onu keçmişdi. Bəhs etdiyimiz dövrdə, DQMV-də əhalinin ümumi saymda şəhər əhalisinin m iqdan 50 faizdən 53,8 faizə qalxmışdır. 1979-cu il məlumatma görə, DQMV-də yaşı 100 keçənlərin sayı 280 nəfər olmuşdur. 1980-ci illərin sonlarında respublikamızda 2500 nəfər 100 yaşı olan Azərbaycan vətəndaşı qeydə almmışdır. 1970-1980-ci illərdə Azərbaycanda əhalinin milli tərkibində dəyişikliklər baş vermişdi. 1989-cu il siyahıyaalmmasma görə, Azərbaycanda yaşayan 7 milyondan çox əhalinin 6 milyonünu azərbaycanlılar, 392,3 min nəfərini ruslar, 390,5 min nəfərini ermənilər təşkil etmişdi. Bu dövrdə, Azərbaycanda 82 xalqın nümayəndəsi məskunlaşmışdı200. 1975-ci il siyahıya alınm asm a görə Azərbaycanda ermənilər ümumi əhalinin 7,9 faizini təşkil etmişlər201. 1979-cu il yanvann 17-24-də aparılan siyahıyaahnmaya görə məlum olur ki, DQMV-də əhalinin milli tərkibində xeyli dəyişikliklər baş verib. Müqayisələr 33 * göstərdi ki, 1970-1979-cu illərdə DQM V-ə ermənilərin sayı 4,6 faiz azalmış, Azərbaycanhlarm sayı isə 4,9 faiz artmışdır. Bəhs etdiyimiz illərdə, DQM V-də əhalininin milli tərkibinin və sayımn necə dəyişdiyini aşağıdakı cədvəldən də görmək olar202: İllər Əhalinin sayı (nəfərlə) O cümlədən, Azərbaycanlılar Ermənilər Digər millətlər Mütləq artım (nəfərlə) Faizlə M ütləq artım (nəfərlə) Faizlə Mütləq artım (nəfərlə Fəizlə 1939 150811 14115 9,4 132818 88,1 3878 2,5 1959 130406 17995 13,8 110053 84,4 2358 1,8 1970 150313 27179 18,1 121068 80,5 2066 1,4 1979 162181 37264 23 123076 75,9 1841 1,1 1979-cü il əhalinin siyahıyaalınması görə, Azərbaycanda yaşayan ermənilərin ümumi saymın 25,9 faizi DQM V-nin payına düşmüşdür. Y üxandakı cədvəldən göründüyü kimi, DQM V-də ermənilərin sayı tədricən azalmağa doğru getmişdir. Erməni millətçiləri bütün dünyada öz haqsız niyyətlərinə haqq qazandırm aq və dünya ictimayyətində özlərinə qarşı müsbət fikir yaratm aq üçün belə bir əsassız iddia irəli sürdülər ki, güya DQM V-də ermənilərin sayınm azalması onlarm , ərazidə sosial-iqtisadi vəziyyətlərin pisləşməsi, ərazidən sıxışdırılması və sair cəfəng iddialar irəli sürürdülər. Halbuki, qərərsiz elmi araşdırm alar nəticəsində məlum olur ki, DQM V-də ermənilərin sayınm azalması, azərbaycanhların saymın artm ası aşağıdakı amillərlə bağlı olmuşdur. İlk novbədə, sosial demoqrafık tədqiqatlann m əlum atlanna görə, Azərbaycandakı erməni qadınlarının uşaqlannın o rta sayı 2,3, azərbaycanlı qadmlarmkı 3,1, rus qadınlannkı 1,6-dir. Erməni qadm lannm reprudiktiv məqsədi, daha doğrusu on lan n m alik olm aq istəkləri uşaqlann sayı 3-ü keçmir, Azərbaycanh qadmlarda bu rəqəm 3,8, rus qadm larm da 2,5 təşkil edir. Aparılan tədqiqatlardan məlum 359 Yüklə 48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|