AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

vəzifələrdəndİT239.
Şuşa  ərazisində hər kvadrat  kilometrə  327  tarixi  abidə düşür.  Azərbaycan 
SSR  Nazirlər Sovetinin  10 avqust  1977-ci il 280 Me-li qəran ilə  Şuşa şəhəri Tarixi 
Arxitextura  Qoruğu  elan  edildi.  Həmin  qərara  görə  Şuşada  dövlət  tərəfindən 
qeydə alınan  187 tarixı' abıdə,  549 qədim  bina, ümumi  uzunluğu  1203  m etr olan 
d aş  döşənmiş  küçələr,  18  məhəllə  bulağı,  15  m əsdd,  6  karvansara,  3  türbə,  2 
mədrəsə, 2 qəsr,  2  kilsə,  qala divarlan,  21  sovet dövründə yaradılmış  abidə,  987 
d a ş   küçə,  190 mühavizə zonası,  9  qala  bürcləri240  qorunm ağa və bərpa  edilməyə 
başlandı241. 
Azərbaycanda  1980-d  illərin  sonlannda  6500-dən  çox  tarix, 
arxeologiya, memarlıq abidəsi dövlət tərəfındən qorunurdu. Dünya şöhrətli tarixi 
şəxsiyyət,  elmə,  sənətə  və  sənətkara  qiymət  verən  dahi  insan  H.Ə.Əliyev  12 
yanvar  1979-cu  ildə  Şuşaya  gəlmiş  və  Şuşamn  görkəmli  tarixi  şəxsiyyətlərinin 
m əzarlannı  yad  etmiş,  buradakı  tarixi  abidələrə  baxmışdır.  H.Əliyevin  şəxsi 
təşəbbüsü  ilə  Şuşa  şəhərinin  tarixi  abidələri  bərpa  olunmağa  və  yeni  binalar 
tikilməyə başlandı.  14  yanvar  1982-ci  ildə H.Əliyev  Azərbaycamn 400-dən  çox 
ədəbiyyat,  incəsənət  və  elm  xadimi  ilə  birlikdə  20  m etr  hündürlüyündə 
M .P.V aqifin  məqbərəsinin  açılışında  iştirak  etmişdir.  Həmin  vaxt  H.Əliyev
372 
'
Şuşada tarix və mədəniyyət abidələrinə də baxış keçirmiş, bəzi abidələrin bərpası 
üçün lazımi göstərişlər vermişdir.  Burada qısa bir müddətdə Üzeyir  Hacıbəyovun, 
Bülbülün  ev  muzeyləri  açıldı  və  Nətavanm  heykəli  qoyuldu.  H.Ə.Əliyevin 
göstərişlərinə  əsasən  Şuşada  böyük  mehmanxana,  çoxmərtəbəli  yaşayış  binaları, 
inzibati  binalar  tikildi  və  Şuşa  şəhəri  Ümumittifaq  səviyyəli  kurort  şəhərinə 
çevrildi.  28  iyul  1982-ci  ildə  H.Ə.Əliyev  ailə  üzvləri  ilə  birlikdə  Şuşaya  gəlir  və 
M .P.Vaqifm  poeziya  bayramında  və  bir  sıra  abidələrin  açılışında  iştirak  edir. 
O nlardan,  Vaqifın  dərs  dediyi  mədrəsənin,  şəkil  qalereyasınm,  Üzeyir
Hacıbəyovun  ev  muzeyinin,  məsddlərin,  X.B.Natəvanm  büstünün  və  digər 
obyektlərin bərpasından və təşkilindən razı qaldığım bildirir242.
Bəhs  etdiyimiz  dövrdə,  DQMV-də  tarixi  abidələrin  tikintisi  və  bərpası 
uğurla aparılırdı.  Belə tikintilərdən  biri də Ağdərə rayon  erməni əhalisinin xahişi 
ilə  1978-ci  ildə  inşa  etdirilmişdir. 
Həmin  abidə ermənilərin  Ağdərəyə
köçürülməsinin  150  illiyi  münasibətilə  inşa  edilmişdi.  Abidənin  üzərinə  böyük 
rəqəmlərlə  «1828-1978»  və  «150»  rəqəmləri  həkk  olunmuşdu.  Ancaq  bu  abidə 
bəzi  «qaranlıq  məsələlərə»  aydmlıq gətirdiyi üçün  ermənilər  1985-d  ildə  h,əmin 
abidəni dağıtmağa, xüsusilə rəqəmləri yox etməyə başladılar243.
1970-1980-ci 
illərdə 
DQMV-də 
mədəni-maarif  işinin 
ən 
kütləvi 
vasitələrindən  biri  teatr  idi.  Bəhs  etdiyimiz  dövrdə,  DQM V-də  M .Qorki  adına 
Xankəndi  D ram   T eatn  fəaliyyət  göstərirdi.  Həmin  teatrla  yanaşı,  DQMV-nin 
rayonlarında  həvəskar  dram  dərnəkləri  də  fəaliyyətdə  idi.  M .Qorki  adına 
Xankəndi  D ram   Teatrı,  göstərdiyi  xidmətlərə  görə,  1982-ci  ildə  «Şərəf  nişanı» 
ordeni  ilə təltif edilmişdir.  Teatrın  truppasmdan  4 nəfər Azərbaycan  SSR 
xalq 
artisti,  10  nəfəri  isə  Azərbaycan 
SSR  əməkdar artisti  adlarına  layiq
görülmüşlər244.  Bəhs  etdiyimiz  illərdə,  teatra  gələnlərin sayında  da  xeyli  artım
müşahidə edilmişdir. Belə ki,  1970-ci ildə DQM V-də teatra tam aşa edənlərin sayı
\
67  min  nəfər  idisə,  1985-ci  ildə onların  sayı  76 min  nəfərə  çatmışdır.  1985-d  ildə 
Azərbaycanda  20 dövlət teatrı  fəaliyyət göstərirdi.  Tamaşaçıların  sayı isə  197b-ci 
illərdəki  1,5  milyon nəfərdən  1985-ci  ildə  1,4 milyon  nəfərə çatmışdı.245  Statistik 
m əlum atlara əsaslanaraq sadə  riyazi  analiz  aparsaq görərik  ki, ümumrespublika
373

səviyyəsində  hər  350  min  nəfərə  1 . Dövlət  dram  teatrı  düşdüyü  halda, 
Azərbaycanın  Naxçıvan M R-da  275 min  nəfərə  1  Dövlət D ram  Teatrı,  DQMV- 
də isə  162 min nəfəra  1-i düşmüşdür.  Teatra tam aşa edənlərin ümumi səviyyəsinə 
gəldikdə  isə  DQM V  ümumrespublika  səviyyəsindən  30  faiz  yüksəkdə 
dayanmışdır.
1970-1985-ci  illərdə  DQM V-də  xalq  universitetləri  də  mədəni-maarif 
müəssisələri  sisteminin  mühüm  halqalarm dan  birinə  çevrilərək  fəaliyyət 
göstərirdi.  Bu  dövrdə,  DQMV-də  12  ideoloji  iş  və  partiya  fəalları  məktəbi,  72 
konkret  iqtisadiyyat  məktəbi,  807  kommunist  əməyi  məktəbi  yaradılmışdır. 
Dağlıq Qarabağın şəhər, qəsəbə və kəndlərində  725 məktəb və nəzəri seminar, 54 
xalq  universiteti,  partiya  təbliğatmın  digər  kütləvi  formalarında  195  məktəb 
fəaliyyət göstərirdi.  DQMV-də  xalq universitetləri  üçün  ildə 400 dinləyici  SSRİ- 
nin  müxtəlif  regionlarında  kursdan  keçir  və  təhsil  alırdılar.  DQMV-də 
zəhmətkeşlərin siyasi maarifi və iqtisadi təhsilinin bütün form alan ilə 53326 nəfər 
əhatə olunmuşdu.  K onkret iqtisadiyyat məktəblərində,  iqtisadi seminarlarda  və 
iqtisadi  biliklər  xalq  universitetlərində  iki  mindən  çox,  məhsuldar  əmək 
məktəblərində  təxminən  20  min  adam   təhsil  alırdı.  1980-ci  ildə  DQMV-də 
təbliğat  işində  1899  nəfər  məşğul  olurdu.  Onların  1300  nəfəri  «Təbliğatçı- 
səmərəlilik  və  təbliğat  beşilliyinə» hərəkatm da  iştirak  edirdi.  Dağlıq  Qarabağda 
1800-dən çox təbliğatçı  şəxsi yaradıcılıq planlan üzrə işləyirdi. 246 Təbliğatçılann 
köməyi  ilə  dinləyicilər  əmək  məhsuldarlığmın,  işin  keyfiyyətinin  yüksəlməsinə 
dair  şəxsi  və  kollektiv  planlar,  səmərəlik  və  keyfıyyət  barədə  kompleks  şəxsi 
hesablar, şəxsi qənaət hesablan işləyib hazırlayırdılar.
1980-ci  illərin  əwəllərində  DQMV-də  Vilayət  Partiya  Komitəsi  yanında 
ictimai  rəyi  öyrənmə  və  Sosial  Tədqiqatlar  Şurası  yaradıldı.  Şura  tikinti 
təşkilatlannda,  yüngiil  sənaye  müəssisələrində  fəhlə  kadrları  ilə  apanlan  işin 
vəziyyətini  öyrənmiş,  orta  məktəblərin  və  texniki  peşə  məktəblərinin  gələcək 
məzunlan  arasm da  konkret  sorğu  keçirilmişdir.  Əldə  olunan  m əlum atlann 
təhlili  isə  DQMV-nin  xalq  təsərrüfatmda  kadr  məsələsinin  həll  olunmasmda
mühüm  rol  oynamışdı.  1970-1980-ci  ildə  DQMV-də  bütün  idarə  və  təşkilat,
/
374
hüquq  mühavizə  orqanlarmın  iştirakı  ilə  açıq  məktub  günləri  keçirilirdi.  Belə 
tədbirlərə əvvəlcədən ciddi hazırlıq görülürdü.  Həmin tədbirlərin keçiriləcəyi yer, 
onun  mövzusu  barədə  yerli  qəzetlər  və  ya  radio,  habelə  ictimai  təşkilatlar 
vasitəsilə məlumatlar verilirdi.  Təklif və sualları toplam aq üçün xüsusi situasiyalı 
və  alınan  məktublar  «açıq  məktub  günü»  ərəfəsində  müvafıq  təşkilatların 
rəhbərləri,  vilayət  və  şəhər  partiya  komitələrinin  nümayəndələri,  respublika  və 
vilayət  qəzetlərinin  müxbirləri,  partiya  komitələrinin  katibləri,  müəssisələrin 
rəhbərləri  ilə  birlikdə  təhlil  olunurdu.  Bəhs  etdiyimiz  illərdə,  DQMV-nin 
rayonlarında da sual-cavab gejələri keçirilirdi.  Həmin gecələrdə rabitə, nəqliyyat, 
ticarət  müəssisələrinin  işi,  əmək  intizamımn  möhkəmləndirilməsi  və  məhsulun 
keyfıyyətinin  yaxşılaşdırılması  ilə  əlaqədar  məsələlər  müzakirə  edilirdi.  Bir  il 
ərzində,  DQMV-də  təxminən  50-dən  çox  açıq  m əktub  günü,  sual-cavab  gecəsi 
keçirilmiş  və  hər  bir  tədbirdə  2  mindən  artıq  adam  iştirak  etmişdir.247  Lakin 
DQMV-də  qazanılan  iqtisadi  və  mədəni  naliyyətləri  yalnız  DQMV-də  apanlan 
«ideoloji  iş»in  ayağma  yazmaq  olmaz.  Əlbəttə,  bu  nailiyyətlərin  əldə  edilməsi 
Azərbaycan  höküməti  və  onun  başçısının  bölgəyə  göstərdiyi  dərin  qayğmin 
nəticəsi kimi qiymətiəndirilməlidir.
1970-1985-ci  illərdə  DQMV-də  kütləvi  informasiya  şəbəkəsi  inkişaf 
etməkdə  idi.  Əhalinin  maarifiənməsində,  mədəni  səviyyəsinin  yüksəlməsində, 
ictimai-siyasi  fəaliyyətinin  artm asında  m ətbuat  mühüm  rol  oynayırdı.  Bəhs 
etdiyimiz dövrdə, DQMV-də 6 qəzet erməni dilində,  1-i Azərbaycan dilində və  1-i 
rus  dilində  buraxıhrdı.  Bunlardan,  «Sovetakan  K arabax»  («Sovet  Qarabağı»), 
«M etaksaqorst»  («İpəkçi»),  «K arm ir  Droş»  («Qırmızı  Bayraq»),  «Berekatyun» 
(«Dostluq»),  «Aşxatan»  («Əmək»),  «Koltitesakan»  («Kolxozçu»),  «Şuşa»  və 
«Sovetskiy  Karabax»  qəzetləri  çox  tirajla  Şuşa,  Əskəran,  Ağdərə,  Xankəndi, 
Xocavənd,  H adrud  rayonlarında  yayılırdı.  Qəzetlərin  illik  tirajında  d a   artım 
müşahidə  edilmişdir.  Belə  ki,  1970-ci  ildə  DQM V-də  27  milyon  nüsxə  q^zet 
buraxılmışdırsa  1985-ci ildə 3 milyon nüsxə artaraq  30 milyon nüsxəyə çatmışdır.
248
  .
375

Bəhs  etdiyimiz  illərdə,  DQM V  əhalisi  ittifaq  miqyaslı,  o  ciimlədən, 
Ermənistanda  çap  olunmuş  müxtəlif  jum allara  abunə  yazılmışlar.  Dağlıq 
Qarabağ  əhalisi  1965-ci  ildə  7  milyon  597  min  tiraj  jum al  almmışdısa,  1980-ci 
ildə bu rəqəm artaraq  12 milyona  350 minə çatmış,249  1985-ci ildə isə  14 milyonu 
keçmişdir.
Bəhs  etdiyimiz  illərdə,  DQMV-də  ittifaq  və  respublika  radio  verilişləri 
qəbul  edilirdi.  Erməni  dilində  yerli  radio  verilişləri  DQMV-nin  bütün  qəsəbə  və 
kəndlərində  ardıcıl  yayımlamr  və  qəbul  edilirdi.  Sutkanm  kiçik  bir  hissəsində 
Azərbaycan  dilində  veriliş  efirə  gedirdi.  DQMV-də  Azərbaycan  televiziya 
verilişləri  qəbul  edilirdi.  Burada,  həmçinin,  yerli  televiziya  verilişləri  də 
transilasiya  olunurdu.  1970-1980-d  illərdə  Azərbaycan  Radiosu  və  Televiziyası 
qurum u getdikcə  təkmilləşirdi.  Azərbaycan  radiosu müxtəlif dalğalarda hər gün 
1  proqram   «Araz»  və  «Stereo»  poqramları  ilə  müxtəlif dillərdə  37  saat  veriliş 
yayırdı.  Bu dövrdə,  Azərbaycan  Beynəlxalq  Radiosu təsis edilmişdi.  Azərbaycan 
kütləvi informasiya vasitələri bəşəri və milli dəyərlər fonunda sovet həyat  tərzini, 
rəsmi ideologiyanı geniş təbliğ edirdi.
Bəhs etdiyimiz dövrdə, DQMV-də Azərbaycan Yazıçılar İttifaqmm Dağlıq 
Qarabağ  birliyi  fəaliyyət  göstərirdı.  Burada  nasirlər,  şairlər  dram aturqlar  elmi 
yaradıcılıqla  məşğul  olurdular.  DQMV-də  Azərbaycan  höküməti  tərəfındən 
yaradılmış poliqrafiya idarəsi əsərlərin, müxtəlif ədəbiyyatların nəşr olunmasmda 
mühüm  rol  oynayırdı.  1971-1980-cı  illərdə  DQMV-də  ümumi  tirajı  500  min 
nüsxə  olan  84  adda  kitab  buraxılmışdır  ki,  bundan  366  min  nüsxə  (66  adda) 
erməni dilində olmuşdur. Buraxılan əsərlərin xeyli hissəsi də rus dilində, cüzi nəşr 
Azərbaycan dilində idi250.1981-1982-ci illərdə Vilayət yazıçılannm erməni dilində
10 kitabı,  1983-1985-d illərdə isə  15 kitabı nəşr edilmişdir.
Bəhs  etdiyimiz  dövrdə  Azərbaycanda  hər  il  10-12  milyon  nüsxə  tirajla 
1200-1300  adda  kitab  nəşr  olunurdu25*.  Mərkəzin  diktəsilə  partiya  sənədləri 
«marksizm-leninizm  klassito>lərinin  əsərləri  tərcümə  və  böyük  tirajla ,çap  edilir, 
geniş  təbliğ  olunurdu.  1976-1988-d  illərdə  Heydər  Əliyevin  şəxsi  təşəbbüsü  ilə 
Cəmil  Quliyevin  redaktorluğu  altmda 
Azərbaycan  xalqmm  tarixində  ilk
376
oncildlik  «Azərbaycan  Sovet  Ensklopediyası»  çapdan  çıxdı252.  70-80-d  illərdə 
klassik  Azərbaycan  şair  və  yazıçılarınm  əsərləri  külliyyatı,  çoxcildlik  müxtəlif 
toplular  çap  edildi  və  bunlar  Azərbaycan  xalqınm  milli  oyamşma  əhəmiyyətli 
təsir göstərdi.
1970-ci  illərdə  «geniş  kommunizm  quruculuğu»,  «inkişaf etmiş  sosializm 
cəmiyyəti»  haqqında  fərziyyələr  sovet  ideologiyasımn  əsas  ehkamlarma 
çevrilmişdi.  H ətta  SSRİ  höküməti  sosializm  cəmiyyətinə  qəti  inam   yaratm aq 
üıçün qüsurlari gizlədirdilər.
DQMV-də  «idealoji  cəbhə»  anlammdan  istifadə  edən  Vilayət  rəhbərliyi 
Azərbaycanhlarm  bir  çox  adət-ənənəlrini  sıxışdırırdılar.  Qədim  dövrlərdə 
xalqımızm  məişətinə  daxil  olmuş,  əməksevərliyi,  nədbliyi  tərənnüm  edən, 
müəyyən  dərəcədə  beynəlmiləl  xarakterli  N ovnız  bayramı  D ağhq  Q arabağ 
azərbaycanlılanna  qəti  qadağan  edilmişdi.  Bölgədə  yaşayan  müsəlmanlar  bu 
bayramı  gizli  şəkildə  keçirirdilər.  K ənd  yerlərində  21  «sosialist»  bayram   və 
mərasimi rəsmi  «ənənəyə» çevrilmişdi.  Dini mərasimlər açıq şəkildə sıxışdmlırdı. 
Bir  faktı  xüsusi  qeyd  etməliyik  ki,  XX   əsrin  əwəllərində  Dağlıq  Q arabağ 
ərazisində  17  njəscid  olduğu  halda,  onlar  erməni  vandallan  tərəfindən 
dağıdılmış,  anbara,  idarəyə  çevrilmiş,  1970-d  ildə  isə  onlardan  yalmz  ikisi 
qalmışdır.  Bunlär  isə,  baxımsızlıq  ucbatından  yantm az  vəziyyətə  düşmüşdü. 
İslam  dini  əleyhinə  DQM V  erməni  rəhbərliyinin  ideoloji  əks  təbliğatma 
baxmayaraq,  burada  yaşayan  müsəlmanlar  dini  bayram   və  mərasimləri  gizli 
şəkildə qeyd edirdilər.  Xalqımız öz milli ənənələrini qoruyub saxlamağa çalışırdı.
H.Ə.Əliyevin  xalqımız  üçün  misilsiz  xidmətlərindən  biri  də  ondan  ibarət 
olm uşdur ki,  o  Dağlıq  Qarabağdakı «məsddlərin 
bərpası haqqında  qəran>  (4 
noyabr  1976-ci  il) və  «Azərbaycan  SSR-də dini  birliklər haqqm da əsasnamə  (13 
sentyabr  1976-cı  il)  qəbul  etmişdir.  Həmin  vaxtdan  Şuşadakı  məsddləriırajzin 
bərpasınabaşlandı253. 
y
1970-1985-ci  illərdə  Dağlıq  Q arabağda  Dövlət  M ahm   və  Rəqs 
ansambıhnın  və  Q arabağ  Dövlət  estrada  orkestrinin  repertuarı  daha  da 
zənginləşmişdi. 
SSRİ-nin  bütün  xalqlannın  mahnı  və  rəqslərini  ifa  etməyi

bacaran  kollektivlər  Ukrayna,  Belarusiya,  Ermənistan,  Moldova,  Gürcüstan, 
Şimali  Qafqaz, Arxangelsk,  Rostov,  Baykal-Amur,  Moskva ərazilərində qastrol 
səfərlərdə olmuşdular.
Mədəniyyətimizin  başqa  sahələrində  olduğu  kimi,  Qarabağın  tacı  sayılan 
Şuşa,  həm  də  Azərbaycanm  təbii  konservatoriyası,  musiqi  sənətinin  beşiyi 
olmuşdur.  Şuşa  musiqiçiləri  Azərbaycan  musiqisinin  tarixini  yaratmış  və  onu 
bütün  dünyada  tanıtmışdı.  Təsadüfi  deyildir  ki,  XIX  əsr  Şuşasının 
22 
musiqişünası,  38  xanəndəsi  olmuşdu.  Azərbaycan  musiqisini  bütun  şərqdə, 
Zaqafqaziya  məkanmda  tanınmasmda  Qacar  Sürəyyə  Sədrəddin  qızınm, 
Əbülbaqi  Zülalovun,  Məşədi  Cəmil  Əmirovun,  Süleyman  Ələsgərovun,  Keçəçi 
oğYu  Mühəmməöin,  Həm'ıd  Malıbəylinin,  Məşədi  Məmmədin,  Zültuqar 
Hacıbəyovvn,  Hacı  Hüsünün,  Soitan  Hacıbəyovun,  Rəşid  Behbudovun,  Xan 
Şuşunskinin,  Səid  Şuşunskinin,  Sega.h  İslamm,  Bülbülün,  Həmid  Qurbanovun, 
Zabul  Qasımın  və  başqalarınm  xidmətləri  böyük  olmuşdur.  1970-ci  illərdə  Şuşa 
Rayon  Mədəniyyət  Evində  xalq  çalğı  alətləri  ansambılı  və  dram  kollektivi 
fəaliyyət göstərirdi.  Lakin çox  təəssüflə qeyd etməliyik  ki,  bəhs etdiyimiz dövrdə, 
Şuşada  Azərbaycan  musiqisini  erməni  vandalları  tərəfindən  sıxışdırılması 
nəticəsində,  dünya  şöhrətli  musiqiçilər  yetişdirən  bu  torpaq  bu  gün  həmin 
musiqiçilərə «həsrət» qalmışdır.  DQMV ərazisində və  bütün  Azərbaycanda  Şuşa 
xalq  çalğı  alətləri  ansabılının  rəngarəng  çıxışları  çox  xoş  təssüratla  qarşılanırdı.
1980-ci ildə DQMV-də 700  bədii özfəaliyyət dəməyi  və birliyi  fəaliyyət göstərirdi 
ki, bunlara 8 mindən çox həvəskar cəlb edilmişdir254.
XIX 
əsrdə Azərbaycammıza 95  şair,  100  nüsxəbənd,  19  xəttat,  16 nəqqaş, 
18  memar,  5  astranom,  16  həkim,  42  müəllim  bəxş  etmiş  Yuxarı  Q arabağ  20-ci 
yüzillikdə  də  bu  ənənəni  davam  etdirmişdir.  A panlan  tədqiqatlar  nəticəsində 
məlum  olur  ki,  1980-ci ildə SSRİ  Elmlər  Akademiyası  və müttəfiq respublikanm 
Elmlər  Akademiyalarının  23  həqiqi üzvü,  27  bəstəkar,  40  yazıçı,  32  xalq  artisti, 
115  nəfərdən  çox elmlər  doktoru,  Sovet ordusunun  23  generalı,  görkəmli  dövlət 
xadimləri  DQMV-də  doğulmuş,  böyümüş  və  orada  təhsil  almışdır255.  Bunlara 
misal olaraq,  Azərbaycan  SSRİ  EA-nın  vitse-prezidenti, ASE-nin  baş  redaktoru
378
Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasmın  müxbir  üzvü,  Sovet  tarixçisi,  tarix 
elmlər  doktoru,  professor  C.B.Quüyevi,  görkəmli  Sovet  fıziki-kimyaçısı, 
akademik,  Lenin  M ükafatı  lauriatı  N .S.Yenikolopovun,  filologiya  elmləri 
doktoru,  professor  N.Axundovun,  AM EA  müxbir  üzvü,  dövlət  mükafatı 
laureatı,  professor  C.E.Allahverdiyevi  professor,  Ə.C.Abbasovu,  Azərbaycan 
Milli 
Elmlər 
Akademiyası 
M üxbir  üzvü, 
filologiya  elmləri 
doktoru, 
S.M.Əsədovu, məşhur Azərbaycan  heykəltəraşı  H.M.Əhmədovu texnika  elmləri 
sahəsində ilk professor X.Məlikaslanovu, Azərbaycan maarifçi-pedaqoqun, şäiri 
M .Axundovu istilik  texnikası sahəsində Sovet  alimi V.Yusifovanı,  Sovet  mama- 
genekoloqu,  tibb  elmlər  doktoru,  professor  M.K.MahmudbəyoVu,  Azərbaycan 
Milli  Elmlər  Akademiyası  M üxbir  üzvü,  kimya  elmlər  doktoktoru,  professor 
P.H.Rüstəmovu,  Sovet  fılosofu,  fəlsəfə  elmlər  doktoru,  Əməkdar  elm  xadimi 
M.M. Ağamirovu və başqalarmı misal göstərə bilərik256.
1970-1980-cı  illərdə  DQM V-də  istedadlı  fırça  ustalarından  Rövşən 
Bayramovu,  Tofiq  Zeynalovun, 
Valeh  Məmmədovun  və  başqalarınm 
y aratdıqlan 
rəsm 
əsərləri 
çox 
böyük 
m araq 
doğurmuşdu. 
Şuşada 
Zöhrabbəyovlarin  10  otaqlı  evində  yerləşən  rəsm  qolareyasmda  500-dən  çox 
rəsm  əsərləri  nümaiş  etdirilirdi.  Burada  nümayiş  etdirilən  əsərlər  həm  yerli 
rəssamlarin, həm də respublika dünya rəssamlanmn rəsmləri idi. Dağlıq Qarabağ 
rəssam lannm  çəkdiyi əsərlər beynəlxalq sərgilərdə nümaiş etdirilirdi.  1985-ci ildə 
«Şuşada küçə», «Illər keçdi», «Köhnə şəhərdə məscid», «Günorta», «Şahdaçı» və 
başqa  əsərlər  M oskva  sərgisində  müvəffəqiyyət  qazmmışdı.  Təsvir  edilmiş 
əsərlərin  əksəriyyəti  Şuşa,  onun  təkrarsız  gözəllikləri,  dağlan,  təbiəti,  yollan 
idi257.
1970-ci  illərdən  DQMV-də  maddi-mədəniyyət  abidələri  yenidən  qeydə 
alındı.  O nlann  tədqiqinə,  mühafizəsinə  və  səmərəli  istifadə  olımmasma  diq^ət 
artıniırdı.  Lakin  ictimai  elmlərin  inkişafma  «Hakim  ideologiya»nm  güclü  təzicft 
mənfi təsir göstərirdi. Xüsusilə,  Dağlıq Q arabağda qədim tarixə malik Oğuz-türk 
abidələrini  erməni  vandallan  saxtalaşdırmağa  çalışırdılar.  H ətta,  Şuşam 
«abadlaşdırmaq» 
adı  altm da qədim maddi-mədəniyyət  abidələrimiz

Vilayətin  hakim  dairələri  tərəfindən  dağıdılmışdı.  70-d  illərdə Azərbaycan  Milli 
Elmlər  Akademiyasınm  Tarix  İnstitutunun  əməkdaşları  M.Hüseynovun 
rəhbərliyi  altmda  DQMV  ərazisində  arxeoloji  qazmtı  tədqiqat  işlərini  davanı 
etdirmiş  və  ərazidə  tapılan  qədim  maddi-mədəniyyət  izləri,  əşyalar  ibtidai 
insanlann burada yaşamasmı subut etmişdilər.
1970-1985-ci  illərdə,  DQMV-də  fəaliyyət  göstərən  elmi  idarələr  — 
Xankəndi  Zona  Təcrübə  Stansiyası,  Leninakan  Genetika  və  Seleksiva 
İnstitutunun  Q arabağ  Elmi  Təcrübə  bazasi,  AM EA-nm  Dağlıq  Qarabağ  fıliah, 
Turşsu  Dövlət  Damazhğ  Stansiyası,  Azərbaycan  Kənd  Təsərrüfatı  Texnikası 
Birliyinin  DQMV  fllialıdır.  Xankəndi  A qrar  Sənaye  Birliyi  və  başqa  idarələr 
bölgədə  xaiq  təsərrüfatı  sahəsində  yüksək  məhsuldarlıq  əldə  etmək  üçün  yeni 
ixtiralar  edir,  səmərələşdirici  təkliflər  irəli  sürürdülər.  Həmin  idarələr  DQMV 
təbii  sərvətlərini  dərindən  öyrənib,  aşkarlamış  və  mənimsəmişdilər.  DQMV-də 
nəbatatçılannın  səyləri  Vilayətin  florasmı  öyrənməyə  və  xalq  təsərrüfatında 
ondan  istifadə  etməyin  genişləndirilməsinə,  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin 
məhsuldarhğımn  artırılmasında  həllinə  köməklə  əlaqədar  bitkilərin  fiziologiyası 
və  mühafızəsi  məsələlərinin  tədqiqinə  yönəldilmişdi.  Eyni  zamanda,  bəhs 
etdiyimiz  illərdə,  DQMV-də  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarmın  məhsuldarhğmı 
artırmağm  bioloji  əsaslarını  hazırlamaq  sahəsində  mühüm  işlər  görüldü. 
Azərbaycan  MEA,  Dövlət  Plan  komitəsi,  elm-iqtisadiyyat  idarələrində 
tədqiqatların  miqyasmın  genişlənməsi  DQMV-də  iqtisadiyyatın  inkişafı  üçün 
ehtiyat mənbələrdən istifadəni genişləndirdi.
Beləliklə,  1970-1985-ci  illərdə  Azərbaycan  DQMV-də  mədəniyyətin 
inkişafında  mühüm  dövr  oldu.  Azərbaycan  dövlətinin  başçısı  Heydər  Əliyevin 
uzaqgörən siyasəti nəticəsində Dağlıq Qarabağda təhsil, elm,  mətbuat, ədəbiyyat 
və  incəsənətin  tərəqqisi üçün  münasib  imkanlar  açıldı.  Vilayətin  mənəvi  sərvəti, 
kadr potensiyalı daha da artdı.  Dövlətimizin dərin qayğısı nəticəsində DQMV-də 
mədəniyyət dinamik inkişaf etdi.
380
XVFƏStL
SOVET İMPERİYASINIİFLASDAN QURTARMAQ CƏHDIƏRt, 
DQMV-DƏ «YENİDƏNQURMA» SİYASƏTİ, ONUN AĞIR NƏTİCƏLƏRİ
(1986-1987-CIİLLƏR)
XX 
əsrin  80-d  ülərinin  ortalannda  SSRİ-nin  ictimai-siyasi,  iqtisadi  və 
mənəvi  həyatm da  böhran yarändı.  Bu dövrdə,  Sovet ölkəsində  maddi ehtiyatlar 
azalmış,  ıstehsalm  artım   sürəti,  məhsuldarlığı,  səmərəliliyi  aşağı  düşmüş,  E t T  
ləngiməklə,  infrasturuktur  zəifləmiş,  təbü  ehtiyatlar  azalmış  və  bahalaşmışdı. 
1970-d  illərəllə müqayisədə  80-ci  illərin  ortalannda əmək  məhsuldarlığmm  orta 
iliik  artım ı  2,2  faiz,  istehsal olunan  məhsulun o rta illik  artım ı sənayedə  5,4  faiz, 
kənd  təsərrüfatında  2,8  faiz,  m al  dövriyyəsi  5,4  faiz,  əsaslı  vəsait  qoyıüuşu  4,3 
faiz  aşağı  düşmüşdü.1  Bu  dövrdə,  kommunist  ideologiyasına  inam   azalmış, 
müttəfıq  respublikalarda (o cümlədən, Azərbaycanda) hüquqlann tapdalanm ası, 
sərvətlərin talan olunmasına etiraz və xalqın milli özünüdərk prosesi güclənmişdi. 
Sovet dövlətinm iqtisadi, siyasi və ideoloji əsaslannın iflasa uğramasının daxili və 
xarici  səbəbləri  vardır.  Təsərrüfatda  azad  rəqabətin  olmaması,  güclü  inzibati 
amirlik  idarə  üsulu,  büdcə  vəsaitinin  silahlanmaya  yönəldilməsi  və  iqtisadi 
geriliyi  aradan  qaldırm aq  üçün  tələb  olunan  vəsaitin  olmaması  keçmiş  ittfaq 
hökumətinin  iqtisadi  böhrana  düşməsinə  gətirib  çıxartdı.  Dolayı  yollardan 
isttfadə  edərək  varlanan  mərkəzi  ali  hakimiyyət  orqanlannm   nümayəndələri 
yığdıqlarından  bəhrələnmək  və  dəbdəbəli  yaşamaq  üçün  mövcud  ictimai-siyasi 
sistemin dağüm asına biganə yanaşırdılar.  Hətta, həmin ülərdə, sovetlər ittifaqına 
rəhbərlik  edən  M .S.Qorbaçov  çıxışlanndan  birində  etiraf  etmişdir 
ki, 
«Həyatımm  məqsədi  kommunizmi  məhv  etmək  olub».2  Dövlət  başçısının  idarə 
etdiyi  dövlətə  belə  bir  mövqedən  yanaşması  yəqin  ki,  onun  dağılmasına  gətırib 
çıxarmah idi və çıxardı. 
V
Sovet ittifaqmın dağüması, daxili amiüərlə yanaşı, xarici amillərlə də  bağlı 
olmuşdur.  Hamımıza  m əlum dur  ki,  iki sistem-kapitalizm və sosializm sistemləri 
arasm da  uzunmüddətli  ideoloji  mübarizə  getmişdir.  Belə  bir  şəraitdə  keçmiş
381

SSRİ-nin  Şərqi  Avropada  orta  mənzilli  raketlər  yerləşdirməsi,  Sovet  ordusunun 
Əfqanıstana  soxulması  ümumdünya  antikommunizm  liqasınm  fəaliyyətinin 
genişlənməsinə  səbəb  oldu.  Nəticədə,  demokratik  ölkələrdə  artan  sovet 
təhHikəsinə  qarşı  yeni  hərbi  proqram lar  hazırlandı  və iqtisadi  sanksiyalar  tətbiq 
edildi.  ABŞ  SSRİ-yə  taxıl  ixracmı dayandırdı.  SSRİ dünyadakı  satış  və xammal 
bazarlarmdan  məhrum  oldu.  Bütün  bunlar  sovetlər  ittifaqının  iflasını 
sürətləndirdi.  Sov.  İKP  M K   ölkəni  böhrandan  çıxarmaq  məqsədilə  1985-ci  ilin 
aprelində  «sürətləndirmə  konsepsiyası»nı,  1987-ci  ilin  yanvarında  «aşkarlıq  və 
demokratiaya»  xəttini,  1988-ci  ilin  iyununda «Humanist,  dem okratik sosializm» 
şüarmı  irəli  sürdü.-1  Lakin  mərkəzin  «yenidənqurma»  xətti  imperiyanın  daha 
dərin  böhrana  saldı  və  onun 
süqutunu  sürətləndirdi.  Moskva,  SSRİ-nin 
dağılması  prosesinin  qarşısmı  almaq  üçün  həmişə  istifadə  etdiyi  «Parçala  və 
hökm  et»  siyasətindən  yenə  də  istifadə  etdi.  Hakim  dairələr  milli  münaqişələri, 
antitürk,  antislam  siyasətini  genişləndirdilər.  Azərbaycanı  və  deməli,  həm  də 
Cənubi  Qafqazı  əldə saxlamaq,  eyni zamanda,  türk xalqları ilə Türkiyə arasında 
körpü  olan  Azərbaycanı  əldən  verməmək  üçün  Azərbaycan  dövləti  SSRİ 
rəhbərliyinin  əsas  zərbə  hədəfınə  çevrildi.  Azərbaycanm  Dağlıq  Qarabağ 
bölgəsində  azərbaycanlılann  soyqınmını  törətməklə  Azərbaycanı  parçalamağı, 
zəiflətməyi və özündən aslı vəziyyətə salmağı, bununla da, regionda aqalıq etməyi 
qarşısma  məqsəd qoyan  rus  şovinistləri erməni  millətçilərindən  yenə də bir qaba 
silah  kimi  istıfadə  etdilər.  1988-ci  ildə 
bədnam  yenidənqurmanın  yaratdığı 
aşkarhqdan  sui-istifadə  edən  erməni  millətçiləri,  onların  lobbisi  Azərbaycan 
xalqına  qarşı  kütləvi  yalan  və  böhtan  kompaniyasına  başladılar.  Onlar,  Dağlıq 
Qarabağda  vəziyyəti  gərginləşdirmək,  ictimai  rəyi  öz  tərəflərinə  çəkmək  üçün 
ənənəvi  «əzabkeş»  obrazı  yaratdılar.  Erməni  millətçiləri  əsas  diqqəti  ona 
yönəltdilər ki, guya Azərbaycan rəhbərliyinin qərəzlı siyasəti nəticəsində DQMV- 
nin  iqtisadi  inkişaf səviyyəsı  bütün  Azərbaycan  üzrə  olduğundan  xeyli  aşağıdır. 
Guya  bu  fakt  erməni  əhalisinin  narazıhğma  səbəb olmuş,  onlann  səbir  kasasım 
daşdırıb  hadisələrin 
detanatoru  olmuşdur. 
SSRİ-də,  xaricdə  görkəmli 
iqtisadçılardan  sayılan,  M .Qorbaçovun  iqtisadi  məsələlər  üzrə  müşaviri  olan
382
akadem ik Aqambekyanın  irəli sürdüyü yalançı tezisləri erməni millətçilərinin  əl- 
qolunu daha d a  açdı  və onlarda  Dağlıq Qarabağm  Azərbaycandan  qopanlm ası 
inammı xeyli artırdı. Halbuki, qərəzsiz elmi araşdırm alar nəticəsində məlum olur 
ki,  erməni  millətçilərinin  ortaya  atdıqlan  sosial-iqtisadi  gerilik  konsepsiyası 
bəhanədən başqa bir şey deyildir.  Bütün  iyirmind yüzillik boyu tariximizin hansı 
mərhələsinə  m ü rad ət  etsək  görərik  ki,  Dağlıq  Qarabağm   iqtisadi,  sosial  və 
mədəni  inkişafı  həmişə  ümumrespublika  sədyyəsində  yüksəkdə  dayanmışdır. 
Tədqiq  etdiyimiz  bütün  dövrlərdə olduğu  kimi,  1986-1988-d  illərdə də  DQMV- 
nin  iqtisadi  və  sosial  inkişafı  Azərbaycan  hökumətinin  diqqət  mərkəzində 
olmuşdur.
1989-cu  ildə  ermənipərəst  V.Dorofeyev  M oskvanm  kütləvi  informasiya 
vasitələrində  Azərbaycana  qarşı  qərəzli  mövqe  tutaraq  DQM V-nin  xalq 
təsərrüfatmm  inkişafma  kapital  qoyuluşunun  həcminin  az  olması  haqqnıda 
əsassız,  mənbəsiz  tam am ilə  yanlış  məqalələr  çap  etdirmişdir.4  Həmin  məqalədə 
göstərilirdi  ki,  DQM V-də  adam başm a  düşən  əsaslı  vəsait  qoyuluşunun 
həcmi  respublika  səviyyəsindən  aşağıdır  və  bu  amil  vilayətdə  sosial  gərgmliyi 
daim   artırır,  ermənilərin  müstəqillik  uğrunda  mübarizəsinə  əsas  verir. 
Əsası  olm ayan  fak t  əlində çıraq  gəzdirən kora bənzər.  Təbii ki,  Dorofiyevin  və 
onun  kimi  qızışdırıcı  mövqedən  çıxış  edənlərin  gətirdikbri  «dəlillər»in  heç  bir 
elmi bazası yoxdur.
Bir  məsələni  xüsusi  olaraq  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  istər  ümumittifaq 
miqyasmda,  istərsə  d ə  respublikanm  regionları  səviyyəsində  vəsait  aynlarkən 
həmin  regionun  ölçüsü,  ərazinm  təsərrüfatçılıq  baxımmdan  mənimsənilməsi, 
əhalinin  sayı,  iqtisadiyyatm  strukturu  və  bu  iqtisiadiyyatm  potensial  im kanlan 
nəzərə  ahnmışdır.  Bütün  bunlan  nəzərə  alm am aq  yanlış  nəticələr  əldə  etmək 
deməkdir.  Təkcə,  b ir  faktı  qeyd  edək  ki,  1987-d  ildə  Estoniyaya  və  Dağıstana 
aynlan  investisiyanm  həcmi  RSFSR-ə  aynlan  vəsaitdən  təxminən  180  dəfə  az 
olm uşdur.5  Bu  fak t  həmin  əraziİMİn  Mərkəz  tərəfindən  sıxışdınlıhası 
deməkdirmi? Ə lbəttə yox.  Bu cğr müqayisə tamamilə yanlış mövqedən  yanaşma 
olardı.
3S3

Aparılan  araşdırm alardan  məlum  olur ki,  DQMV-ə aynlan vəsaitin həcmi 
həmişə  ümumrespublika  səviyyəsini 
iistələmişdir.  1960-cı  illərlə  müqayisədə
1980-ci illərdə DQMV-də adambaşına aynlan vəsaitin həcmi 4 dəfə artmışdır (59 
m anatdan  226  m anata  çatmışdır).  Bakı  və Sumqayıt  şəhərlərinə  ayrılan  vəsaitin 
çox  hissəsi  neftçıxarma,  neft-kimya  komplekslərinin  inkişafına  istiqamət- 
lənmişdirsə,  DQMV-ə  ayrılan  investisiya  əhalinin  maddi-məişət  şəraitinin 
yaxşılaşmasma  yönəldilmişdir.  Məsələn,  1988-ci  ildə  ümumrespublika  üzrə  bir 
adama  düşən  istifadəyə  verilmiş  yaşayış  sahəsi  3,64  kvadrat  metr,  DQMV-də 
isə4,76 kvadrat m etr olmuşdur.  Uşaq müəssisələrində əlavə yerlər yaradılmasının 
həcmi DQM V-də orta respublika göstəricisini  1,4 dəfə ötüb keçmişdir.  Həmçinin, 
ümumi  orta  təhsil  müəssisələrində hər on  min  nəfərə düşən  şagird  yerlərinin  sayı 
DQMV  ümumrespublika  səviyyəsindən  1,6  dəfə  qabaqda  gedirdi.  Hər  10  min 
nəfərə  düşən  çarpayılann  sayı  DQMV-də  respublika  üzro  olduğundan  15  faiz 
yüksək  idi.6  Bu  və  ya  bıma  bənzər  elmi  faktlar  minlərlədir.  Erməni 
ekstremislərinin  millətlər  arası  münasibətləri  qızışdırmaq  üçün  faktlan 
bilərəkdən,  qərəzli  şəkildə  təhrif  etməsi  xalqımıza  qarşı  ən  böyük  cinayət 
sayılmalıdır.
Bir  məsələyə  də  xüsusi  aydmlıq  gətirmək  yerinə  düşərdi  ki,  Dağlıq 
Qarabağın  erməni rəhbərliyi  vilayətdə süni sürətdə narazıltq  yaratm aq məqsədilə 
Azərbaycan  hökuməti  tərəfindən  ayrılan  vəsaitin  xeyli  hissəsini  istifadəsiz 
qöymuş  və  ya  lazım  olan  istiqamətə  yönəltməmişdir.  A panlan  tədqiqatlar 
nəticəsində  məlum  ohır  ki,  təkcə  1970-1980-ci  illərdə  45  milyon  m anat  vəsait 
istifadəsiz  qalmış  və  həmin  səbəbə  görə  vilayətin  təsərrüfat  kompleksinə  planda 
nəzərdə  tutulan  əsas  fondlann  147  milyon  manatlığı  verilməmişdir.7  Başqa  bir 
tərəfdən,  istər  Vilayət  Partiya  Komitəsinin 
məsul  vəzifəli  şəxslərinin,  istər 
Vilayət XDS-nin nümayəndələrinin, istərsə də DQM V Rayon  Partiya Komitələri 
başçılannın  plenum,  qurultay  müşavirə  və  konfranslardakı  çıxışları,  nəşr 
olunmuş məqalə və kıtabları  nəzərdən keçirilərkən DQM V-nin sosial,  iqtisadi və 
mədəni  həyatımn  inkişaf  gerçəkliklərindən  geniş  bəhs  olunduğunu  görürük. 
Vilayət  Partiya  Komitəsinin  uzun  müddət  birinci  katibi  işləmiş  B.Gevorkovun
1970-1987-ci  illərdə çıxış və məruzələrində DQMV-nin dinam ik inkişafmdan  söz 
açılır,  qazanılan  uğurlardan  damşılır  və  bölgə  əhalisinin  sosial-iqtisadi 
durum unun, 
həyat 
səviyyəsinin, 
pul 
gəlirlərinin 
Azərbaycamn 
digər 
rayonlarından  yüksəkdə  dayanması  şərh  edilmişdir.8  Bütün  bunlar  real  həyat 
həqiqətləridir.  Hansı  ki,  həmin  realhqlar  erməni  millətçiləri  tərəfindən  etiraf 
edilmişdir  və  təəssüflər  olsun  ki,  1988-ci  ilin  əvvəllərindən  başlayaraq  yuxanda 
qeyd  etdiyimiz  həyat  həqiqətləri  arxa  plana  keçmiş,  ittifaqın  və  xarici  m ətbuat 
səhifələri  vilayətin  geriliyi  barədə uydurma rəqəmlərlə doldurulm uşdur.  Halbuki 
tədqiq  etdiyimiz  bütün  dövrlərdə,  o  cğmlədən,  1986-1988-ci  illərdə  Azərbaycan 
hökuməti  DQM V-də  iqtisadi  və  sosial-mədəni  sahələrin  mütərəqqi  inkişafma 
daim diqqət yetirmişdir.
DQMV  respublikamızm  inkişaf  etmiş  sənaye  regionlanndan  biridir. 
Vilayətdə  sənaye  dinamik  inkişaf  etmişdir.  1987-ci  ilin  əw əllərində  bölgədə 
sənaye istehsal fondlarmın dəyəri  140,2 milyon  m anat təşkil etmişdir.  1980-ci illə 
müqayisədə  1987-ci  ildə  sənaye  istehsal  fondunun  dəyəri  55,6  faiz  artm ışdır  ki, 
bu isə ümum respublika üzrə olan göstəriciferdən 46,5 faiz çox demək id i’ 1988-ci 
ildə  DQM V  sənayesində  on  min  nəfər  adam   çalışırdı  ki  bu  da  1923-cü  illə 
müqayisədə 50 dəfə artım  olduğunu göstərirdi.  1987-ci ildə D QM V əhalisinin hər
10  min  nəfərinə düşən  sənaye məşğulluq göstəricisinə görə yalnız  Bakı-Sumqayıt 
regionlanndan  geri  qalırdı.  1940-cı  illə  müqayisədə  1987-ci  ildə  Dağlıq 
Q arabağda  sənaye  istehsalınm  həcmi  25  dəfə  artacaq  240  milyon  m anata 
çatmışdır.  Yeni  obyektlərin  istifadəyə  verilməsi,  müəssisələrin  avadanlıq  və 
xammalla  təmin  edilməsi  nəticəsində  sənaye  istehsalının  yüksək  inkişaf  sürəti 
təmin  olunm uşdur.  Apanlan  tədqiqatlar  nəticəsində 
məlum  olur  ki, 
1970-1987-ci  illər  ərzində  DQMV  sənaye  istehsalının  inkişaf  sürətinə 
görə  üm umrespublika  səviyyəsini  3  dəfə  ötüb  keçmişdir. 
1987-ci  ilin
dekabr 
m əlum atına 
görə  DQMV-də 
adam başm a 
1,4 
min 
manatlıq