AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi fəLSƏFƏ VƏ HÜquq institutu islam tariX, FƏLSƏFƏ VƏ HÜquq

HÜSEYN İBN ƏLİ 

dusu Hüseynin azsaylı dəstəsinə qarşı hücum
edərək onları məğlub etdilər. Hüseyn bu
döyüşdə öldürüldü. Onun kəsilən başı Übey-
dullah ibn Ziyada, sonra isə xəlifə Yəzidə
Dəməşqə göndərildi. Hüseynlə birlikdə 72
şəxs də öldürülmüşdür. Bunlardan 23-ü onun
yaxın qohumları idi.
Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsi olmuş
Hüseynin öldürülməsi, Xilafətdə durumu
daha da gərginləşdirdi. Bundan sonra Abdul-
lah ibn Zübeyrin başçılığı altında Məkkədə
yeni üsyanlar başladı. Üsyançılar Raşidi
xəlifələr dövründə olan hakimiyyətin bərpa
edilməsini, ölkənin krallığa çevrilməsinin
qarşısının alınmasını tələb edirdilər. 
Bütün bu hadisələrin sonunda Yəzidin
hakimiyyətinə son qoyuldu. Abdullah ibn
Zübeyr bir müddət xəlifə də oldu. Ancaq,
onun 64/684 – 73/692-ci illər arasındakı qısa
müddətli hakimiyyətindən sonra Əməvilər
yenidən gücləndilər.
Hüseyn ibn Əlinin şəhid edilməsi sonrakı
siyasi hadisələrə də təsir etmiş, peyğəmbər
ailəsinin tərəfdarlarını birləşdirmişdir. Son-
ralar Xilafətdəki hakimiyyətə qarşı qaldırılan
bir çox üsyanlar Hüseynin qisasını almaq
çağırışları ilə aparılırdı. Şiələr Hüseyn ibn
Əlini özlərinin üçüncü günahsız imamı kimi
tanıyırlar. Onlar Hüseynin Kərbəlada yer-
ləşən  məzarını günümüzdə də ziyarət et-
məkdədirlər.
HÜZEYFƏ İBN YƏMƏN (35/656-cı
ildə vəfat etmişdir) – Məhəmməd peyğəm-
bərin səhabələrindən biri olmuşdur. Onun
əsli Məkkədən olsa da, Mədinədə doğulmuş-
dur. Onun atası adam öldürdüyünə görə
Məkkədən Mədinəyə qaçmışdır. Məhəmməd
peyğəmbər olduqdan sonra o, onun yanına
gəlmiş və İslamı qəbul etmişdir. Məhəmməd
peyğəmbər Mədinəyə hicrət etdikdən sonra
isə Hüzeyfə ona yardımçı olmuşdur. Bütün
müsəlmanlar kimi o da, müsəlman icmasının
möhkəmlənməsi üçün əlindən gələni etmiş,
döyüşlərin çoxusunda iştirak etmişdir. Uhud
döyüşündə müsəlman döyüşçüləri
Hüzeyfənin atasını öldürmüşdürlər. Onlar
yanılaraq onun düşmənlərdən biri olduğunu
sanmışdılar. Məhəmməd peyğəmbər onun
öldürülməsi xəbərini alan kimi Hüzeyfəyə
atasına görə diyətin ödənilməsinə göstəriş
vermişdir. Ancaq Hüzeyfə bundan imtina et-
mişdir. Xəlifə Əbu Bəkrin hakimiyyəti
dövründə Hüzeyfə dindən çıxmış insanlara
(riddət II) qarşı döyüşlərdə iştirak etmişdir.
Xəlifə  Ömərin hakimiyyəti dövründə isə
İraqda, Həmədanda, Reydə iranlılara qarşı
vuruşmuşdur. Xəlifə Osmanın hakimiyyəti
dövründə Hüzeyfə Azərbaycanda vuruşmuş,
burada o, Quranın oxunması məsələsində ix-
tilafların şahidi olmuş, bu barədə xəlifəyə
xəbər vermişdir. Bundan sonra xəlifə Osman
Quranın redaktə edilib yayılmasını əmr et-
mişdir. Hüzeyfə həm də, hədis ravisi kimi
tanınmışdır.
X
XALİD İBN VALİD (21/642-ci ildə
vəfat etmişdir) – tanınmış ordu sərkərdəsi
olmuşdur.
Məhzumilərdən olan Xalid
Məkkədə doğulmuşdur. Hicrətin 7-ci ilində
İslamı qəbul etmişdir. İlk zamanlar Xalid
müsəlmanların düşməni olub, onlara qarşı
döyüşmüşdür.  Hüdeybiyyə
anlaşmasına
qədər o məkkəlilərin yaraqlı dəstələrinin
başçılarından biri olmuşdur. Elə o zaman
onun yüksək sərkərdəlik bacarığı üzə
çıxmışdır. Elə onun taktiki gedişlərinin sonu
məkkəlilər Uhud döyüşündə müsəlmanlara
qalib gələ bilmişdirlər. Ancaq Hüdeybiyyə
anlaşması reallaşdıqdan sonra Xalid Məhəm-
məd peyğəmbərin yanına gedərək İslamı
qəbul etmişdir.
Hicrətin 8-ci ilində Xalid ilk dəfə müsəl-
116
HÜZEYFƏ İBN YƏMƏN

man ordusuna qatılaraq bizanslılara qarşı
Muta döyüşündə vuruşmuşdur. Müsəlmanlar
Məkkəni fəth etdikdə Xalid süvarilərə
başçılıq etmiş, qureyşlilərin
azsaylı
dəstələrinin müqavimətini qıra bilmişdir.
Məkkə alındıqdan sonra Məhəmməd
peyğəmbər onu ərəblərin tapındıqları Üzza
bütünü sındırmağa göndərmişdir. Sonra
Hüneyn döyüşündə iştirak etmiş Xalid orada
ağır yaralanmışdır. O, Taifin mühasirəyə
alınmasında da iştirak etmişdir. 
Məhəmməd peyğəmbər vəfat etdikdən
sonra xəlifə Əbu Bəkr Xalidi  zəkat ver-
məkdən boyun qaçıran ərəb qəbilələrinə
qarşı vuruşmağa göndərmişdir. Onun
başçılıq etdiyi qoşun Büzahədə yalançı
peyğəmbər Tüleyhəni və onun davamçılarını
darmadağın etmişdir. 
Sonralar Xalid yalançı peyğəmbər
Müseyliməyə qarşı Yəmmaməyə yürüş
edərək qoşununu darmadağın etmiş, onun
özünü isə öldürmüşdür. Yalançı peyğəmbər-
ləri öldürdükdən sonra Xalid zəkat ver-
məkdən boyun qaçırmış qəbilələrə qarşı
yürüş etmiş, onları vergi verməyə məcbur et-
mişdir.
Hicrətin 12-ci ilində Xalid ibn Valid İraqa
İran ordusu ilə döyüşə yollanmışdır. İki ay
qızğın döyüşlərdən sonra onun başçılığı et-
diyi ordu İran qoşununu tamamilə dar-
madağın etmiş, Fərat çayının sahillərini ələ
keçirmişdir. 
Hicrətin 13-cü ilində Xalid Bizans or-
dusuna qarşı döyüşərək Əcnadeyn, Dəməşq,
Xoms, Qüdsü ələ keçirmişdir. Onun başçılığı
ilə Yərmuk döyüşündə bizanslıların ordusu
darmadağın edilmişdir. Bu qələbələrdən
sonra bütün Suriya müsəlmanların əlinə
keçmişdir. Xalid ibn Valid Suriyanın Xoms
şəhərində xəstələnərək vəfat etmişdir.
XARİCİLƏR – İslamdan ayrılmış ilk
məzhəblərdən birinin ardıcıllarıdırlar. On-
ların çoxu əsrlər boyu aşırı, barışmaz yol tu-
taraq başqa müsəlmanlarla mübarizə
aparmışdırlar. Buna görə xaricilik silahlı
müqavimətin, aşırılığın, barışmazlığın
simvoluna çevrilmişdir. Bu məzhəb dördüncü
Raşidi xəlifə Əli ibn Əbu Talibin hakimiyyəti
dövründə ortaya çıxmışdır. 
Suriya valisi Müaviyə ibn Əbu Süfyan
xəlifə Əlinin hakimiyyətini tanımamışdır. O,
xəlifə Osmanı qətlə yetirənlərə qarşı tezliklə
ölçü götürülməsini tələb edirdi. Ancaq,
hakimiyyətdə hələ bərkiməmiş Əli bunu te-
zliklə edə bilməzdi. Osmanı öldürənlərə qarşı
ölçü götürmək üçün o hakimiyyətini
möhkəmləndirməli idi. O, onlara qarşı təd-
birləri o zaman görsəydi Xilafətdə durum
daha da gərginləşə bilərdi. 
Müaviyənin müqavimətini qırmaq üçün
xəlifə Əli 35/657-ci ildə Suriyaya yürüş etdi.
Süffeyn döyüşündə onun xəlifə Əlinin
qoşunu Müaviyənin güclərini sıxışdıra
bilmiş, hətta üstünlük əldə etmişdir. Ancaq
döyüşün qızğın çağında məğlub olacaqlarını
duyan suriyalılar nizələrinə Quran ayələrini
taxaraq Əlini döyüşü saxlamağa qarşıdur-
manı, danışıqlarla (Allahın hökmü ilə) həll
etməyə çağırmışdırlar. Bunun üçün hakim-
lərin seçilməsi təklifi də irəli sürülmüşdür.
Müaviyə ilə sülhə getmək istəməyən Əli
onun qoşununun darmadağın edilməsində
maraqlı idi. Ancaq, onun tərəfdarlarının
çoxu, eləcə də ordu sərkərdələri sülhün
bağlanmasını istəmiş, xəlifə Əli də onlarla
razılaşmalı olmuşdur. 
Ancaq, təşkil edilən məhkəmə problemi
həll etməmişdir. Orada Əli ilə Müaviyənin
nümayəndələri onların hakimiyyətdən uza-
qlaşmalarını dilə gətirib, yeni xəlifənin
seçilməsi prosesinin başlanmasını bildirməli
idilər. Əlinin nümayəndəsi olan Əbu Musa
Əşəri  bunu etdi, ancaq Müaviyənin nü-
mayəndəsi olan Əmir ibn As anlaşmanı
pozaraq Müaviyəyə qarşı çıxış etməmişdir.
Beləliklə, suriyalılar vaxt qazanaraq Əlinin
tərəfdarları arasında təfriqə salmışdırlar.
117
XARİCİLƏR

Beləliklə, onlar məğlubiyyətdən qurtula
bilmişdirlər. 
Məhkəmənin nəticəsindən məyus olan
Əlinin bir çox tərəfdarları, öncə bu
məhkəmənin keçirilməsini tələb etdiklərinə
baxmayaraq onun qanuna uyğun olmamasını
iddia etmiş, onun baş tutduğuna görə isə
Əlini günahlandırmışdırlar. Bununla da,
onlar hər kəsin böyük günaha batdığını elan
etmişdirlər. Çünki, onların fikirlərinə görə
“məhkəməni yalnız Allah qurmalıdır”. Buna
görə də, bu günahdan qurtulmaq üçün hamı
Allah qarşısında tövbə etməlidir. Əlidən də
bunu tələb etmişdirlər. O isə bunu etməkdən
imtina etmiş, özünü günahkar saymadığını
bildirmişdir. Çünki, o özü öncədən bu
məhkəmənin keçirilməsinə qarşı olmuşdur.
Bundan başqa o, məhkəmənin insanlar
tərəfindən qurulmasının mümkün olmasını
iddia etmişdir. Əliyə görə belə olmazsa in-
sanlar arasında qarışıqlıq yaranar. Bununla
belə o iddia edirdi ki, məhkəmə Allahın qa-
nunu ilə aparılmalıdır. Bundan başqa Əlinin
kimsənin basqısı altında nədənsə imtina et-
məsi onun xəlifə kimi xalq qarşısında hörmə-
tinin itirilməsinə də səbəb olardı. Buna görə
Əli özünün bu məsələdə günahsız olduğunu
bildirərək, tövbə etməkdən imtina etmişdir. 
Ancaq Əlinin qoşununda ona qarşı
çıxışlar güclənməkdə idi. Döyüşçülərin
bəziləri Əlinin dəlillərini rədd etmişdir. On-
ların sayı 12000-ə yaxın idi. “Məhkəməni
yalnız Allah qurmalıdır” şüarı ilə çıxış edərək
onlar Əlini tərk edib, Hərurə adlı bir yerdə
toplaşdılar. Buna görə də, onları “hərurilər”
adlandırırdılar. Onlar ilk xaricilər olmuş-
durlar. Beləliklə, Əlinin ordusu zəifləmişdir.
Sonra xaricilik güclü dini və siyasi məzhəbə
çevrilmişdir. Sonrakı illərdə onlar Xilafətdə
silahlı üsyanlar təşkil etmiş, uzun illər
cəmiyyətdə asayışı pozan gücə
çevrilmişdirlər. Belə ki, xaricilər siyasi
məqsədlərinə çatmaq üçün istənilən va-
sitələrə əl atmış, hətta terrordan belə çəkin-
məmişdirlər.
Xaricilər Əli və Müaviyəni özlərinə
düşmən elan edərək onlara qarşı üsyana
qalxdılar. 36/658-ci ildə xəlifə Əli xaricilərə
qarşı yürüş etmiş, Nəhrəvan döyüşündə on-
ları darmadağın etmişdir. Bundan sonra xari-
cilər onu, Müaviyəni və Əmir ibn Ası ölumə
məhkum etmişdilər. 39/661-ci ildə Əlini İbn
Mülcəm adlı bir xarici sui-qəsd nəticəsində
qətl etmişdir. Müaviyə və Əmir ibn Asa qarşı
qəsdlər isə nəticəsiz olmuşdur. 
Əlinin vəfatından sonra xaricilər
Müaviyə və onun sülaləsinə qarşı
müharibələr aparmışdırlar. Müharibələrdə
onlar çoxlu qurbanlar vermişdirlər. Buna
görə də, xaricilərin arasında döyüşlərdə
ölmüş igidləri yad etmə adəti yaranmışdır.
Bu adətə görə onların qisasları alınmalı idi.
Savaşlarda onlar partizanlıq metodlarından
istifadə edərək yaşayış yerlərinə basqınlar
edib, Xilafət qoşunu yaxınlaşanda isə yaxşı
müdafiə olunan yerlərə çəkilirdilər. Onlar
daha çox İraqın şimalında yerləşən Bətaih
adlanan yerdə məskunlaşırdılar. O yerlər
bataqlıq və çətin keçilən ərazilər olduğuna
görə, Xilafət qoşunu ora girə bilmirdi. Bətai-
hdən xaricilər başqa yerlərə basqınlar edib,
insanları öldürüb evlərini yağmalayırdılar.
Ancaq xaricilərin arasında birlik ol-
mamışdır. Hələ hicrətin I əsrində (miladi VII
əsrdə) onlar ibadilər, süfrilər, nəcdilər,
əzraqilər adlı qollara ayrılmışdırlar. Müsəl-
man tarixçiləri xariciliyin ilk qolu kimi
“mühəkkimi”lərin adlarını qeyd edirlər. Son-
rakı illərdə onların arasında parçalanmalar
daha da artmışdır. III/X əsrdə müsəlman tar-
ixçiləri artıq onlarla xarici məzhəbinin qol-
larının olduğunu qeyd etmişdirlər.
Sonrakı onilliklərdə xaricilik İraqda,
İranda, Yəməndə, Şimali Afrikada geniş
yayılmışdır. VI/XI əsrdən sonra isə onlar
gücdən düşmüş, artıq siyasətdən çək-
ilmişdilər. Günümüzdə ibadi xaricilərin az
118
XARİCİLƏR

saylı icmaları Əlcəzairdə, Liviyada,
Mərakeşdə və Ümmanda yaşayırlar.
Xaricilərin bütünü Raşidi
xəlifələrdən olan Osman və Əlini, eləcə də
sonrakı xəlifələri qəbul etmirlər. Müsəlman-
ların çoxu xəlifə kimi Qureyş qəbiləsindən
olan hömkmdarları tanıyırlar. Peyğəmbərin
özü də bu qəbilədən olmuşdur. Belə ki,
Əməvi və  Abbasi xəlifələrinin soyları
qureyşli idi. Xaricilər isə bununla razı dey-
ildilər. Onlar qureyşli olmayanların da xəlifə-
liklərini tanıyırdılar. Xaricilər öz aralarından
xəlifə seçərək onların ədalətli olması şərtini
irəli sürürlər. Onlara görə ədalətli xəlifəyə
qarşı çıxanlarla mübarizə aparmaq lazımdır.
Əgər xəlifə ədalətdən uzaq düşərsə o zaman
o vəzifəsindən getməli ya da öldürülməlidir.
Xaricilərə görə bu dünyada xəlifə olmaya da
bilər, ancaq xəlifəyə ehtiyac yaranarsa hər bir
azad və ya kölə qureyşli xəlifə ola bilər. Xari-
cilərin birinci xəlifəsi Abdullah ibn Vəhb Ra-
sibi olmuşdur.
Xaricilər “kafir” saydıqları hakimiyyətə
qarşı üsyanların vacib olduğunu vurğu-
layırdılar. Onlar yalnız özlərini mömin hesab
edirdilər. Onların dünyagörüşlərini
bölüşməyənlər isə “kafir” adlandırırdılar.
Əgər bir yerdə onların sayı 40-a çatmışdırsa,
onda onlarla silahlı mübarizə aparmaq vacib
buyurulmuşdur. Bu saydan az olanda isə
xaricilər yetərsay yığana qədər təqiyyə etməli
idilər. Din yolunda ölmək xariciliyin ən
başlıca məqsədlərindən biri olmuşdur. Öz
inanclarının doğru olduğuna inanan xaricilər
“ədalətin” qurulması üçün həyatlarını qurban
verirdilər. Bu yolla onlar cənnətə girəcək-
lərinə inanırdılar. Özlərini qurban vermək
istəyi xariciləri aramsız silahlı üsyanlara və
xilafət qoşunları ilə üzləşməyə vadar edirdi.
Bu toqquşmalarda xaricilər çoxlu sayda itk-
ilər verirdilər. Ona görə onların ölmüş
igidlərinin sayı getdikcə artırdı.
Xaricilər “kafirlərlə” savaşlar aparmaqla
kifayətlənmirdilər. Onlar ətraflarında
yaşayan insanlarla bütün əlaqələrini
kəsirdilər, insanlardan ayrılıb başqa yerlərə
köçüb orada yaşayırdılar. Məhəmməd
peyğəmbərin hicrət etməsinə dayanaraq
onlar da özlərini din uğrunda hicrət edənlər
adlandırmış və yaşadıqları yerləri “Darül-Hi-
crət” (Hicrət edənlər ölkəsi), yollarını azmış
saydıqları müsəlmanların yaşadıqları yerləri
isə “Darül-Harb” (Müharibə ölkəsi) adlandır-
mışdırlar.
Xaricilərin öz mübarizələrinin
nəticəsində hicrətin II – III əsrlərində Şimali
Afrikada Midrarilər və Rüstəmilər, Ərəbistan
yarımadasında isə Ümman dövlətlərini
yarada bilmişdirlər. Ancaq, hakimiyyətə
gəldikdən sonra onların öndərləri xariciliyin
ilkin məqsədlərindən uzaqlaşıb, sülalə
hakimiyyətlərini qurmuşdurlar. Ən tanınmış
xarici məzhəbləri əzraqilər, nəcdilər, süfrilər,
əcradilər, ibadilərdir. İslamdan çıxmış xarici
qolları isə məymunilər və yəzdilər hesab ol-
unurlar.   
XATİB_–_məscidlərdə_xütbə_oxuyan_din__xadimidir.'>XATİB – məscidlərdə xütbə oxuyan din
xadimidir. Xütbədən əvvəl o, minbərin
yanında durur və minbərə çıxdıqdan sonra
isə üzünü insanlara çevirir. Bundan sonra
müəzzin müsəlmanları ibadətə çağırmaq
üçün azanı oxuyur. Xatib də insanlarla bir-
likdə azana qulaq asır, sonra ayaq üstə hər
hansı bir məsələ üzrə iki hissədən ibarət olan
xütbə oxuyur. Xütbənin birinci hissəsini ox-
uyandan sonra yerə oturur. Sonra yenidən
qalxaraq ikinci hissəsinə davam edir. Xatib
xütbəni uzatmamalı, bacardıqca tez oxuyub
qurtarmalıdır. İbadətə toplanmış müsəlman-
lara gəldikdə isə onlar xatibi diqqətlə din-
ləməlidirlər. Xütbə zamanı danışmaq, səs
salmaq olmaz. Bütün diqqət xatibə yönəlmə-
lidir. Xütbə oxunanda namaz qılmaq da məs-
ləhət görülmür. 
119
XATİB

XƏDİCƏ BİNT XÜVEYLİD
–
Məhəmməd peyğəmbərin birinci xanımı ol-
muşdur. Qüreyşlilərdən olan Xədicə Məhəm-
məd  peyğəmbərin həyatında müstəsna rol
oynamışdır. Xədicə Məhəmmədlə evlən-
məzdən əvvəl iki dəfə evlənmişdir. Onun bir-
inci əri olmuş Atiq ibn Əyizdən Xədicənin
bir qızı olmuşdur. Əri dünyasını dəyişdikdən
sonra o, Təmim qəbiləsindən olmuş Əbu
Haləyə ərə getmişdir. İkinci evlilikdən onun
bir oğlu və iki qızı dünyaya gəlmişdir. Əbu
Halənin ölümündən sonra Xədicə, hələ
peyğəmbər olmamış Məhəmmədə ərə get-
mişdir.
Rəvayətlərə görə, Xədicə ticarət işlərini
ilə məşğul olan varlı bir qadın olmuşdur. Bu
məqsədlə o, Suriyaya öz muzdlu adamlarını
göndərirdi. Məhəmməd də onlardan biri ol-
muşdur. O, Suriyaya Xədicənin qulluqçusu
Məysərə ilə birlikdə getmişdir. Orada özünü
ən yaxşı tərəfdən göstərə bilmiş Məhəmməd
qarşısında olan tapşırığı uğurla yerinə yetir-
miş, Xədicəyə böyük gəlir qazandıra
bilmişdir. Məysərə Məhəmmədin dəyərli,
yüksək əxlaqlı və sağlam düşüncəli bir insan
olduğunu Xədicəyə xəbər vermişdir. Bundan
sonra Xədicə təmsilçinin vasitəsi ilə Məhəm-
mədə onunla evlənmək təklifini çatdırmışdır.
Məhəmməd də bu təklifi qəbul etmişdir.
Məhəmmədin əmisi Əbu Talib, Xədicə üçün
elçi getmiş, onların toyunu öz evində et-
mişdir. Bir çox qaynaqlara görə o zaman
Xədicənin 40, Məhəmmədin isə 25 yaşı ol-
muşdur. Onların bu evlilikdən Fatimə, Ümm
Gülsüm,  Zeynəb və  Ruqiyyə adlı qızları,
eləcə də Qasım və Abdullah adlı oğulları
doğulmuşdur.
İslam ənənəsinə görə Xədicə Məhəm-
mədin peyğəmbərliyini tanımış ilk insan ol-
muşdur. O, hər şeydə ərini dəstəkləyərək
onun mənəvi dayağına çevrilmişdir. Məhəm-
məd Xədicəni sevmiş, onu ən yaxşı qadın ad-
landıraraq həyatının sonuna qədər yad
etmişdir. Xədicənin ölümünə qədər onun
başqa xanımlarla evliliyi olmamışdır. Xədicə
Məhəmmədin peyğəmbərliyinin onuncu
ilində Məkkədə vəfat etmişdir.
XƏLİFƏ – Məhəmməd peyğəmbərdən
sonra İslam dövlətinin dünyəvi və dini
başçısı, həm də idarəçisidir. Xəlifə Məhəm-
məd  peyğəmbərin təmsilçisi,  Allahın yer
üzündəki qanunlarının qoruyucusu, eləcə də
bütün müsəlmanların öndəridir. Xəlifələr
bütün ölkənin şəriət  qanunları ilə idarə
edilməsini və onun qorunmasını təmin etmə-
lidir. Müsəlmanların əksəriyyətinə görə soyu
Qureyş qəbiləsindən olan sağlam düşüncəli,
dini yaxşı bilən ədalətli müsəlman xəlifə ola
bilər. O, müsəlmanları işğalçılardan qoru-
mağı bacarmalı və yüksək şəxsi keyfiyyətləri
ilə fərqlənməlidir. Bu tələblərə cavab verən
qureyşli olmasa, onda bu kimi keyfiyyətləri
olan hər bir müsəlman xəlifə ola bilər. Xalq
bütün bu özəllikləri olan xəlifəni tanımalıdır.
Yalnız istisna durumlarda (məsələn, İslam-
dan  dönsə) ona qarşı üsyan etmək
mümkündür. Müsəlmanların eyni vaxtda yal-
nız bir xəlifəsi olmalıdır. İki və daha çox
adam xəlifəliyə iddia etsə, onda daha öncə
seçilmiş insan qanuna uyğun olan xəlifə
hesab edilməlidir. Məhəmməd peyğəmbərdən
sonra Xilafəti Raşidi xəlifələr idarə et-
mişdirlər. Bundan sonra Xilafət imperator-
luğa çevrilmişdir. Şiələr qanuni xəlifələr kimi
yalnız Əlini və onun soyundan olan imamları
tanıyırlar. 
XƏLVƏT –  sufilikdə təriqət şeyxinin
göstərişi ilə müridin təkkədə müəyyən vaxt
təklikdə qalmasıdır. Bu  adət təriqətə yeni
gəlmiş müridlər üçün bir qədər sonra tətbiq
olunur. Təklikdə mürid nəfsini çirkabdan
təmizləyir və durmadan Allahı zikr edir. Bu-
rada o demək olar ki, vaxtını aramsız
ibadətlərlə keçirir. Sufi təriqətlərində tək-
likdə qalmanın vaxtı 3, 40 ya da 1001 gün
olur. Ən çox yayılmış təkliyə çəkilmə 40
120
XƏDİCƏ BİNT XÜVEYLİD

günlük xəlvətdir. Ona ərəbcə “ərbəin”, farsca
“çilə” deyirlər. Bu rəqəmi sufilər Quranın 7-
ci surəsinin 142-ci ayəsinə istinad edərək
qeyd edirlər. Qəzali kimi sufi alimləri də tək-
liyə çəkilməyə böyük əhəmiyyət vermişdir.
XƏLVƏTİLƏR –  sufi təriqətlərindən
birinin davamçılarıdırlar. Bu təriqətin adı
Əbu Abdullah Siracəddin Ömər ibn
Əqmələddin Xəlvətiyə (800/1397-ci ildə
vəfat etmişdir) ilə bağlıdır. Onun müəllimi
əmisi Kəriməddin Xəlvəti olmuşdur. Ömər
Xəlvəti  xəlvətə çəkilmək ayininə böyük
əhəmiyyət verdiyindən bu yol xəlvətilik ad-
landırılmışdır. Bu yolun mənəvi varislik sil-
siləsi Əli ibn Əbu Talibə gedib çıxır. İranın
Şimal və Qərbində, eləcə də Azərbaycanda
geniş yayılmışdır. Xəlvətiliyin ikinci müəl-
limi Azərbaycanın görkəmli sufisi Cəlaləd-
din Yəhya Şirvani Bakuvi (868/1464-cü ildə
vəfat etmişdir) olmuşdur. O, Şamaxıda
doğulmuş, Bakıda vəfat etmişdir. Onun,
eləcə də davamçısı olmuş Nəsirəddin Dədə
Ömər Aydıninin xəlvətilik ideyaları Azərbay-
can və İranda geniş yayılmışdır. Türk
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu sultanları onları
dəstəkləmişdirlər. Sonra xəlvətilik Osmanlı
imperiyasında da yayılmışdır. Onları I Süley-
man və I Səlim kimi türk sultanları xüsusi
dəstəkləmişdirlər. Buna görə xəlvətiliyin
davamçıları imperiyanın müxtəlif yerlərində,
eləcə də Balkanlarda da geniş yayılmışdır.
Ancaq, X/XVI əsrlərdə İranda və Azər-
baycanda güclənmiş Səfəvilər xəlvətiliyi
sıxışdırıb ortadan çıxarmışdırlar. Türkiyədə
xəlvətilik 1925-ci ilə qədər fəaliyyət göstər-
miş, sonra isə onların təkkələri bağlanmışdır.
İndi xəlvəti təriqətinin mənsubları Misir, Şi-
mali Afrika, Sudan, Yaxın Şərq, Balkanlar,
Avropa və Amerikada vardırlar. 
Bu təriqətin yalnız ilk dövrlərində
Təbrizdə yerləşən bir mərkəzi olmuşdur.
Sonra isə xəlvətilik müxtəlif şeyxlərin
başçılıq etdiyi kiçik icmalara bölünmüşdür.
Onların  adətləri və mərasimləri bir-bir-
lərindən fərqlənirlər. Xəlvətiliyin 30 yaxın
qolu vardır. 
Xəlvətilik təlimində İbn Ərəbinin
vəhdəti-vücud anlayışı önəmli yer tutur.
Təriqətdə üç gündən qırx günə qədər xəlvətə
çəkilmə adəti vardır. Xəlvətilərin mənəvi
yolunda  zikrlər, rabitə, sükut, aclıq
təcrübələri də nəzər çarpır. Xəlvətilikdə yux-
uların yozumuna da böyük əhəmiyyət verilir.      
XƏMR –  Quranda qeyd edilən şərab
növüdür. Tərkibində alkol olan sərxoşedici
maddədir. Müsəlman fəqihlərinin əksəriyyət-
inə görə içkilərin içilməsi və ya daxilə qəbul
edilməsi müsəlmanlar üçün qadağandır. Bu
ayədə sözü keçən “xəmr” sözünü müsəlman
alimləri bütün spirtli içkilərə aid edirlər.
Spirtli içkilərin içilməsi Əhdi-Ətiq (Lev, 10:
8) və Əhdi-Cədiddə (Matta, 26: 29)
bəyənilməmiş, ancaq qadağan da olun-
mamışdır.  Məhəmməd peyğəmbərin həy-
atının Məkkə dövründə sərxoşedici içkilərin
içilməsi qadağan edilməsə də, sonrakı dövr-
lərdə spirtli içkilərin istifadəsi müsəlmanlara
haram qılınmışdır. Bir ayədə deyilir ki,
içkidə müəyyən qədər xeyir vardır, ancaq
onun zərəri xeyrindən çoxdur (Quran, 2:
219). Daha birində isə namaza sərxoş halda
yaxınlaşmamaq əmri edilmişdir (Quran, 4:
43). Fiqhdə insanı az olsa belə normal du-
rumdan çıxardan hər bir maddə sərxoşedici
hesab edilir. Beləliklə, İslamda insanı sərxoş
edən təkcə spirtli içkilər deyil, həm narkotik-
lər, eləcə də başqa bu qəbildən olan maddələr
yasaqlanmışdır. Spirtli içkilərin (sərxoşedici
maddələrin) ticarəti də müsəlman üçün
haramdır.