AZƏrbaycan milli elmlər akademi­yasi­ folklor institutu ­­­­­­­­­­­­­­­­­ ZÜMRÜd məNSİmova zaqatala

Tufarqanlı Abbas:

Nə ağlarsan, nə sızlarsan,

Bir dərdi beş olan könlüm.

Axırda zünnar bağlarsan,

Qəmə yoldaş olan könlüm (15, 62).
Aşıq Məhəmməd:

Nədən susdun, nə sakitsən,

Dərya kimi daşan könlüm.

Yoxsa daha qocalıbsan,

Qarlı dağlar aşan könlüm (12, 238).

Aşıq Məhəmməd klassik ənənəyə sadiq qal­mış, sələflərinin yaratdığı ənə­nə­dən lazımı şəkildə bəhrə­lənə bilmişdir. O, poeziya­sında «könül» silsi­lə­sində şeirlər ya­­rat­mışdır ki, bu da onun ənə­nəyə bağlılığını göstərir. Bu silsilədən olan şeir­lə­ri­nin əksəriy­yətində ustad öz könlünə müraciət edərək onunla canlı bir var­lıq­ kimi dərd­ləşir:

Vaxt olar çıxarsan ərşə-asmana,

Vaxt olar, havadan yenərsən, könül.

Vaxt olar düşərsən çiskin-dumana,

Vaxt olar hər işi qanarsan, könül (78).

Aşıq Məhəmmədin yaradıcılığında dini-ürfani nümunələrə də təsadüf olu­nur. «Görün», «Pərvər­digar», «Bir cam az», «Necə­dir», «Səni» və s. şeirlərini yu­xa­­­rıda deyilənlərə nümunə göstər­mək olar. Zaqatalada bu gün də yaşayıb-ya­ra­dan ustad sənətkar­larımızdan olan varxiyanlı Mədətin de­di­yi­nə əsasən, Aşıq Mə­həm­məd məclis­lərdə bədahətən şeir deyib, saz çalanda, maraqlı söh­bətlər edəndə onun haqq aşığı olduğu isbat olunurdu. Haqq aşığı olma­sını bütün ürfani şeir­lə­rin­­də izləmək müm­kündür. Şə­riə­ti yaxşı bilən sənətkar sonralar tə­ri­­qəti də öy­rənir. Us­ta­dın haqq aşığı olması barədə el arasında müxtəlif rəvayətlər də do­la­şır. Ür­fa­ni də­yər­­lərin əks olduğu və Ş.İ.Xətainin “Sazım” qoşmasına uy­ğun «Bir cam az» rədifli qoşması bu baxımdan xüsusi maraq do­ğurur:

Yatmış idim, qafil gəldi üstümə,

Bir cam dolu, bir cam yarı, bir cam az.

Üç muradı onda tutdum dəstimə,

Bir cam kamal, bir cam söhbət, bir cam söz (78).

Qoşmanın məzmunundan göründüyü kimi, ustad Xıdırın, Şahlar şa­hının öz əlləriylə içirdikləri eşq badəsinə işarə edir. Hə­min dəmdə Allahdan, onun müqəd­dəslərindən ağıl-kamal, ustad sənət­kara el arasında ucalıq gətirən müd­rik söz sahibi olmağını diləyir.

«Səni» rədifli qoşmasında sənət­kar yenə də öz kön­lünə mü­ra­ciət edir. Ona eşqin camından içdiyi üçün öz halından gileylənir:

Dedim, könül, içmə eşqin camını,

O, hicran oxuna keçirdər səni,

Eşq bir atəşdir, dözə bilməzsən,

Yandırıb göylərə ucaldar səni (78).

Aşıq Məhəmməd əslində Novruzu Qəndaba, Abbası Gülgəzə yetirən eşq ca­mı­nın onların başına gətirdikləri müsibətlərdən, sınaqdan keçdikləri hər işindən xə­bər­dardır. Allah eşqinin atəşinə düşən haqq aşığı acılara sinə gərə bilmədikcə kə­dərlənir, könlünü qınaq yerinə çevirir. Hərdən isə bu acının müqəddəs ərən­lə­rin, övliyaların əliylə içdiyi abi-kövsərlə bağlı olduğunu xatırlıyıb susur və bunu özü­nə şərəf bilir. «Yüküm» rədifli divanisində bu barədə deyir:

Mərdanələr yığılıban, söhbəti xoş eyləsin,

Bir-birinə xoş deyibən, sərin peşkəş eyləsin,

Sadiqəm, mərd məclisində içənlər nuş eyləsin,

Abi-kövsərdən almışam, abi-zülaldı yüküm (78).

Dünyanın sirlərini bilən, hal və qaldan xəbər­dar olan sənətkar mizan-tərəzidə həmişə ədalətli olmağı ilə üstün gələcəyini xatırlayıb için­də təskin­lik_­ tapır. Axi­­­rət gününü yada salan ustad insanlara yalandan, hiy­lə­dən kənar dur­mağı töv­si­yə edir. «Haray» divanisi bu baxımdan maraqlıdır:

Təqdirdən xəlq olanların can gələr bədəninə,

Hər kəsin hesab-kitabın yazıb verir əlinə,

Ələsətdə müsəlmanlar gələr yola-ərkana,

Onda çox vay halına tapmazsan izim, haray (78).

«Pərvərdigar» divanisində isə o, insanlara dünya malına bel bağlama­ma­ğı, yal­­nız bir olan Allaha güvənməyi məsləhət görür:

Adəm Həvvadan yarandı, nə qədər ki, bəndə var.

Üryan gəlib, üryan gedən sultan da var, xan da var.

Bu divan o divan döyil, bir ulu divan da var.

Qurular mizan-tərəzi divani, pərvərdigar (78).

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Aşıq Məhəm­mədin haqq aşığı olması, hazır­ca­vab­lığı barəsində el arasında bu gün də çoxlu sayda rəvayətlər dolan­maq­da­dır. Aşıq Məhəmməd həm də yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malik bir sənətkar ol­muş­dur. O, hər kə­sin səhvini ikilikdə deyər, camaat arasında heç kimə tutduğu işə gö­rə xəcalət çəkdirməzdi.

Fikrimizcə, Aşıq Məhəmməd poeziyası öz dolğunluğu, bit­kin­liyi ilə özü­n­dən sonra gələn nəsillərə gərəkli nümunə olacaq­dır. Prof. Hüseyn İsmayılovun fik­rin­cə, mənəvi xəzinəmizin in­ci­ləri eldən-elə, dildən-dilə keçərək öz tarixi kö­kü­nü qo­rumaqdadır (22, 4-5).

Zaqatalada tarixən istedadlı sənətkarlar yaşayıb-yaratmışlar. Bu günə kimi be­lə sənətkar­ların həyat və yaradıcılıq irsləri layiqincə araş­dırılmadığından bəzi təd­qiqatlarda yalnız adı çəkilmişdir. Zənni­mizcə, Azərbaycan aşıq sənətinin az və ya­xud çox öyrənil­di­yi bölgələri var. Təəssüf ki, Zaqatala da az öyrə­nilən böl­gə­lə­ri­­mizdəndir. Məhz bu səbəbdəndir ki, bəzi hallarda Za­qa­ta­la aşıq mühitini Dərbənd, Şirvan, mühitləri daxilində vermişlər (85, 53-54; 66, 164-165). Amma bu mühitdə istər tari­xən yaşayan, istərsə də bu gün yaşamaqda da­vam edən, el ara­sın­da sayılıb-se­çilən sənət­kar­ların özlərinə­məxsus yaradı­cılıq xü­­su­siyyətləri, sə­ləf­lərdən gələn ustad-şagird ənənəsinin az da olsa yaşaması, ustad aşıq­ların xüsusi ifa tərzləri, repertuar zən­gin­liyi mühitin məhz Zaqatala aşıq mü­­hi­ti adlan­masına əsas verir. Varxiyanlı Aşıq Mə­həmmədin qoyduğu ənənəni la­yi­qin­cə da­vam etdirən, ustad aşıq səviyyəsinə qədər yüksələn aşıqları­mız­dan yen­gi­yan­lı Aşıq Əlixa­nın, qandaxlı Aşıq Arabın, «Ka­mal» təxəl­lü­sü ilə şeirlər yazan ta­lalı Aşıq Dibronun adlarını çək­mək olar. Adları çəkilən bu aşıq­ların hər biri ay­rılıqda öz dəs­ti-xətti ilə, şagird öyrətmə bacarığı ilə tanınan aşıqları­mızdan olmuşdur.

1861-ci ildə Zaqatalanın Qandax kəndində yoxsul, zəhmətkeş bir ailədə ana­dan olan Aşıq Arab çox maraqlı və əzablı bir həyat yolu keçmişdir. Hələ ki­çik yaşlarından atasını itirən Aşıq Arab ailəsinin yükünü öz üzərinə götürmək məc­buriyyətində qalır. O bəylərin evində nökər­çilik edib, evə çörək pulu gəti­rər­miş. Arabın dərdinə ortaq olan, ona təsəlli verən qonşusu və müasiri Aşıq Əziz­xan olmuşdur. Aşıq Arabda aşıq sə­nətinə olan marağı sazı, şən və şirin çalğısı ilə məhz qonşusu Əzizxan ya­ratmışdı. Ona tez-tez klassik aşıqlarımızdan söz açır, şeirin-sənətin və sözün hik­mə­tini öyrədirdi. Aşıq Şenlik haqqında aşıq Əzizxandan həmişə xoş sözlər eşi­dən, yara­dıcılığına və şəxsiy­yə­ti­nə­ böyük hör­mətlə ya­na­şan sənətkar 1930-cu ildə «Öldü» rədifli qoş­ma­sını yazır. Çox­ təəssüf ki, onun yaradıcı­lığından bizə gəlib ça­tan yalnız «Bu gə­lən», «Bax­ın»,­ «Dağlar» rədifli qoşmaları və «Yoxdur», «Mən» rə­difli gəraylıları olmuşdur. Aşıq Arabın müraciət etdiyi mövzu­ların əsasını nə­si­hət xarak­terli ustadna­mələri, insan və təbiət gözəlliyinin tərənnümü, nəha­yət, di­nin təbliği, ürfani şeirlər təşkil edir. Ustad sənətkar şeirlərinin əksəriyyətində dər­sini haqdan, gücünü, qüdrətini eldən aldığına işarə edir. «Bu gələn» qoş­ma­sın­da ustad sənətkar insanlar ara­sın­da­ xaini, pisi, pisliyi görmək istəmədiyini bil­di­rir:

Aşıq Arab haqdan aldı payını,

Çıxdaş olsun aralıqdan xaini.

İtirmərəm yarın haqqı-sayını,

Köhnə yardı, vəfadardı bu gələn (78).

Burada onun sevgisinə olan vəfası, etibarı da çox aydın şə­kildə duyul­maq­da­­dır. Aşıq Arab «Mən» rədifli gəraylısında Al­lahdan əmanət verilən canı haqq yo­lundan ayırmamağa, pislərdən, pisliklərdən kənar olmağa çağırır, yeri gəl­dik­cə­­ özünü İbrahim züryəti, Məhəmməd ümməti hesab edir:

Quranda oxudum ayət,

Məkkəni edəm ziyarət.

Daim çəkirəm salavat,

Məhəmməd ümmətiyəm mən (78).

Aşıq Arab insanlara olduğu kimi qiymət ver­məyə üstünlük vermişdir. O, in­sa­nın əxlaqi keyfiy­yət­lərinə, onun tərbiyəsinə daha çox önəm vermişdir:

Öz doğma yurdumun meyvə bağında,

Alma, heyva dərən bir sona gördüm.

Başında ağ çalma, ayağında məs,

Bürünmüş ipəkdən ağ dona, gördüm.

Söz açdım, gənclikdən, sevgidən, yardan,

Arada dik baxıb, dil açdı birdən.

Söylədi, oğlum var, incimə məndən,

Mən onu mehriban bir ana gördüm (78).

Burada gözəlin yalnız daxili aləmi deyil, onun saf məhəb­bə­tinə, övladına sa­diq­liyi deyil, eyni zamanda xarici görkəmi, geyin­diyi libası səmimiy­yətilə təsvir olu­nur. Bütün bu xüsusiyyətlər ustadın klassik irsə dərindən bələd olmasından və in­san­lığa verdiyi yüksək dəyərdən irəli gəlir. Əlimizdə olan şeirlərindən mə­lum olur ki, Aşıq Arab zəngin yaradıcılıq irsinə malik ol­muşdur. Zaqatalalı ustad aşıq­ların dediklərinə görə, Aşıq Arabın özünə­məxsus və maraqlı tərzdə məclis apa­rmağı olmuşdur. O, hər hansı məclisdə olarkən özündən əvvəlki ustad­ların ya­ra­dı­cı­lığına müraciət etməklə yanaşı, öz repertua­rından da böyük məharətlə istifadə edə­rək, məclis əhlinin ruhunu oxşayan havalar ifa edərmiş. Qurban Şabanov ata­sı Aşıq Murtuzəliyə istinadən yazır ki, Kor Nəzirlə Aşıq Arab məc­lislərin birin­də deyiş­mişdir. Çox təəssüf ki, deyişmə yazıya alın­ma­dı­ğı­ndan bu günümüzə gəlib çatmamışdır. Aşıq Arab 1938-ci ildə vəfat edib. Onun mənəvi irsi sonrakı aşıq­ların yaradıcılığında da dərin iz burax­mışdır.

Zaqatala aşıq mühitinin tarixi nümayən­dələrindən biri də Aşıq Dibro olub. O, 1861-ci ildə Zaqatalanın Aşağı Tala kəndin­də anadan olmuşdur. Onun şeirləri XX əs­rin 30-cu illərində çap olunan «Aşıqlar» kitabında verilmişdir. Sonralar isə «Şə­ki-Zaqa­tala antologiyası» kita­bında ustad sənətkarın bir neçə şeiri nəşr olu­nub. Burada diqqəti çəkən məqamlardan biri də budur ki, adı çəkilən mən­bə­lər­də sənətkarın olum tarixi müxtəlif illərə təsadüf edir. Azər­baycan Folkloru an­to­lo­giyası (Şəki, Qəbələ, Oğuz, Qax, Zaqatala, Baləkən folkloru) kitabında Aşıq Dib­ronun 1875-ci ildə anadan olduğu göstərilir. Onu da qeyd edək ki, Aşıq Dib­ro Molla Cumanın müasiri olmuş, eyni zamanda ustadın qızı Xanım­balanın onun yeganə davamçısı olduğu göstərilmişdir (21, 45-49). Zaqata­lalı ustad aşıqların de­dik­lərinə görə, Molla Cuma Zaqatalada tez-tez məclislər aparmış, qabaqcıl aşıq­larla deyişmiş, gözəllərin şəni­nə şeirlər demişdir. Onun istər öz elindən, is­tər­sə də kənar ellər­dən, onlarla şagirdləri ol­muş­­dur. Balakənin İtitala kəndindən olan Aşıq Məhəmməd Həsrətov Məhəm­məd Əli oğlu da onun yetirmə­lərindən bi­­ri olmuşdur. Molla Cuma Zaqa­ta­la­da və onun bir çox kəndlərində  Carda, Ta­­lada məclislərdə olarkən «Əliabad», «Dün­ya», «Yollar» və s. şeirlərini bə­da­hətən demişdir. Bütün bunlar Aşıq Dibro haqqında maraq­lı məlumatlar verir. «Aşıq Dibronun yaratdığı sənət inciləri, xüsusilə təc­nis, qıfılbənd, ustadnamə və s. kimi başqa şeirləri onun aşıq yaradıcılığındakı möv­qeyini yada salmağa və onun istedadlı bir sənətkar olduğunu söyləməyə haqq verir» (110, 6).

Aşıq Dibronun şeirlərində yaşadığı zəmanədən şikayət, təbiət tərənnümü və gö­zəlin real təsviri öz əksini tapır. Onun «Dünya» rədifli qoşmasında isə öyüd-nə­sihət məzmunlu misraları diqqət çəkir:

Azma bu dünyada haqqın yolunu,

Adildi, müdrükdü, uludu dünya.

Ötər, fəhm etməzsən qilü-qalına,

Çiskindi, dumandı, doludu dünya (78).

H.İsmayılov Aşıq Dibro yaradıcılığında böyü­yə hörmətin, in­sanpər­vər­liyin, dos­tluğun, sadiq­liyin, mərdliyin təbliği, namərd­lik, pislik, paxıllıq kimi mənfi si­fə­­tlərin tənqid olunması baxı­mından yüksək dəyər verir və onun poezi­ya­sını «əx­la­qi fikirlər mənbəyi» adlandırmışdır (58, 170-171). Həqiqə­tən də, Aşıq Dibro poe­zi­ya­sı insanı düşün­dü­rür,­ ona bədii zövq, rahatlıq bəxş edir, mənəviy­yatını saflaş­dırır.

Saf məhəbbəti Aşıq Dibro yaradıcılığının əsas qayəsi hesab etmək olar. Mü­hi­tin digər aşıqların­dan fərqli olaraq, Aşıq Dibro gözələ fərqli mövqe­dən ya­naşır. O, gözəlin əxlaqı, tərbiyəsi, da­xili aləminin zənginliyi ilə yanaşı, onun xa­ri­ci gözəl­liyinə də üstünlük verir. Aşıq Dibro gözəlin bütün cizgilərini tam incə­liyi ilə təsvir etməyə çalışmış və qoşmala­rın­da bir-birindən rəngarəng bənzət­mə­lər ya­ratmışdır:

Sərt uçuş turaca, qaçmaq ceyrana,

Xoş duruş marala nə gözəl imiş.

Mərd baxış aslana, döyüş pələngə,

Ah-nalə bülbülə nə gözəl imiş (78).

Onun «Danış», «Adam var ki», «Meydandır», «Eləməz», «Öy­sün», «Nə­si­hət»­ divaniləri, «İndi», «Düşdü», «Nazlı», «Bə­növ­şə», «Var» qoşmaları, «Gö­rüm»­­­­ və s. gəraylıları vardır. Azərbay­ca­nın bir çox bölgələrində məclislər aparan sənətkarın yara­dıcılığı xəlqi və bəşəridir. 1928-ci ildə keçiri­lən Aşıqların I qurultayında Za­qa­­­­ta­lalı Aşıq İsmayıl­la yanaşı, Aşıq Dibro da işti­rak etmişdir. İstər Za­­qatala elində, istərsə də kənarda (Gürcüstan, Dağıstan) apardığı bütün məc­lis­lər­­də insanları doğruluğa, düzlü­yə, mərdliyə səsləmişdir. Yeri gəldiyi mə­qam­da ağ­ıla, kamala da önəm verilmişdir. «Deyirlər» rədifli qoş­ma­sın­da­ bu barədə deyir:

Bu dünyada kamallıdı varı olan,

Ağlı az olsa da başda, deyirlər.

İxtiyarı xəlayiqə car olan,

Adam cərgəsinə keçdi, deyirlər (78).

Ustadnamələrində atalar sözlərindən, hikmət­lərdən yerli-yerində istifadə edən aşıq yaşadığı zamanın reallığını tam şəkildə açıqlamışdır. Prof. B.Alptə­ki­n qeyd etmişdir ki, «Ustadlar yarat­dığı ustad­na­mə­lə­rində in­san­­lara dünyanın vəfasız­lığını, keçici ol­duğunu xatırla­da­raq­ pislikdən əl çəkib, hər işin ədalətlə, təmkinlə görülməsinin əsaslı olduğunu bildirmişdir» (126, 21­ -25).

Mü­kəm­məl şeirləri, dərin hafizəsi ilə elin-obanın yaddaşında yaşayan aşıq Dibro 1947-ci ildə dünyasını dəyişmişdir. Heç şüb­həsiz ki, ölməz sənətkarın poetik yara­dı­cı­lı­ğı milli şeirimiz üçün öz ədəbi-estetik qiymətini hər zaman saxlayacaq və son­ra­kı nəsillərə bir örnək olacaqdır.

XIX əsrin ortaları və XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış ustad sənət­kar­­larımızdan biri də Aşıq Könlü olmuşdur. Aşıq Könlünün şəxsiyyəti haq­qın­da heç bir yazılı mənbədə məlumat verilmir. 1995-ci ildə prof. P.Əfən­diyevin təşəb­büsü ilə çıxan «Molla Cuma» kitabında Molla Cumanın Aşıq Könlü ilə de­yiş­mələri verilmişdir. Amma təəssüf ki, orada da sənətkarın şəxsiy­yəti ba­rə­sin­də heç bir konkret fakt verilməmişdir. Prof. Paşa Əfəndiyevin dediyinə əsasən, əs­lində, Molla Cumanın deyişdiyi Aşıq Könlü sənətkarın öz təxəy­yülünün məh­su­lu­dur. Müəllif bunu Molla Cumanın yaratdığı xəyali obraz hesab edir. Aşıq Kön­lünün Zaqatala aşıqlarından əldə etdiyimiz şeirləri və el arasında dolaşan rə­va­­yətlər isə onun həqiqi sənətkar olması haqqında məlumat verir. Zaqatala aşıq­la­rından olan varxiyanlı Aşıq Mədət və Səadəddinin dediklərinə əsasən, Aşıq Kön­lü əslən Zaqatalanın Car mahalın­dan­dır. Molla Cuma­nın müasiri hesab olu­nan sənət­ka­rın haqqında el arasında dolaşan rəvayətlər onun şəxsiyyəti ba­rədə ki­fayət qədər bilgi verir. Ustad aşıqların dediklərinə əsasən, Molla Cuma Za­qa­talaya tez-tez səfər edər, Carda, Talada olar, məclislər aparar, gözəllərin ən sa­di­qi­nin, safının şəninə bədahətən şeirlər deyərdi. Aşıq Könlünün Molla Cuma ilə de­yişmə­lərin­dən məlum olur ki, Könlü ustadın uydurduğu xəyali obraz deyil, elə döv­rünün tanınmış sənət­kar­ı­dır. Zaqatala aşıqlarından varxiyanlı Mədətin də ya­ra­­dıcı­lığında da xəyali obrazla canlı insan kimi de­yiş­məyinə təsadüf edirik. Əs­lin­də, xə­yali deyişmə bu mühitin özü­nəməxsus xüsusiyyət­lərindən biri hesab oluna bi­lər. Amma bu da həqiqətdir ki, Aşıq Mədət yaratdığı xəyali obraza öz dərdini, nis­gilini deməklə, sanki, içində təsəlli, rahatlıq tapmış olur. Bu­nunla yanaşı, sə­nətkar uydurduğu müsbət xəyali obraza yüksək də­yər verir, onun yerini mü­qəd­dəs­lər və pirlərlə yanaşı görür. Am­­ma­ bütün bu kimi başqa xüsusiyyətləri biz Mol­la Cuma ilə Carlı Aşıq Könlünün deyiş­mə­lə­rin­də­ izləmirik. Molla Cu­manın aşıq Könlü ilə olan deyişmələrinin birində el ara­sın­da Könlü sa­yılıb-seçilən ustad aşıq kimi təqdim olunur. Zaqatalalı ustad aşıq­lar­dan topladığımız rəvayətə əsa­sən, bir gün Molla Cuma Aşıq Könlü ilə təsadüfən Carda olarkən qarşılaşırlar. Tanışlıq verib deyişməyə başlayırlar. Molla Cumanın Aşıq Könlüyə meydan verməsinə bax­ma­ya­raq, Könlü «bizlərdə sözü ustad baş­lar» deyir. Molla Cuma onun bacarıq və qabiliyyətinə heyran qalır. Aşıq Mə­də­tin dediyinə əsasən, Molla Cumanın meydanına çıxanda sənətkarın 55-60 yaşı ola­r­dı. Bu da təxminən 1915-ci ilə təsa­düf edir. Bu yaş dövründə Aşıq Könlünün Mol­la Cumanın meydanına çıxması, onunla ərkyana deyişməsi, hərbə-zorbaya ca­vab vermə cəhdi onların səmimi dostluq münasi­bətlərindən də soraq verir. El ara­sında dolaşan rəvayətlərdən birində deyilir ki, Aşıq Könlü Molla Cumanın sə­nət­­karlıq qüdrətinə, dərin fitri istedadına bələd olduğundan onunla görüşmək ar­zu­sunda olmuşdur. Aşıq Könlü Molla Cumaya həmişə müqəddəs pir, ustad kimi bax­mış­dır. Onlar deyişdikdə klassik ənənəyə uyğun hərəkət etmişlər. Bildiyimiz ki­mi, deyişmə məc­lisləri, əsasən, bu mərhələdə aparılırdı: 1. Ta­nışlıq; 2. Dəvət; 3. Hər­bə-Zorba; 4. Qıfılbənd (116, 62-63).

Onların deyişmələrindən birinə diqqət edək:

Molla Cuma:

Bu meydanda sənə tənə deyərəm,

Barmaq soxub gözlərini oyaram.

Oxlov alıb xinqal kimi yayaram,

Fətir kimi görünürsən mənə sən.
Aşıq Könlü:

Ləc olan bəndəyə yaman ləcəm mən,

Aşıqlıx elmində səndən ucam mən.

Bilirsənmi, hindi necə acam mən,

Külçə kimi görünürsən mənə sən (78).

Bu deyişmə başqa bir variantda digər mənbə­lərdə də daha mükəmməl formada veril­mişdir (33, 56-62). Aşıq Könlünün sənətinə böyük hörmətlə yanaş­dı­ğı­ Molla Cuma­ya­­ «Aşıqlıq el­min­də səndən ucam mən» deməsi elə də inandırıcı görünmür. Çox təbii ki, bu, sonradan aşıqlar tərə­findən deyil­mişdir. Daha doğru variant isə, zən­nimi­z­cə, belə­dir:

Mən Könlüyəm, qac ilən çox qacam mən,

Ləc olan kimsəylə hər vaxt ləcəm mən.

Bilirsənmi, indi necə acam mən,

Külçə kimi görünürsən mənə sən (78).

Həmən məclisdə sənətkarlar qıfılbəndlə də deyişirlər.
Molla Cuma:

Molla Cuma, nədir bizdə əmanət,

Bir olar əlimizdən çıxar hey?

O nədir ki, qətrə-qətrə azalar,

Əriyibən qarlar kimi gedər hey?
Aşıq Könlü:

O candır ki, bizə olar əmanət,

Vaxtı çatar əlimizdən çıxar hey.

O, ömürdür gəlib keçər, azalar,

Dağ qarı tək əriyibən itər hey (78).

Sonda Molla Cuma qalib gəlir. Amma Aşıq Könlünün sənət­karlıq qüdrəti onu heyran edir. Bu deyişmələrdən göründüyü ki­mi, hər iki aşığın mey­danda bir-birilərinə ərkyana hərbə-zorba demə­ləri, təbii ki, onların dostluq və sənətkarlıq ya­xın­lığından irə­li gəlmişdir. Başqa bir deyişməsində Aşıq Könlü şəxsiyyəti haq­qın­da­ məlumat verilir:

Könlü

Mən Aşıq Könlüyəm, könlümdür gümrah,

O kimdir ki, əvvəl quldur, sonra şah?

O kimdir ki, dəryalarda uddu mah?

Kiminən-kimə bunlar belə əmidir.
Cuma

Molla Cuma gecə-gündüz çəkər ah,

O Yusifdir əvvəl quldur, sonra şah.

O Yusifdir dəryalarda uddu mah,

Xudavənddən bunlar belə əmidir (78).

Bütün bunlar göstərir ki, Aşıq Könlü adlı sənətkar möv­cud olmuşdur və yaradıcılıq qüdrəti ilə el arasında ad-san qazanmışdır. Aşıq Mədətdən qeydə al­dı­ğı­mız başqa rəva­yətdə isə, «Aşıq Könlü Molla Cumanın sənətkarlıq qüdrətini eşidif Layıskıya gedır. Könlü diyir ki, mən Layıskıya gedif Molla Cumanı bağlıyıf gələsiyəm. Aşıq Könlü öz istəyi ilə Layıskıya gedir. Molla Cumanın evini sorax ala-ala gəlif bir doqqaza çatanda görüy ki, bir kişi kolu yavaya alıf hasarın üstə qoyur. Sən dimə ho kişi Molla Cuma imiş. Molla Cuma görüy ki, bir cavan aşıx gə­lir. Ona ədəblə xoş gəlifsən diyir:

Molla Cuma:

Xoş gəlifsən, Aşıq Könlü,

Yerin başdı sinəm üstə.

Qoç kəsərəm ayağına,

Bas bir qədəm üzüm üstə.
Aşıq Könlü:

Sağol səni Molla Cuma,

Bir sözüm var dilim üstə,

İzin olsa qulluğunda,

Duraram mən yolun üstə.

Nə­hayət, xeyli deyişdihdən soram Molla Cuma Könülə bir bağlama deyir:

Yeddi ovçunu bir dağda gördüm,

Yeddi bülbülü bir bağda gördüm,

Yeddi şamamanı bir tağda gördüm,

Hünərin var tap, ay Aşıq Könlü.

Aşıq Könlü bu bağlamanı aça bilməyif sazı əlindən yerə qoyur» (78). Aşıq Kön­lü­nün yaradıcılıq irsi, günümüzə lazımi səviyyədə gəlib çatmasa da Zaqatala aşıq­­larından əldə etdiyimiz materiallar əsasında, deyişmələrindən çıxış edərək be­lə bir nəti­cəyə gəlmək olur ki, Aşıq Könlünün bir sənətkar, şəxsiyyət kimi ya­şa­mış və yaratmışdır.

Bu dövrdə Zaqatalada yaşayıb-yaradan aşıqla­rı­mız­dan biri də Aşıq Şəm­səd­din Cəlal olmuşdur. O, 1906-cı ildə Zaqatalanın Tala kəndində dünyaya göz açıb (bəzi mənbələrdə 1916-cı il kimi verilir). Onun saza-sözə olan marağı uşaq yaş­la­rın­­dan yaranmışdı. Çox keçmir dövrünün tanınmış ustad aşığına çev­ri­lir. İti hafizəyə malik ol­an aşıq klassik ənənəni də yaxşı mənimsəmişdir. Zaqa­talalı Məhəm­məd Şaban oğlu­nun dediyinə görə, o, 1941-ci ildə Bö­­yük Vətən mühari­bə­sinə getmiş və bir daha geri qayıtmamış­dır. Çox təəssüf ki, sə­nətkarın yara­dıcılığından çox az nümunə əl­də edə bilmişik. Onun şeirlərinin ək­sə­riyyəti naməlum səbəblər­dən itmişdir.

Aşıq Şəmsəddinin yaradıcılığından «Sa­ma­var», «Soruş», «Batır», «Elə mən», «Dönmüşəm» və s. şeirlərini əldə edə bil­­mi­şik. Klas­sik dastanları yax­şı bilən aşıq özü də dastan yaratmışdır. Aşıq Şəmsəd­di­nin iki şeiri «Azərbaycan Folkloru antologiya­sı»nın (XIII ­kitab) «Şəki, Qəbələ, Oğuz, Qax, Zaqatala, Balakən folkloru»nda nəşr olunmuşdur (21, 432). II cahan mü­ha­­ri­­bəsi illərində cəbhədən ailə­sinə tez-tez məktublar yazıb gön­­dərmişdir. Nədən­sə sonralar sənət­ka­rın mək­tub­­larının arası kəsilmişdir. Həmin za­man_­­­lar­dan­ ondan heç bir səs-soraq eşi­dil­mir. Mü­hari­bədə olan sənətkarın ya­dı­na tez-tez vətən torpaqları, eli-obası, yaşıl dağları düşür. «Dönmüşəm» rədifli qoş­masında şairin el-oba, vətən həsrəti boy verir:

Yenicə sussa da topların səsi,

Mən ilk bahar növrağına dönmüşəm.

Doğma ellər yada düşdü, kövrəldim,

Əsən xəzan yarpağına dönmüşəm (78).

Sənətkarın doğma sazından ayrı düşməsi, onun qəlbini silkə­ləyir. Silaha sarılan aşıq məktub­larında tez-tez ailəsindən ona doğ­ma olan sazını xəbər alır, göz bə­bək­ləri kimi qorumaqlarını xahiş edir:

Toz qonubmu telli sazın bəndinə,

Qış gəlibmi tər şamama həndinə?

Qayıtmasam əgər Tala kəndinə,

Bilin, vətən torpağına dönmüşəm (78).

Aşıq Şəmsəddinin yaradıcılığından əlimizdə olan materialla­rın azlığına bax­ma­­­yaraq, onu deyə bilərik ki, o, doğma vətəninə, el-obasına bağlı sənət­kar­la­rı­mız­­dan olmuşdur. Zil səsə malik olan aşıq bütün janrlarda qələmini sınamış və uğur qazan­mışdır:

Onu da qeyd edək ki, Zaqatala aşıqları ustad-şagird ənənəsini davam et­dir­mək baxımından iki qismə bölünür:

1) Ustad yanında şəyird durub özləri də şəyird yetişdirən aşıqlar;

2) Ustadı olmayan, «dərsi»ni haqdan alan haqq aşıqları;

Birinciyə aid olan Aşıq Məhəmmədin, Aşıq Sarətin, suvagilli Kor Nəzirin, Əlia­badlı Aşıq Hüseynin, Aşıq Əlinin, Aşıq Valehin, sənət irsi bu gün də yaşa­maq_­­dadır. Ustadın şagirdindən ilk tələbi öncə sazı düzgün tutmağa alışması, on klas­sik dastan bilməsi və saz havalarından on beşini yaxşı ifa etməyə bacarması idi. Bun­dan sonra ustad öz şagirdlərini məclislərə gəlməyə izn verərdi. Onu da qeyd edək ki, bu gün çağdaş Zaqatala aşıq mühitində ustad-şagird ənənəsinin zəif­­lə­mə­si­ halları özünü göstərir ki, bu da, təbii ki, zamanın tələb­lərindən irəli gə­lən bir prosesdir. Digər mü­­hitlərə (Borçalı, Şirvan, Göyçə və s.) nisbətən az öyrənilsə də, bu­ra­da hər dövr öz sə­nət­karını yetişdirmişdir.

Zaqatala aşıqları içərisində öz sənətkarlıq qüdrəti ilə, özünə­məxsus ifa tərzi ilə sayılıb-seçilən aşıqlardan biri də Çobankollu Aşıq Kazımdır. O, 1888-ci ildə Za­qatalanın Çobankol kəndində zəhmətkeş bir ailədə dünyaya gəlmişdir. O, sa­za-sözə bağlı olma­ğı ilə yanaşı ömrünün sonunadək müxtəlif vəzifələrdə ça­lış­mış (kənd soveti sədri, kolxoz sədri və s.) və 1969-cu il oktyabrın 30-da vəfat et­miş­­dir. Ustadın beş qızı, bir oğlu var. Övladlarından Vəliyev Avdırahman saz çal­­ma­­sa da, aşıq şeiri üslubunda şeirlər yazır. Aşığın sazı bu gün də öz evində sax­lanılır. Aşıq Kazım el arasında, əsasən, ifaçı sənətkar ki­mi tanınmışdır. El sənət­kar­la­rı­nın arxivində saxlanılan materiallar içərisində fars­ca yazılmış şeir­lərinə də təsadüf edirik. Aşıq Kazım öz evində tez-tez məclis­lər qurar, mühitin ən çox tanınmış saz-söz ustadlarını dəvət edər­di. Ustadın oğlu Av­dı­rahmanın dediyinə görə, onlara talalı aşıq Məhəm­məd, Mikayıl Azaflı və onun sənət dostu var­xi­­­yanlı Aşıq Dalğın gələrdi. Belə məclislər keçiriləndə el-oba­nın ağsaqqalları yığışar, sənətkar­la­ra alqış deyər, xeyir-dua verərdi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Aşıq Kazım el arasında ifaçı aşıq kimi tanınmış­dır. Amma onun arxivində öz dəsti-xətti ilə yazdığı müxtəlif dastanlardan parçalara, ustad aşıq­lardan Xəstə Qasımın, Molla Cumanın, Aşıq Məhəmmədin, Aşıq Könlünün və başqalarının şeirlərinə təsadüf etməklə yanaşı, özünün yaratdığı qoşmalara, Aşıq Siracla olan deyişmələrinə də təsadüf etdik. Aşığın «Olmaz-ol­maz», «Olur» «Endirər», «Çobankol», «Gözəl» qoşmaları, di­va­niləri, bir vücudnaməsi də vardır. Aşıq Kazımın «Olur» rədifli gəraylısı və vücud­naməsi folk­lor­şünas alim Mətanət Ab­dul­layeva tərəfindən qeydə alınmış, Azərbaycan folk­lo­ru antologiyasında (XIII) Şəki-Zaqatala folkloru kitabında nəşr olun­muş­dur (21, 411). Am­­ma­ bir həqiqəti də təəssüflə qeyd edək ki, sənətkarın yara­dı­cı­lı­ğın­dan əl­də­ et­di­­­yi­miz şeirləri çox azdır. Aşıq Kazımın yaradıcılığında aşıq şeirinin bütün şək­il­lə­ri­nə tə­­sa­düf etmək müm­kün­dür. Bu nümünələrin böyük əksəriyyəti də ərəb-fars dil­lərində ustadın öz xətti ilə yazıya alınmışdır. Məhz bu səbəbdən ustadın yara­dı­­­cılıq irsi ayrıca bir araşdırma tələb edir.

Onun ustadnamələri gəncləri tərbiyələn­dir­mək, onlara əxlaqi dəyərlər aşı­la­maq baxımından çox əhəmiyyətlidir. «Olmaz-ol­maz» ustadnamə­sinə diq­qət edək:

Gözləmə, mərifət olmaz namərddə,

Düşməsin minnəti mərdin namərdə.

Kazım deyər, axtarsalar heç yerdə,

Cökə üstə nar olmaz-olmaz (78).

Aşıq Kazım həyatın dərin keşməkeşlərindən çıxmağa çalış­dıq­ca yeni bir mən­gənəyə düşür. Buna görə də öz könlünə mü­raciət edir. Könlünü başına gələ­n­lə­rin əsas səbəbkarı kimi gös­tərirdi. O, qoşma­larının birində bu barədə deyir:

Heç rahat yaşamaz ar olan könül,

Namusa aşnalıx, var olan könül,

Hər yolu düşünüb daralan könül,

Şad etmədin sahibkarın, gülmədi (78).

Aşıq Kazımın Aşıq Siracla sənət və dostluq əlaqələri olmuş­dur. Onlar bir yerdə məclislər apar­mışlar. Arxiv materiallarından məlum olur ki, Aşıq Ka­zım­la Aşıq Sirac məclislərin birində deyişiblər. Bu deyişmədən məlum olur ki, hər iki sənətkarın ürfani məqamları yaxşı bildikləri bəlli olur: