AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru avropa siVİLİzasiyasi kontekstiNDƏ

III. «Kitabi-Dədə Qorqud» ingilis dilində.

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının ingilis dilinə tərcü­məsi nisbətən gec başlamışdır. Prof. Saim Sakaoğlunun verdiyi məlumata görə (2, 865) dastanlar iki il ara ilə 1972-ci və 1974-cü ildə Londonda çap olunmuşdur. Dastanın ingilis dilinə tərcüməsi onun daha geniş oxucu kütləsinə çatdırılmasına şərait yaratmışdır.

Birinci nəşr - The book of Dede Korkut. A Turkish epic // Translated into English and edited by Faruk Sumer, Ahmet Uysal, Warren S.Walker. Austin – London, 1972, University of Texas, 214 p. – Faruk Sümer, Uorren Bolker və Ahmet Uysal tərəfindən tərtib olunmuş və çap edilmişdir. Tərcüməçilər bu nəşrə 23 səhifəlik ön söz yazmış, burada «Kitabi-Dədə Qor­qud»u tanıtmış, onun tarixi və coğrafiyası barədə geniş məlu­mat vermişlər.

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının ingiliscə bu tərcü­məsi barədə çoxlu sayda resenziyalar yazılmışdır ki, onlardan görkəmli türk alimi və qorqudşünası Orhan Şaik Gökyayın iki yazısı daha önəmli sayılır: Orhan Şaik Gökyay. Dedem Korkut Kitabının İngilisce çevirileri // Türk Folklor araştırmaları, 16 (314), eylül, 1975; Orhan Şaik Gökyay. Destursuz bağa girenler. İstanbul, 1982

Bu tərcümə 1991-ci ildə yenidən nəşr olunmuşdur - The book of Dede Korkut. A Turkish epic / translated by Faruk Sumer, Ahmet Uysal, Warren S.Walker. Austin – London, 1991, 214 p.

1998-ci ildə Prof. Saim Sakaoğlu Faruk Sümer, Uorren Volker və Ahmet Uysal tərcüməsindən bir hissəni – «Qazan xanın evinin yağmalandığı boy»un tərcüməsini kitabına daxil etmişdir – The sack of the house of Salur Kazan / translated into English and edited by Faruk Sumer, Ahmet Uysal, Warren S.Walker // Sakaoğlu, S. Dede Korkut kitabı: incelemeler – derlemeler – aktarmalar. Konya, 1998, 1030 s. (2, 867-885).

Dastanların ingilis dilinə növbəti tərcüməsi, dediyimiz ki­mi, 1974-cü ildə olmuşdur - Geoffrey Lewis. The book of Dede Korkut. London, 1974, Penguin Book, 213 p. Cefri Levis kitab­da tərcüməçi, ön sözün və izahların müəllifi kimi təqdim olun­muş­dur. Bu tərcümə kinici dəfə 1983-cü ildə işıq üzü gör­müşdür.

Maraqlıdır ki, «Kİtabi-Dədə Qorqud» dastanlarının ingilis dilinə tərcümələri yalnız Londonda deyil, Türkiyədə də geniş vüsət almışdır. Pol Mirabelin tərcümələri müəyyən ara ilə dəfələrlə Türkiyədə nəşr olunmuşdur - Paul Mirabile. The book of the Oghuz Peoples or legends told and sung by Dede Korkut. Istanbul, 1990; Paul Mirabile. Legends of dede Korkut. İstanbul, 1991, 175 p.; Paul Mirabile. More legends of dede Korkut. İstanbul, 1991. – 112 p.;

IV. «Kitabi-Dədə Qorqud» fransız dilində.

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının fransız dilinə tər­cü­mə tarixi o qədər də qədim deyildir. H.Qocanın verdiyi məlu­mata görə, «Kitabi-Dədə Qorqud» fransız dilində ilk dəfə 1998-ci ildə tərcümə və nəşr olunmuşdur – Le Livre de Dede Korkut / traducteur Louis Bazin, Altan Gokalp. – paris: Gallimard, 1998. – 248 p. Əslində, bu, dastanların fransız dilinə ilk tam tərcüməsidir. Çünki 1998-ci ilədək də Fransada və ya fransız dilində «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarına dair təd­qi­qat­lar olmuşdur. Hələ 1953-cü ildə «Fransanın tanınmış türko­loqu» (6), yuxarıda adıçəkilən Lui Bazən «Kitabi-Dədə Qorqud» dastan­la­rı­na, ümumiyyətlə, oğuznamələrə həsr olunmuş yazı­lar­la mət­buat­da çıxış etmişdir -Bazin, L. Notes sur les mots «oguz» et «turk» // «Oriens», t.9. – № 2. – 1953 (5). Fransız dilində elmi mət­buatda dastanlara dair müxtəlif alimlərin, istər türk, istərsə də alman müəlliflırin məqalələrinə də rast gəlmək mümkündür – Boratav, Pertev Naili. Notes sur «Azrail» dans le folclore ture. – «Oriens». – t.11. – 1951; Geographigue des De­de Korkut. – Tradiete Plankhol. – «Aziatigie». – 1966. – t.254. – № 2; Pelliot P. Sur la legende d Uguz-Khan en ecriture ouigaure. – «Toung Pao». – vol.XXVII. – 1930; Roux Jean -Paul. Dieu dans le «Kitabi-Dede Korkut». – Revue des Etudes islamique. XLIII/1. – 1975 və s.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları fransız dilinə Lui Bazən və Altan Göyalp tərəfindən tərcümə olunmuşdur. 1998-ci il nəşrinə ön sözü isə türk alimi Yaşar Kamal yazmışdır. Amma onun ön sözündən əlavə, tərcüməçilər də öz növbələrində, tədqiqat xarakterli yazılarla kitabda çıxış etmiş, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarına dair öz fikir və mlahizələrini təqdim etmişlər.

İstər Yaşar Kamalın, Lui Bazənin, istərsə də Altan Gö­yalpın bu ön sözləri Hamlet Qoca tərəfindən dilimizə tərcümə olun­muş və Azərbaycan elmi ictimaiyyətinə çat­dırıl­mışdır (6).

V. «Kitabi-Dədə Qorqud» macar dilində.

2008-ci ildə Macarıstanda Azərbaycan şifahi söz sənə­ti­nin iki möhtəşəm abidəsi «Kitabi-Dədə Qorqud» və «Koroğlu» dastanları macar dilində işıq üzü görmüşdür - Dede Korgut könyve. Azerbajdzani hosi eposz. Europai Folklor İntezet – L Harmattan Kiado, 2008, s. 5-9;

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının, eləcə də «Koroğ­lu»nun macar dilində Budapeştdə çap olunmasında Azərbaycan Res­pub­likasının Macarıstandakı səfirliyi, xüsusilə səfir cənab H.Həsənovun böyük rolu olmuşdur. Dastanlara ön söz profes­sor H.Ə.İsmayılov tərəfindən yazılmışdır ki, bu ön sözlər macar dilinə tərcümə olunmuş və kitablarda öz əksini tapmışdır – «Kitabi dede Korgut», azaz «Korgut apo könyve» // Dede Kor­gut könyve. Azerbajdzani hosi eposz. Europai Folklor İntezet – L Harmattan Kiado, 2008, s. 5-9.

Beləliklə, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının Avropa dillərinə tərcüməsinin tarixinə etdiyimiz qısa və yığcam ekskurs Avropa elmi və ədəbi ictimaiyyətinin bu dastanlara göstərdiyi böyük marağı və ilgini bir daha nümayiş etdirir. Bu möhtəşəm abidənin indiyədək edilmiş tərcümələri hələ son deyil, artıq edilmiş tərcümələrin dəfələrlə yenidən nəşri onlara artan marağın göstəricisi olmaqla bərabər, bu prosesin gələcəkdə də davam etdiriləcəyinin təminatçısıdır.

ƏDƏBİYYAT

1. 
   Əlimirzəyeva, F. “Kİtabi-Dədə Qorqud” dastanları alman filoloji fikrində. Bakı: Elm, 1999, 332 c.
   
2. 
   Sakaoğlu, S. Dede Korkut Kitabı: incelemeler – derlemeler – aktarmalar. Konya, 1998,1030 s.
   
3. 
   Semih Tezcan-Hendrik Boeschoten, Dede Korkut Oğuzna­meleri, Yapı Kredi Yayınları: 1441; Kazım Taşkent Klasik. Yapıtlar Dizisi: 39, İstanbul 2001, 316 s. // http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler
   
4. 
   Boratav, P.N. Dede Korkut hikayelerindeki tarihi olaylar ve kitabın telif tarihi // http://istanbul.edu.tr/ en­sti­­tuler/turki­yat/kutup­hane/metin
   
5. 
   Kitabi-Dədə Qorqud”un biblioqrafiyası / tərtib edəni A.Xəlilov. Bakı, Örnək,2000, 255 s.
   
6. 
   Göyalp, A. Dastanın fransızca nəşrinə ön söz / tərcümə edəni H.Qoca // “Ədəbiyyat”qəzeti, 4 iyun 1999.
   

AZƏRBAYCAN NAĞIL SÜJETLƏRİNİN AARNE-TOMPSON SİSTEMİNƏ UYĞUNLUGUNA DAİR
F.d. İlkin RÜSTƏMZADƏ
Это статья содержит краткий экскурс в историю каталогов сказок и деятельности, осуществленной в этой сфере во всем Тюркском мире. Акцентируя внимание на факте, что среди Тюркского народа только Тюрки Азер­байджана и Турции имеют национальный каталог, статья считает необходимым выполнить эту задачу, с некото­рыми рекомендациями, представленными для исследований в этом направлении. Была отмечена важность сравнения и составления этих каталогов для Тюркского мира в будущем.

***

This article contains a short look to the history of cataloging of tales and activity done in this field all over the Turkic world. Laying special stress on the fact that amongst the Turkic people only Turks of Azerbaijan and Turkey have the national catalogue, the article considers necessary to accomplish this task and the researches were provided with some recommendations in this direction. Besides, it was noted about the importance of comparing of these catalogues in future and it was accentuated to compile these catalogues for the Turkic world.
Nağılların sistemləşdirilməsi tarixinə qısa baxış: Nağıl­ları süjetlərə görə sistemləşdirilməsi təcürbəsi elmə ilk dəfə Fin məktəbi tərəfindən gətirilmişdir. Bu məktəbin tərəfdarları coğ­rafi-tarixi metoddan istifadə etməklə süjet və motivflərin coğrafi istiqamətdə inkişafını izləyir, onların yarandığı məkan və zamanı tapmağa, orjinalın forma xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. Bunun üçün əvvəlcə süjet və motivlərin bütün böl­gələri və regionları təmsil edən variantlarının əldə edilməsi və onlar üzərində müqayisələrin aparılması tələb olunurdu. Arxiv­lərdəki materialların dağınıqlığı üzündən fin məktəbinin tərəfdar­ları lazımi materialların toplanmasına çox vaxt sərf etməli olur­dular, bu da istər-istəməz nağılların sistemləşdirilməsinə ehtiyac yaratmışdır. Bunu nəzərə alan Beynəlxalq Folklorşünaslar Fede­rasiyası bu işi nağıl janrı üzərində araşdırmaları ilə tanınan Antti Amanus Aarneyə həvalə edir.

A.Aarne fin, alman və Danimarka nağıllarından istifadə et­mək­lə nağılların süjet kataloqunu hazırlayır və onu 1910-cu ildə Federasiyanın mətbu orqanında – Folklore Fellow Communica­tions (FFC) jurnalının III sayında alman dilində dərc etdirir.

Sonralar amerikan folklorşünası Stis Thompson Cənubi Av­ropadan toplanmış nağıl süjetlərini əlavə etməklə kataloqu 1928-ci ildə ingilis dilində yenidən nəşr etdirir. Amma tədqiqatçıların fikrincə bir çox xalqlar hələ də kataloqdan kənarda qalmışdır. Bu məsələ 1935-ci ildə Lundda keçirilən beynəlxalq konfransda da uzun-uzadı mizakirə olunmuş və konfrans iştirakçıları bu qənaətə gəlmişlər ki, Asiya xalqlarının nağıllarını da əlavə etməklə kata­lo­qun əhatə dairəsini Hindistana qədər genişləndirmək mümkün­dür. Belə bir işin görülməsi Stis Thompsona həvalə edilir. O dövrdə bunun üçün həm də münbit şərait yaranmışdır. Qısa bir za­man ərzində rus, ispan, island, alman, italyan, fransız, hind, çex, slovak, macar, rumınların süjet kataloqları nəşr olunmuş, yu­nan, kanada, şotland və irland nağıl kataloqları isə yayına hazır vəziyyətə gətirilmişdir. S.Thompson həmin kataloqlardan, eləcə də ayrı-ayrı nağıl toplularındakı, arxivlərdəki materiallardan isti­fadə etməklə Aarne kataloqunu daha da genişlənmiş halda 1961-ci ildə FFC jurnalının 184-cü sayında ‘The types of the folktale’ adı altında nəşr etdirir.

S.Thompson Aarne sistemini genişləndirməklə kifayətlən­məmiş, həm də onu təkmilləşdirməyə çalışmışdır. Öncə o, nağıl­ların təsvir sistemində bəzi dəyişikliklər etmişdir. Aarne katalo­qunda süjetlərin qısa təsvirinin bəzən onlar haqqında dolğun tə­səv­vür yaratmadığını nəzərə alaraq S.Tompson süjetləri hissələrə ayırmış, hər bir hissənin təsviri zamanı latın əlifbasındakı hərf­lər­dən istifadə etməklə onların variant fərqlərini göstərmişdir. Bun­dan başqa, S.Tompson mürəkkəb kompozisiyalı süjetlərin təsviri zamanı özünün aid altı cildlik ‘Motif Index’ kataloquna istinad etməklə onların hansı motivlərdən təşkil olunduğunu göstərmiş, zəncirləmələri və təsnifata gəlməyən nağılları ayrıca qrup halında verməklə Aarne kataloqundakı bölgünü bir qədər genişləndir­mişdir.

Aarne-Thompson sistemindən danışarkən onun istifadə dai­rəsinin müəyyən bir ərazi ilə məhdudlaşdığını qeyd etmək lazım­dır. S.Thompson ‘Motif İndex’ə yazdığı ön sözdə bu sis­temin Avropa, Şimali Afrika və Hindistanda yaşayan xalqların nağıl sü­jetlərini sistemləşdirməyə yaradığını, bu bölgədən kənarda qalan Mərkəzi Afrika, Okean və Amerika xalqlarının nağıllarına tətbi­qinin mümkün olmadığını yazır (8, 3). “Beynəlxalq nağıl sü­jetləri məsələsinə dair” məqaləsındə bu problemə toxunan V.M.Ji­rmunski qeyd edir ki, Avropa, Asiya və Şimali Afrika xalqları arasında tarixən mədəni-iqtisadi əlaqələrin olması burada ümumi xüsusiyyətləri olan mədəni areal formalaşdırmışdır. Bu arealın daxilində yerləşən xalqların nağıl repertuarının eynı süjetlərdən təşkil olunması AT sistemini onlara tətbiqini mümkün edir. Mədəni arealın sərhədinə doğru yönəldikcə fərqlər tədricən artır, sərhəddən kənara çıxdıqda isə bu sistem tamamən yararsız olur. V.M.Jirmunski hətta bu arealın sərhədlərini müəyyənləş­dirməyə çalışmış və onun Şərqdən İndoneziyaya, Cənubdan isə Sudana qədər uzandığı qənaətində idi (4, 289). Demək, Avropa, Asiya və Şimali Afrika xalqlarının nağıl repertuarının yarıdan çoxunun beynəlxalq süjetlərdən təşkil olunması AT-nin onlara tətbiqinə imkan verir.

Türk nağıllarında da beynəlxalq süjetlərin çəkisi kifayət qədər böyükdür. H.Yason və O. Schitlzerin tərtib etdiyi müqayi­sə­li kataloqdan da görünür ki, Türkiyə nağıllarının büyük əksə­riyyətinin AT-də qarşılığı mövcuddur (10). Başqırd nağıllarının sistemləşdirilməsinə dair apardığı araşdırmaları ilə tanınan M.X.Min­qajetdinov da başqırd nağıllarının böyük əksəriyyətinin Aarne-Andreyev və Bolte-Polivka kataloqlarında qarşılığının ol­du­ğunu yazır (5). Azərbaycan nağıllarına gəldikdə, burada nağıl repertuarının yarıya qədəri beynəlxalq süjetlərdən təşkil olun­muş­dur. Ən çox oxşarlıq sehirli və heyvanlar haqqında nağıllar qru­punda izlənilir. Bu qrupların süjet tərkibinin 60%dən çoxu bey­nəlxalq süjetlərdən ibarətdir. Yalnız dini və bahadırlıq nağılları qrupunda milli süjetlər üstünlük təşkil edir. AT kataloqunda qar­şılığı olmayan süjetlərin yarıdan çoxu bu qrupların payına düşür.

Milli kataloqların tərtibi prinsipləri: Milli kataloqların tərtibi prinsiplərinə keçməzdən öncə türk dünyasında kataloq­laşdırma sahəsindəki vəziyyətə diqqət yetirək. Təəssüflər olsun ki, bu sahədə durum o qədər da ürək açan deyil. Avropa ölkə­lərində kataloqlaşdırma işi yayğınlaşdığı halda türk xalqları arasında yalnız bir-iki ölkə belə kataloqa sahibdir.

Türk xalqları içərisində ilk milli kataloqun tərtibi Türkiyə türklərinin adı ilə bağlıdır. 1953-cü ildə P.N.Boratavla alman alimi V.Eberhardın birgə hazırladığı türk nağıllarının süjet kata­loqu Almanıyada işıq üzü görür. Burada 2600-ə yaxın nağıl mətni incələnmiş, onlara məxsus 378 süjet təsbit edilmişdir. Göstəri­cinin tətribi zamanı araşdırıcılar AT sistemindən imtina etmiş və kataloqlaşdırmanı fərqli prinsiplər əsasında aparmışlar.

Tərtibçilərin ənənəvi təsnifat prinsiplərindən imtina etməsi­ni düzgün addım saymaq olmaz. Çünki EB kataloqunda təklif olu­nan bölgü həm nağıl süjetləri arasındakı yaxınlığı izləməyə im­kan vermir, həm də fərqlı kompozisiyalı süjetlərin baş rolun iş­tirakçısına və mövzu oxşarlığına görə eyni qrupda verilməsinə səbəb olmuşdur. Məsələn, “Armudan bəy” (545B), “Heyvanların qız qaçırması” (546*) kimi sehirli nağıl süjetləri heyvanlar haq­qın­­da nağıllar qrupunda, “Divin canı şüşədədir” (302A), “Gül­qahqah” (465 C), “Kürəkən div” (532A), “Əhmədi Çekkaş” gimi sehirli nağıl süjetləri isə novellistik nağıllarla eyni qrupda verilmişdir.

Kataloqun mənfi tərəfərindən biri də boş nömrələrin nəzər­də tutulmamasıdır ki, bu da kataloqu gələcəkdə toplanacaq yeni süjetlər hesabına genişləndirmək imkanından məhrum etmişdir.

Azərbaycan nağıllarının beynəlxalq kataloqa uyğun süjet nömrəsinin verilməsinə keçən əsrin otuzuncu illəridən başlan­mışdır. İlk dəfə 1935-ci ildə A.B.Baqri və H.Zeynallının tərtib etdiyi “Azərbaycan türk nağılları” toplusunda nağılların Aarne-Andreyev və Bolte-Polivka kataloqlarına uyğun süjet nömrəsi verilmişdir.

1960-64-cü illərdə çıxan beş cildlik “Azərbaycan nağılları” kitabının I cildində də bu ənənə davam etdirilmiş, lakin ondan son­ra uzun zaman bir durğunluq yaranmışdır. Yalnız 2003-cü il­də Folklor İnstitutunun yaranmasından sonra bu sahədə bir can­lanma yaranır. 2007-ci ildə bu məqalənin müəllifi tərəfindən “Azərbaycan nağıllarının sistemləşdirilməsi (nəzəri və təcrübi problemlər)” mövzusunda doktorluk işi müdafiə olunmuşdur. Doktorluq işində üç mindən artıq Azərbaycan nağılı üzərində in­cə­ləmə aparılmış və onlar AT kataloqunun prinsipləri əsasında sis­temləşdırilmişdır. Kataloqun əsas strukturunu, qruplara və ya­rımqruplara bölgü prinsipini AT-dən götürsək də, ona bir çox əlavə və dəyişikliklər etmişik. Öncə yeni süjetlər və variantlar he­sabına AT kataloqu genişləndirilmiş, bahadırlıq nağılları müstəqil qrup kimi verilməklə qruplara görə bölgü daha da dəqiq­ləşdı­rilmiş, süjetlərin təsviri və adlandırmalar yerli nağıllar əsasında aparılmışdır. Bundan başqa, bir çox süjetlərin kataloq­dakı yeri də­qiqləşdırilmiş, nağıllara aidiyyəti olmayan süjetlər kataloqdan çıxarılmışdır.

Digər türk xalqlarına arasında başqırd və tatarlar da nağıl­ların sistəmləşdirilməsi sahəsində bəzı işlər görmüşlər, lakin bütün nağılları əhatə edəcək kataloqa sahib olmaları haqqında bir məlumatımız yoxdur.

Mövcud boşluğu aradan qaldırmaq üçün bugün milli ka­taloqların tərtibinə böyük ehtiyac duyulmaqdadır. Milli kataloqlar tərtib olunarkən aşağıdakı prinsiplər nəzərə alınmalıdır:

1. AT sisteminin beynəlxalq aləmdə tanınması və istifa­dəsinin asan olmasını nəzərə alaraq milli kataloqların tərtibi bu sistem əsasında aparılmalıdır. Yerli nağılların AT-yə uyğunlaş­dırılması gələcəkdə türk nağıllarının da həmin kataloqda təmsil olunmasına, bununla da beynəlxalq aləmdə tanınmasına şərait yaradacaq.

2. Milli kataloqlar tərtib olunarkən yerli nağılların özünə­məxsus xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı, süjetlərin təsviri və adlan­dırmalar onlar əsasında aparılmalıdır.

3. AT kataloqunda bahadırlıq nağılları sehrli nağılların tərkibində “Sehirli güc və bilik” yarımbaşlığı altında verilmişdir. Amma nəzərə alınmalıdır ki, bahadırlıq nağılları kompozisiya xüsusiyyətlərinə görə sehrli nağıllardan fərqlənirlər. Sehrli nağıl­larda qəhrəmana məxsus funksiyaların bir qisminin köməkçiyə verilməsi qəhrəmanı passivləşdirir, onu fəaliyyətsiz bir obraza çevirirsə, bahadırlıq nağıllarında, əksinə, sehrli predmetlərin ix­tisar olunması, köməkçinin funksiyalarının daralması qəhrəmanın aktivləşməsinə səbəb olur. Sehrli nağıllarda qəhrəmanın fəaliy­yətə başlaması üçün sehrli predmet və köməkçi tələb olunursa, bahadırlıq nağıllarında fiziki güc, at və silah tələb olunur. Yalnız kişi personajların deyil, qadınların da fəaliyyətində fiziki güc əsas rol oynayır. Təsadüfi deyil ki, bir çox bahadırlıq nağıllarında baş rolun iştirakçısı pəhlivan paltarı geyinmiş qadınlardır.

Bələliklə, bahadırlıq nağıllarının kompozisiya xüsusiyyət­lərinə, obrazlara, süjet və motiv tərkibinə görə sehrli nağıllardan fərqlənməsini nəzərə alaraq milli kataloqlarda onlar müstəqil qrup kimi verilməlidir.

4. Kataloqlaşdırma nağıl süjetləri ilə məhdudlaşdırılmalı, lətifələr bura daxil edilməməlidir.

5. Milli kataloqlar tərtib olunarkən orada kontaminasiya olunmuş süjetlərin siyahısı və coğrafi göstəricilər də verilməlidir. Belə göstəricilər həm nağıllarda rast gəlinən süjet birləşmələri haqqında, həm də süjetlərin bölgələr üzrə yayılması haqqında məlumat əldə etmək baxımından böyük önəm daşıyır.

Son olaraq müqayisəli kataloqların tərtibi məsələsinə toxun­maq istərdim. Müqayisəli kataloqlar qohum xalqların nağıl süjet­ləri əsasında tərtib olunur. Eyni kökə malik xalqların dil və coğ­rafi baxımdan differensasiyasından sonra onların folkloru müs­təqil inkişaf yolu keçmiş, nəticədə həm daxili inkişaf, həm də xarici təsirlər hesabına onların nağıl repertuarı bəzi dəyişikliyə uğramışdır. Qohum xalqların nağıl repertuarındakı oxşar və fərqli xüsusiyyətlərin üzə çıxarılmasında müqayisəli kataloqların rolu büyükdür. Belə göstərici ilk dəfə Şərqi Slavyan nağılları əsasında tərtib olunmuşdur (7). Kollektiv müəlliflər tərəfindən hazırlanmış bu kataloqda rus, ukrain və belaruslara məxsus təqribən 10 minə yaxın nağıl istifadə olunmuşdur. Bu təcrübədən yararlanmaqla gələcəkdə türk xalqlarının nağılları əsasında da müqayisəli kata­loq hazırlamaq mümkündür. Lakin nəzərə alınmalıdır ki, müqa­yisəli kataloqun hazırlanması bir nəfərin işi deyil, kollektiv müəlliflər tərəfindən həyata keçirilməlidir. Həmin müəlliflər öncə məxsus olduqları xalqın nağıllarını kataloqlaşdırmalı, sonra hə­min kataloqlar bir araya gətirilərək müqayisəli bir kataloq hazır­lanmalıdır. Fikrimizcə, öncə Türkiyə və Azərbaycan nağıl süjet­ləri əsasında müqayisəli kataloqlar tərtib olunmalı, digər türk xalqlarının milli göstəriciləri hazır olduqca onun çevrəsı daha da gənişləndirilməlidir. Milli kataloqların hazırlanmasını sürətlən­dir­məklə biz qısa zaman ərzində bu arzunu gərçəkləşdirə bilərik.
ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan nağılları. 5 cilddə, 1. cild. Tərtib edəni M.H.Tahmasib. Bakı, 1960

2. Азербайджанские тюрские сказки / Перевод, статъ и коммент. А.Багрия и Х.Зейналлы. M.: Aka­de­мiya, 668 с.

3. Eberhard W., Boratav P.N. Typen tцrkischer Volksmar­chen, Wiesbaden, 1953.

4. Жирмунский В.М. К вопросу международных сказочных сюжетах / Исто­­рико-филологические исследо­ва­ния. Сб. статeй к 70-летию ака­де­ми­ка Н.И Конрада. M.: Наука, 1967, с.283-289

5. Мингажетдинов М.Х. Систeматизация сюжетов баш­кирских сказок по меж­ду­на­род­ным каталогам // Проблемы фольклористики, истории ли­те­ратуры и методики ее пре­подавания. Материалы XI научной кон­фе­ренции литера­туро­ве­дов По­волжья. Куйбишев, 1972, с.26-30

6. Rüstəmzadə İlkin. Azərbaycan nağıllarının süjət göstə­ricisi. Doktor ünvanı almak üçün taqdim olunmuş yüksək lisan təzi. Bakı, 2008, s.

7. Сравнительный указатель сюжетов: Восточнос­лавян­ская сказка / Сост. М.Г.Бараг, И.П.Бере­зов­ский, К.П.Кабаш­ников, Н.В.Новиков. Л.: Наука, 1979, 437 с.

8. Thompson S. Motiv-index of folk literature. vol. I-VI, Copenhagen, 1955-1958

9. Thompson S. The types of the folktale. A classification and bibliography. Second revision. Indiana Universti, 1973, 588 р.

10. Yason H. ve Schnitzer O. Iki masal tipi kataloqunun karşılaştırmalı listesi: - Eber­hard-Boratav türk masallarının tip kataloqu (TTV=EB) və Aarne-Thompson: Masal tipləri kataloqu (TF=AT) çevirəni Doç.Dr. Metin Ekici // Mil­li folklor (üç aylıq uluslararası halkbilim dergisi). 2000, s.22-39

ОБ ИЗДАНИИ И ИССЛЕДОВАНИИ ЭПОСА

“СКАЗАНИЕ ОБ ОГУЗ-КАГАНЕ”, НАПИСАННОЙ УЙГУРСКИМИ БУКВАМИ, ЕВРОПЕЙСКИМИ И РУССКИМИ УЧЁНЫМИ
Исмихан ОСМАНЛЫ

Uyğur hərfləri ilə yazılmış “Oğuz kağan dastanı”nın avropalı

və rusiyalı alimlər tərəfindən nəşri və tədqiqi haqqında
Uyğur hərfləri ilə yazılmış “Oğuz kağan dastanı” türklərin dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə bəxş etdikləri ən nadir incilərdən biridir. Dastan görkəmli rus türkoloqu V.V.Radlov tərəfindən elmi ictimaiy­yətə təqdim edildikdən sonra dünya alimlərinin diqqətini özünə cəlb etmişdir. Epos bir çox dünya xalqlarının dillərinə tərcümə edilmiş, onun haqqında çoxlu elmi araşdırmalar aparılmışdır. Məqalədə türklərin ən qədim ədəbi abidələrindən olan uyğur hərfləri ilə yazı­lmış “Oğuz kağan dastanı”nın avropalı və rusiyalı alimlər tərəfindən nəşri və tədqiqi haqqında geniş məlumat verilir

Açar sözlər: folklor, dastan, alimlər, tədqiq, nəşr.
About publication and investigation of “Oghuz chagan epos” written in Uigur letters by the scientists from Europe and Russia

The “Oghuz chagan epos” written in Uigur letters is one of rare pearls favoured by Turkic people to the treasury of the world literature. The epos has drawn the attention of the world scientists after being presented to the scientific community by the Russian turcologist V.V.Radlov. The epos was translated into languages of many world people; there were written lots of researches about this epos. This article deals with comprehensive information relating to the publication and investigation of the “Oghuz Chagan epos” written with Uigur letters, the oldest monument of Turkic people by the European and Russian scientists.

Key words: folklore, epos, scientists, investigation, public­cation.

В своей многовековой истории тюркский народ соз­да­вал множество прекрасных художественно-эстети­чес­ких и идей­но-содержательных фольклорных произве­дений, но в центре самого древнего устного поэтического творчества стоит прозопоэтический памятник “Сказание об Огуз-кага­не”. Являясь художественно-эстетиче­ской сокровищ­ни­цей, эпос “Сказание об Огуз-кагане” со всем своим рели­гиоз­но-ми­фологическим, историко-геогра­фи­ческим, лингво-поэти­чес­ким потенциалом представляется обогащенным ис­точ­ни­ком познания далекого прошлого тюркских народов. Этот, общий для всех тюркских народов монументальный памят­ник литературы, входящий в их совместный художес­твен­ный фонд, является общей ценностью и важным дости­же­нием всех тюркских народов, так как был формирован в пе­риод, когда тюрки были одним целым, не разделенным по пле­менам, и поэтому в нем царит общетюрк­ский творческий дух.

Один из шедевров мировой литературы – “Сказание об Огуз-кагане”, как образец нематериальный культуры, яв­ляет­ся величественным литературным наследием древних тюрков. Занимая одно из почетных мест в пантеоне словес­ного искусства титанов мировой литературы, этот эпос представляется самым древним произведением в эпическом творчестве тюрков. В связи с отсутствием в его лексичес­ком составе арабских лексем, можно считать, что время создания этого грандиозного эпоса относится к периоду морального и культурного возвышения Туркестана до араб­ского завоева­ния. Единственный руко­писный список этого памятника, переписанный неизвестным лицом уйгурскими буквами с оригинала, принадлежал известному французско­му востоко­веду, исследователю истории и литературы Персии, фило­логу и историку Шарлю Шеферу (fr. Charles Henri Auguste Schefer: 1820-1898). В каких обстоятельствах рукопись попала в руки Ш. Шефера, неизвестно. Oн не оставил никакой информации о том, когда и откуда в Париж были доставлены уцелевшие фрагменты рукописи.

Вначале рукопись хранилась в личной библиотеке Ш. Шефера в Париже, затем в составе его личной коллекции была подарена Парижской национальной библиотеке (Bib­lio­thèque Nationale de France). В настоящее время данный рукописный экземпляр (R. 15.889), хранится в “Депар­та­мен­­те рукописей” (Дéпартемент дес Манусъритс) Париж­ской национальной библиотеки, в раз­де­ле “Тюркское Приложе­ние” (Supplément turc ) под номером 1001 [1].

Интерес к богатому по содержанию эпосу “Сказание об Огуз-кагане” впервые был проявлен в России в конце XIХ в. Перевод и включение “Сказания об Огуз- кагане» в ряды монументальных культурных памятников народов мира, получение им известности в среде европейской и русской научной общественности является несомненной заслугой академика В.В. Радлова (1837-1918) – крупнейше­го русского тюрколога, известного собирателя тюркских древ­нос­тей, неутомимого исследователя языка, этнографии, ис­то­рии и народного творчества тюркских народов. Руко­пись эпоса обнаружена, обнародована и получила извест­ность в научном мире благодаря усилиям В. В. Радлова и почетное место по переводу и изданию эпоса по праву принадлежит именно ему. В 1889 г. по просьбе В.В.Радлова Ш. Шефер прислал ему фотокопии рукописи. На основе этой фото­копии в 1890 г. в Санкт-Петербурге В.В.Радло­вым было осу­ществлено первое опубликование факсимиле восемь стра­ниц “Сказания об Огуз-кагане” вместе с “Ку­тадгу Билик” Юсуфа Хасс Хаджиба [2]. Это стало эпо­халь­ным событием в начале целенаправленного и последова­тельного исследова­ния “Сказания об Огуз-кагане”. Возник­ший у него еще в начале 1890-х годов интерес к эпосу не покидал ученого на протяжении почти всей его жизни. Как результат много­лет­него продуктивного исследования, в 1891г. он осуществил полный перевод этого замечатель­ного памятника. Его пуб­ликация содержала полный текст сочинения, воспроизведен­ный наборным уйгурским шриф­том, перевод на немецкий язык и несколько образцов Тез­киретул-евлия, Махзени-мир Хайдара, Bахтияр-наме, Ярлыг Тимур Кутлуга и Ярлыг Тохтамыша в продолжение издания “Кутадгу Билик” Юсуф Хасс Хаджиба [3; 232-244]. Напи­санное к этой книге пре­дисловие, на самом деле являю­щее­ся обширным исследова­нием об уйгурах, было переведено на русский язык П.М.Ме­лиоранским и зачитано на засе­дании Историко-филологи­ческого отделения русс­кой импе­ра­торской академии наук 24 октября 1890 года и, наконец, опубликовано в 1893г [4]. Ставшая составной частью этого исследования, “Сказание об Огуз-кагане”, также впервые была переведена на русский язык и в полном виде вклю­чена в научный оборот [4; 21-28] .

В.В.Радлов, сыгравший в области перевода и издания эпоса огромную роль, к сожалению, как отмечали Др. Риза Нур и Поль Пеллио, не добился перевода на высоком научном уровне и допустил ряд неточностей. В частности, в транскрипции уйгурского эпоса в ряде местах он добавил в скобках некоторые слова, которые отсутствуют в ори­гинале. Эти слова иногда дополняя текст, подходят по смыслу, но в отдельных случаях они излишни. Добавленные В.В.Радло­вым иногда без какой-либо необходимости слова искажали смысл и особенно метрику стихов в эпосе. Эти стихи имеют восемь слогов и измененные В.В.Радловым строки теряли стиль и лаконичность смысла, который являлся совершен­ным и прекрасным сам по себе. Перевод не был осуществлен в соответствии с оригиналом, во время перевода были допущены вольности и не даны коммен­тарии [9;3, 10; 248]. Несмотря на эти недостатки, переводы В.В.Радлова на двух языках являются первым представле­нием эпоса в научном мире. Они стали знаменательным историческим событием в мировой тюркологии по изуче­нию общественно-полити­ческой и литературно-культурной жизни тюркского мира. В действительности, издания В.В.Рад­­лова стали начальным этапом в истории изучения эпоса. Кроме того, эти издания в отличие от первой пуб­ли­кации факсимиле восемь страниц, являлись изданием, где читатели могли получить более полную информацию. Поэ­тому, работы В.В.Радлова сразу получили всеобщее приз­на­ние как величайший памятник древнетюркской куль­туры и создали прочное научное основание для исто­рического и фольклорного истолкования эпоса. После публикации В. В. Радлова эпос привлек внимание ученых – тюркологов и появилось много изданий эпоса на разных языках мира и большое количество исследовательских ра­бот, в которых этот памятник получил обстоятельное лек­сико-граммати­ческое и структурно-поэти­ческие истолкование.

Однако в первое время после публикации эпоса В. В. Радловым в тюркологии в издание эпоса царил длительный перерыв, в основном дискуссия велась о его принадлеж­ности и времени переписки. Известный тюрколог В.В.Рад­лов, впервые исследовавший и издавший эпос, считал его уйгурским эпосом. Вслед за ним Н.А.Аристов согласился с В.В.Радловым и также высказал мнение о его принадлеж­ности к уйгурам [5; 486]. Не согласившийся с мнением Н.А.Аристова, академик В.В.Бартольд резко критиковал его : “Язык этого отрывка (Шеферской рукописи – И.О), однако, существенно отличается от восточно тюркских наречий; ав­тором легенды, вероятно, был не уйгур, а жи­тель киргизских (=казахских) степей, где, как известно, долго жили огузы” [6; 272].

И.Маркварт также считал этот эпос уйгурским и имея в виду идентичность завоеванных территорий Огуз-кагана и Чингиз-хана, отождествлял их и указал, что эпос мог быть написан в XIII столетии [7;142].

А.М.Шербак пытался по языковым особенностям текс­та определить географическую принадлежность его ав­тора и самого эпоса. Для этого он изучал диалектные признаки произ­ведения. Но диалектные особенности языка эпоса, как правило – крайне ненадежное основание для таких выводов. Вполне допустимо, что получивший широ­кое распростране­ние эпос переписан писцами в разные времена в разных местах, и каждый из них вносил в текст свои диалектные слова, сохраняя привнесенные предшес­твен­никами. Так, со­держание эпоса трансформировано писцами в соответствии с их языковыми (диалектными) и литературными традициями. Освоив, они широко приме­няли их в своем творчестве. Проб­лема осложняется ещё и тем, что в эпосе встречаются значи­тельные пласты слов из согдийского, китайского и монголь­ского, частично персид­ского языков. Из этого следует, что ни по диалектным особенностям языка, ни по заимствованным из других языков словам ничего определенного о географии­ческой принадлежности автора и самом эпосе сказать нельзя.

Однако, надо отметить и то, что мнение о дате напи­сания эпоса также является предположением, не опираю­щим­ся на достоверные источники и указанные даты счи­таются ненадежными, являясь субъективным воображе­нием исследо­ва­телей [8; 240]. Поэтому можно сказать, что эти вопросы пока продолжают оставаться спорными и дискуссионными.

В 1928 году был осуществлен французский перевод эпо­са с транскрипцией латинскими буквами и турецкий перевод арабскими буквами. Оснащенный предисловием, обширными комментариями и четырьмя страницами фак­си­миле, он был издан в городе Александрии одним из известных исследова­телей эпоса Р. Нуром [9]. В развитии многоплановых иссле­дований эпоса ведущая роль принад­лежит Р.Нуру. В своем предисловии он указал на неко­торые неточности и недостатки перевода В. В. Радлова и выдвинул новый и смелый взгляд на эпос и, по сути, стал родоначальником теории о прозопоэ­тической (стихотвор­ном) структуре эпоса. В частности Р.Нур отметил наличие в них стихотворных строк. Он писал, что обнаружил в тексте эпоса восемь восьмисиллабических и монорифмических строк (текст XI, с. 6-9 и текст XII, с.1-3). Он полагал, что эти строки являются образцом древнейшей тюркской поэзии [9; 10-11, 39].

В результате этой публикации был достигнут замет­ный успех в деле дальнейшего изучения памятника. Ши­рокую известность среди западноевропейских ориенталис­тов сочине­ние “Сказание об Огуз-кагане” получило после выхода в свет именно этого французского перевода Р.Нура. Памятник прив­лекал к себе внимание ученых и всегда оставался в центре внимание. В частности, мысль о сти­хотворном составе эпоса, озвученная Р.Нуром, получила в своё время дальнейшее развитие в обширной статье фран­цузского синолога П.Пеллио, опубликовавшего ее в 1930г. на французском языке через два года после Р.Нура [10]. П. Пеллио указал еще восемь строк, в такой же метрике и в таком же размере (текст XLII, с. 3-7), т.е. восемь восьми­сложных строк, незамеченных Р.Нуром [10; 349-350]. Кроме поэтических особенностей эпоса, француз­ский исс­ле­дователь в основном сопоставлял переводы эпоса, осу­ществленные В.В.Радловым и Р. Нуром, и сверял с ру­кописью эпоса. П.Пеллио – знаток языков нескольких наро­дов, проживающих в Китае и Среднем Азии, в основном опираясь на китайские источники и анализируя этимологии слов и выражений, имеющихся в эпосе, приложил усилия в восстановлении правильного текста эпоса.

П.Пеллио считал, что эпос не мог быть написан раньше XIII столетия, на том основании, что завоеванные Огуз-ка­ганом территории в дальнейшем завоевывались монголами [10; 351]. Об истории написания эпоса он выдвигает такое мнение, что шеферская рукопись написана в довольно позд­ний период, приблизительно в 1500 годах, на крайнем западе тюркского мира, в местности, отдален­ной в более крайнем западе по турфанскому оазису; пере­пи­савший или переписав­шие писцы в уйгурском тексте эпоса внесли некоторые свои изменения в правописание и речевой состав, однако в связи с тем, что эти изменения столь незначительны, можно заклю­чить, что они не имеют отношения в узком смысле к уйгур­скому, т.е. уйгурскому Турфана” [ 10; 353-354]. П.Пеллио стараясь подтверждать своё мнение относительно истории написания эпоса, приводит имеющиеся в эпосе инородные слова и заявляя свое согласие с В.В.Бартольдом о месте переписки эпоса, пишет: “После соразмерения всего, я при­шел к выводу о том, что эпос Огуз-хана написан около 1300 года в Турфане на уйгурском языке. Что касается данного текста, он был переписан в XV столетии на киргизской земле с незна­чительными изменениями в правописании” [ 10; 358].

В.Банг и Р.Р.Арат в 1932 году вместе издали немец­кий перевод и транскрипции эпоса латинскими буквами [ 11; 683-724]. Этими же учёными был повторно опублико­ван “Ска­зание об Огуз-кагане” в 1936 году на турецком языке [12]. Эта публикация, снабженная многочисленными научными разъяс­нениями и словарем, является одним из самых лучших пе­реводов, осуществленных до настоящего времени. В.Банг и Р.Р.Арат довели стихотворные строки в тексте эпоса до 36, из них 20 строк восьмисложных, остальные имеют 10, 11,12, 13,14 и 17 слогов. Сюда вошли и строки, указанные Р.Нуром и П.Пеллио [12; 690, 692, 694,698,700,702,704].

На основании работ В.Банга, Р.Р.Арата финский исс­ле­до­ватель Армас Салонен осуществил научно-исследова­тель­скую работу по синтаксису уйгурского языка и защи­тил докторскую диссертацию [13]. Видный ученый-восто­ковед в области изучения тюркских и монгольских народов Денис Синор написал статью под названием “Некоторые сообра­жения относительно сказания об Огуз-кагане”. Ста­тья была переведена с французского на турец­кий язык и издана в 1950г. [14]. В статье автор в основном уделял внимание к эти­мологии имени Огуз-кагана и пришел к выводы, что она связано с именем “öküz” – “бык” [14;5].

В России “Сказание об Огуз-кагане” и в дальнейшем вызывало большой интерес. После длительного перерыва в русской тюркологии было возобновлено изучение эпоса из­вест­ным русским тюркологом А.М.Щербаком, выполнив­шим русский перевод эпоса. До полного русского перевода он посвятил к изучению эпоса ряд научно-практический статей и в основном исследовал язык и грамматику эпоса [15; 317-323]. Наконец, опираясь на свои многочисленные работы по филологическому изучению эпоса и используя новейшие достижения современных ему отраслей языкоз­нания, в 1959 году в Москве издал полный перевод эпоса на русском языке [16]. Издание А.М.Щербака состоит из краткого предисловия (с. 13-14), обстоятельной статьи, где он привел краткое внешнее описание рукописи (с. 15-16) и анализировал имею­щиеся рукописи, содержащие различ­ные варианты сказания об Огузе (с. 16-21). Он критически подошел к работам своих предшественников и осуществил транскрипцию и перевод текста (с. 22-63). Исследователь добросовестно поработал над рукописью и снабдил текст лексико-грамматическими ком­мен­тариями (с. 64-87). Для комментирования текста эпоса и установления правильного чтения А.М.Щербак привлек к своему исследованию сочи­нения многих авторов того перио­да, ссылки на которые он приводит в подстрочных ком­мен­тариях. Кроме того, А.М.Щер­бак снабдил свое критическое издание рядом исс­ледовательских статей, относящихся к автору труда и его сочинению, о содержании эпоса (с. 88 -100), о языке ска­зания, о времени и месте написания (с. 101-107). Он снаб­дил свой труд указателями собственных имен, этнических наименований (с. 92-97) и географических названий (с. 97-100).

Перевод А.М.Щербака выполнен на высоком филоло­ги­­ческом уровне, присущем всем его работам, и обладает не только научными, но и литературно-художественными дос­тоин­ствами. Филологическую точность перевода А.М.Щер­­бак соединяет с истинным мастерством в передаче художествен­ных особенностей подлинника. Ему удалось перевести этот великий памятник так, что даже самый ис­ку­шенный и строгий читатель получит подлинное наслаж­дение и почувствует аромат кочевой жизни и кочевого быта. Перевод А.М.Щер­бака выполнен на присущем ему профессионализме, в то же время на понятном для всех читателей языке, осуществлен в соответствии стилю текста парижского списка. В этом издании учитаны все дости­же­ния предыдущих исследований, а также дана корректи­ровка ошибок, пропущенных в предыдущих изданиях. Перевод выполнен в наиболее близком стиле к оригиналу. Отнюдь не бросая тень на достоинства других изданий эпо­са, выпущенных в различных языках мира, надо отметить, что подготовленное на высоком профессио­нальном уровне издание А.М.Щербака представляется самым совершенным и лучшим переводом эпоса из всех, сделанных до сих пор и может считаться последним достижением в области изда­ния памятника. Благодаря художественным и научным ка­чествам, издание А.М.Щербака привлекло к себе вни­мание широкой научной общественности и быстро приоб­рело большую популярность. Исследование А.М.Щербака не по­теряло свое научное значение и в наши дни. Чрез­вычайно малый тираж издания превратил его в настоящее время в библиографическую редкость.

Как уже отмечалась, парижский список пострадал от сырости, и отдельные слова в тексте на нескольких местах или стерлись, или же стали не читаемы. Эти слова, в ос­нов­ном были восстановлены с А.М.Щербаком в соответствии с кон­текстом самого сочинения, других рукописных источ­ников, относящихся к тому же периоду, словарей и т.д. При состав­лении транскрипции текста в квадратных скобках дано правильное чтение соответствующих слов.

Как и другие издатели эпоса, А.М.Щербак также обратил внимание поэтическим особенностям эпоса. Он выявил четыре тринадцатисложного стиха (текст XXXVI, с. 8-9 и текст XXXVII, с.1-3), которые не были замечаны предшествующими издателями и исследователями эпоса – Р. Нуром и П.Пеллио [16; 86]. После издания А.М.Щербака этот памятник всегда остается в центре внимания. Этим памятником занимались ряд известных тюркологов мира, посвятивших свои работы историческим, лингвистическим и литературоведческим вопросам по изучению эпоса.

Существенный вклад в изучению памятника внесла известный тюрколог, доктор филологических наук Анна-Мария фон Габен (Annemarie von Gabain). В 1964г. А.фон Габен – виднейшая представительница немецкой тюрколо­гии, ученица и сотрудница В.Банга, занимающая видное место в классическом наследии немецкой тюркологии, выступила с обширной статьей по древнетюркской лите­ратуре [17;211-243]. Статья А.фон Габен позже была пере­ведена на русский язык и издана [18;294-345]. Считавшая этот эпос образцом древнетюркской литературы, исследо­ва­тельница в основном уделяла вниманию на художес­твенную особенность памятника. Отмечая стихотворно-прозаическую структуру памятника, она высоко оценила её стилистические осо­бен­нос­ти. Приведя примеры из стихот­ворной части эпоса, автор статьи отмечала, что эпос напи­сан на высоком художест­вен­ном стиле, текст памятника насыщен художественными тро­пами – параллелизмом, образ­ными оборотами, сравнениями, переносными выра­жениями. Эти примеры позволяют уста­но­ви­ть, что древние тюрки владели искусством красноречия и инос­казания, а значит, богатством воображения, образности и мышления. “Размеренная рифма, – отмечала она, – воспри­нимав­шаяся в древности как монотонность, здесь приме­няет­ся лишь иногда; параллелизм же, напротив, настолько эффективен для восприятия, что уже при простом чтении сразу ощу­щается мелодия. Насколько же сильнее это должно быть действовать при оригинальном исполнении!” [18; 304].

Её публикация стала поводом для исследования жан­ровой природы эпоса, что привлекло внимание чешского тюрколога – лингвиста Гржебичек Лудека. Он проанали­зировал стихи и прозу эпоса для сравнения с надписями памятника Кюль-тегина и выяснил, что “распределение слогов в прозаической части “Огуз-наме” очень близко таковому в надписи Кюль-тегина. Отличия же в распре­делении слогов и ударений в стихотворных отрывках “Огуз-наме” – разительны” [19;481-482, 20; 220].

Дискуссия по вопросу жанровой природы эпоса продолжалась. Главным событием в изучение жанра эпоса следует считать появление публикации непревзойденного знатока тюркской поэтики, видного русского тюрколога И.В.Стеблевой. Жанровая природа эпоса становилась пред­метом специального исследования. В 1972 году ею была предпринято новая публикация текста “Сказания об Огуз-кагане” [21]. Её публикация снабжена обширной статьей по истории изучения поэтической структуры эпоса, где ква­лифицированно анализируются поэтические особенности памятника. Исследование содержит много новых и ценных выводов по интерпретации жанровый природы эпоса [21; 289-298]. В этой публикации транскрибированный латин­ски­ми буквами текст дан в стиле, отличающемся от стиля оригинала, чтобы показать прозопоэтическое содержание и представить новую интерпретацию структуры эпоса.

И.В.Стеблевой выявлены еще 47 стихотворных строк в тексте памятнике и таким образом, число стихотворных вставок доведено до 83 строк [21; 295]. Ею не осуществлен перевод на русский язык полного текста сказания, переве­дены только поэтические строки и приведены в сносках внизу страниц под транскрипции к каждой странице от­дель­но. Без преувеличения можно сказать, что ей принад­лежит первая и пока единственная попытка комплексного анализа художественной структуры эпоса в русской тюр­кологии.

Как уже выяснилось, историческими, лингвистичес­кими и литературоведческими вопросами эпоса занимались ряд известных тюркологов мира. В изучении “Сказания об Огуз-кагане” и ознакомлении с её содержанием мировой общественности значительный вклад внесли учёные Евро­пы и России. Неоценим вклад этих ученых в издании и изучении этого древнетюркского памятника. Благодаря им на сегод­няш­ний день в изучении памятника сделано не­мало: обна­ружен древнетюркский текст в оригинале, осу­ществлена её транскрипция на латинский алфавит, переве­дена на немецкий, русский и французский языки, выявлено жанровое своеобразие, исследованы поэтика и стиль. Бла­годаря настойчивости и энтузиазму европейских и россий­ских ученых этот замечательный эпос вошел в золотой фонд мировой литературы и стал достоянием, древнейшим наследием и национальной гордостью тюркоязычных на­родов.

В заключении следует подчеркнуть, что исследование эпоса будет продолжаться тюркологами – историками, языковедами, фольклористами, литературоведами и т.д. – где есть сильные тюркологические традиции и будет переводиться и на языки других европейских народов. На наш взгляд, художественный перевод этого древнетюрк­ского письменного памятника, вошедший в золотой фонд мировой литературы, обогатил бы не только духовную культуру этих народов, но и стал бы началом в процессе формирования издания и исследования плеяды огуз-наме, основой которой является собственно “Сказание об Огуз-кагане”.