AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru avropa siVİLİzasiyasi kontekstiNDƏ

Mənşələrə doğru: eposlarda dinlərin izləri 

Monoteist dinlərdəki simvol, motiv və obrazlarda onlar­dan əvvəlki analoqlarından müxtəlif formalarda bəhrələnmişlər. Monoteist və ondan öncə mövcud olan bütpərəst dinlərdə kiu bəzi elementlər bəzi bənzər funksiyaları ilə ortaq motivləri bir araya gətirərək Şərq və Qərbin qarşılaşmaları kimi meydana çıxır. Məsələn:

• 
  Eposlarda uzun vaxt ərzində övladı olmayan vali­deyn­lər tərəfindən dualar: KDG-da Dirsə xanın oğlu Bu­gac, Manas eposunda Manas, Joachimin və Mömin Annanın xüsusi ayinlərindən sonra doğulan qızı Meri – Məryəm Ana (7, 111-112), uzun dualardan İbrahimin (Abraham) sonra ixtiyar yaşında dünyaya gəlmiş ye­ganə övlad Isaak.
  

Bu folklor və dini motiv də ümumən insanlara xas olan dünyəvi motivdir, çünki övlad arzulamaq da millət və irqindən asılı olmayaraq insanlara xas olan təbii hissdir.

• 
  Qeyri-adi güc: Bibliyada: "Tanrı dünyanın yaradan və bütün qüdrətliləri yaradandır". NN eposunda: Ziqfird əjdahaya da, qeyri-adi qüvvəyə malik Brumhildaya da qalib gəlir. KDG-də: Basatın Təpəgözü öldürməsi; di­gə­ri - Buğacın vəhşi öküzü öldürməsi daha real qüvvədir.
  
• 
  Ata obrazı -Yəhudilərin patriarxlarından biri Abram ənənəvi olaraq "Abram Ata" adlandırılır, çünki belə hesab olunur ki, “Izrail xalqı və dinləri ondan başlayır". KDG dastanında Dədə (Böyük Ata) Qorqudun kitabı.
  
• 
  12 rəqəmi - "Abramın nəvəsi Yakob Izrail tayfalarını formalaşdıran on iki oğulun atasıdır"; Isanın 12 apos­tolu; nibelunqlarla bağlı bəzi adaptasiyalarda Ziqfridin 12 cəngavəri ilə düçmənə qalıb gəlir.
  
• 
  Qurban motivi: Bibliyada oğlunu Rəbbi yolunda qur­ban verməyə belə hazır olan İbrahimə insan qurbanı əvəzinə Tanrı heyvan-quzu göndərir. Tanrının özünün belə övladı (Bibliyaya görə İsa peyğəmbəər məhz öv­ladıdır) insanların yolunda qurban getməsi (həyatı ba­hasına haqq təlimini insanlara gətirən). KDQ-də, Dəli Domrulun Xatunu ərinin əvəzinə öz ölümünü təklif edir və bununla səmavi aləmə müdaxilə edir, Əzrayıl isə qəhrəmanın yaşlı valideynlərini seçir.
  
• 
  Həm dualarla dünyaya gələn övlad motivi,həm qurban motivi belə bir nöqtədə birləşir ki, yer insanı irreal səma qüvvələrinə ayinlər-rituallar və dualar şəklində ümidlə müraciət edir. Övlad nəinki tanrıya duaların nə­ti­cəsində,bəzi motivlərdə qədim fikrin semantikasına uyğun olaraq tanrının birbaşa iştirakı ilə də doğula bi­lər: Manas (sanskritcə fikir, loqos) yüksək fikir; hin­duizmdə Shivanın fikrindən doğulan uşaqlar (7, 98); Bib­liyada Müqəddəs Ruhun övladı kimi düşünülən Isa peyğəmbər.
  

Yunan mifologiyasında da insan və kosmoqonik alə­min nümayəndəsindən doğulan Herakl, Axilles kimi qəhrəmanlar var və onlar da qeyri-adi gücə sahibdirlər. Hətta bəzən bu məqam ğlməzlik motivi ilə birləşir.

Oxşar motiv eposlarda da meydana çıxır. Belə ki, xüsusi gücə malik qəhrəmanlar, kişilər və qadınlar irreal dünyanın elementlərinin iştirakı ilə mümkündür. Axillesin dabanı onu öldürə bilən zəif yeridir, cünki anası onu ölməzlik üçün çimdi­rəndə məhz dabanından tutmuşdu və daban yaqddan çıxmışdı. NN eposunda eynilə Ziqfirdi öldürmək üçün onun çiyinlərinin arasından vurmaq lazımdır, çünki əjdahanın qanında çiməndə məhz buraya cökə yarpağı yapışıbmış və bu hissəyə ölməzlik verən qan dəyməyib. KDG eposunda Basat həm Aruz Qocanin oğlu kimi verilir, həm də aslan və ağac övladıdır.

• 
  Dini kitablarda və müasir ənənələrdə xaç suyuna çək­mək, Zəmzəm suyu kimi müqəddəs sular var. Suyun ma­gik xassəsi müxtəlif miflərdə dəd var, elə indicə gətirdiyimiz misallardakı Axillesin pəri anası tərəfindən şuda çimdirilməsi (davamı – İsa peyğəmbərin İordan ça­yında mimdirlməsi, pravoslavlarda uşaqların xaç su­yuna çəkilməsi) və NN-da Ziqfirdin öldürdüyü əjdaha­nın qanında çimməsi (variantı – qurban bayramında qurban kəsilmiş quzunun qnından alnına sürtmək).
  

KDQ-da isə “ana südü və dağ çıcəyi ona məlhəmdir – öl­məzlik motivinin həm daha sonrakı düşüncənin (real­lığa yaxın olduğundan) transformasiyadır, həm də təbiət qüvvələrinə sitayiş edən şamanların - dağ çiçəyi- mə­l­həmdir. Digər tərəfdən, bu məqam ana südünü müqəd­dəs Zəmzəm suyu və xaç suyu kimi bir səviyyəyə qaldırır.

• 
  Yeraltı dünya motivi dini kitablarda cənnət və cəhən­nəm kimi bəllidir. NN-da mifik nibelunqlar əsas etiba­rilə torpağın altındakı qaranlıq kiçik şəhərdə yaşayırdı. KDG –də Əsir alınmış Beyrək zirzəmidə saxlanırdı- bu motivin daha realist transformasiyası. (Yunan mifologi­yasında Odissey Penelopanın yanına qayıtmazdan öncə yeraltı dünyaya səfər edir.)
  

Nəticə: biz nəyə şərikik:

Biz mədəni paradiqmalarda aşkar edilən "əkizlərlərin" (R. Kiplingin dediyi kimi) intertekstual dialoqu haqqında KDQ (türk-oğuz) və NN (qerman-alman) eposları misalında aşağıda­kı səviyyələrdə araşdırdıq:

• 
  archetipik motivlər və onların transformasiyası
  
• 
  mənəvi dəyərlər (qisas, şərəf, qonağa münasibət, vədə sadiqlik)
  
• 
  monoteistik dini ritual, motiv, simvol və obrazlarla paralelər, onların əvvəlki miflərdə izləri
  

Paylaşdığımız paradiqmalar başqa səviyyələrdə də izlənə bilər - eposun nəsr yaxud şeir

təhkiyəsi kimi xüsusiyyətləri, məlum\naməlum müəllif, süjetlərin, hekayələrin konstruksiyası arasındakı zaman və əlyazmasının yazıldığı tarixi.

Lakin elə bu üç nəzəri aspektdə araşdırmalar bu iki orta əsrlər eposlarının strukturuna daxil edilən miflərdə Şərq və Qərbin xeyli əvvəlki zamanlarda belə əvvəl bir-biri ilə qarşı­laşmasına dəlalət edir.
Son söz: Redyard Kiplinqə geri qayıdaraq deyə bilərik ki, əsrlər sonra Qərb (o Britaniyalı valideynlərin övladı idi və özü də Britaniyalı idi) və Şərq (o Hindistanda doğulmuşdu) yalnız onun bioqrafiyasında birləşdirilməklə qalmadı, həmçinin Mauq­­li haqqında hekayələr toplusunda hibridləşdirmənin klas­sik nümunəsini verdi. Ancaq bu Şərq və Qərb "əkizləri" ara­sında intertekstual dialoqun müzakirəsi üçün başqa mövzudu

ƏDƏBİYYAT

1. 
   Oxford English Dictionary. Oxford University Press. 2012 . Web. January 14, 2012.
   
2. 
   John Lindow. Norse Mythology. A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs. Oxford University Press., 2001
   
3. 
   Bu məqalə hər il Böyük Britaniyanın Leeds universitetində keçirilən Medievalistika konqresində həmin layihə çərçivəsində təqdim olunmuşdur. Bax: ICM 2011. Medieval Heroic Epics between East and West: New Intercultural Approaches/ - Institute for Medieval Studies, Leeds University, 12 July 2011. Web.
   
4. 
   Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı “Öndər nəşriyyat”, 2004
   
5. 
   Мифы народов мира.- М.: Советская энциклопедия, 1982, 2 часть
   
6. 
   Bax: Альвы - Энциклопедия мифологии/ Web . http://godsbay.ru/vikings/alves.html
   
7. 
   Myths of nations of the world. - М: the Soviet encyclopaedia, 1982, т.2,
   

OĞUZ MİFOLOGİYASI VƏ

STRUKTUR-SEMİOTİK TƏHLİL METODU
f.d. Seyfəddin RZASOY
Огузская мифология и структурно-семиотеческий

метод анализа

Реконструкция огузской мифологии на основе огузских текстов требует создания методологической модели анализа. Поскольку изучение «структуры» не может осуществляться без аналитической модели (аналитического аппарата), отра­жающую схему конструкции самого понятия «структуры». Восстановление огузского мифа в общеметодологическом кон­тексте разрешения проблемы предусматривает применение структурно-семиотического метода. Применение этого мето­да требует синтеза с сравнительно-историческим методом. Но неразрывность структурного и семиотического аспектов в изучение структуры любой мифологии, в том числе огузской, выдвигает структурно-семиотического метода на первый план.
Oğuz mifologiyasının strukturunun oğuz mətnlərindən bərpası metodoloji təhlil modelinin qurulmasını zərurətə çevi­rir. Çünki «struktur»un öyrənilməsi həmin anlayışın ifadə etdiyi konstruksiyanın sxemini özündə əks etdirən təhlil modeli (ana­litik aparat) olmadan uyğun şəkildə həyata keçirilə bilməz. Apardığımız araşdırmanını nəticələri (bax.: 1; 2; 3; 4) göstərir ki, oğuz mifinin «strukturunun» mental arxetiplərlə müəyyən­ləşən arxisemlər bütövü (sistemi) kimi bərpası zamanı təhlilin metodoloji modelini qurmadan ötüşmək mümkün deyildir.

Azərbaycan mifologiyasının metodoloji təcrübə tarixi öz əsas kütləsində müqayisəli-tarixi metodun tətbiqi ilə əlamət­dardır. Zaman-zaman ən müxtəlif səviyyələri gerçəkləşdirilmiş bu metod M.Seyidov (5; 6; 7), K.Abdulla (8; 9; 10; 11), A.Nəbiyev (12), A.Hacılı (32), C.Bəydili (13; 14; 15), R.Əliyev (16; 17; 18; 19), F.Bayat (20; 21; 22; 23; 24; 25), R.Qafarlı (26; 27; 28; 29), R.Kamal (30; 31) və başqalarının yaradıcılığının simasında uğurlu və bəzən fundamental nəticələr vermişdir. Bu da öz növbəsində Azərbaycan folklorşünaslığında mifin (bütöv­lükdə: folklorun) tarixi-myqayisəli metodla tədqiqinin zəngin nəzəri bazasını yaratmışdır. Məhz həmin baza bu gün bizə metodoloji təhlil modelinin daha mürəkkəb sintezini qurmağa imkan verir.

Oğuz mifinin arxetipik strukturunun öyrənilməsi proble­mə yanaşmanın ümummetodoloji müstəvisində struktur-semio­tik təhlil metodunu nəzərdə tutur. Lakin «struktur-semiotik» yanaşma elmin indiki inkişaf səviyyəsində bütün yanaşma me­tod­larında, o cümlədən müqayisəli-tarixi metodda olduğu kimi geniş, əhatəli məzmun kəsb etmişdir. Aparılmış çoxsaylı təc­rübələr hər bir metodun müxtəlif modifikasiyalarını yarat­dığı kimi, «struktur-semiotik metod» da, əslində, müxtəlif təcrübə­lərin kombinasiyası kimi genişlənmiş, zəngin daxili struktur əlvanlığına malik, kəmiyyət strukturunda çoxsaylı me­todik mo­difikasiyalardan təşkil olunmuş sistemə çevrilmişdir. Tədqiqat­çıya bütün hallarda zəngin seçim və kombinasiya imkanları verən belə geniş tutumlu metodun oğuz mifinə tətbiqi də bunun konseptual əsaslarının yaradılmasını və konkret təhlil modeli­nin qurulmasını tələb edir.

Digər tərəfdən, bunu iki amil xüsusilə aktuallaşdırır:

Birincisi, oğuz mifinin struktur-semiotik metodla öyrənil­məsinin hər hansı təcrübəsinin olmaması faktoru;

İkincisi, metodu oğuz mifi üzərində reallaşdıracaq müəl­lifin nəzəri-təcrübi bazasının keyfiyyət müəyyənliyinin gös­təricilər faktoru.

Bu iki faktor bütövlükdə oğuz mifinin semiotik strukturu­nun bərpasına tətbiq olunacaq konkret təhlil üsulunun müəllifin konstruksiyasında qurulmuş modelinin özünəməxsusluğunu şərtləndirir.

K.Levi-Stros yazır: «Həqiqi elmi təhlil faktlara uyğun gəlməli, sadəlik ölçüsünə cavab verməli və izahedici gücə ma­lik olmalıdır» (33, s. 37). Qeyd edək ki, müqayisəli-tarixi me­tod özünə məxsus olan tətbiq planında bu ölçülərə cavab versə də, məhz oğuz mifinin semiotik strukturunun modelləş­di­rilməsi üçün uyğun bazanı vermir. Başqa sözlə, bu metod mi­foloji şüurun təkamülünün diaxron mənzərəsini bərpa etmə­yə imkan versə də, mifin strukturunun mental arxetiplərlə müəy­yənləşən morfologiyasının, sintaqmatik funksionallığının, xüsu­sən men­tal arxitektonikanın təsəvvürlər modelində yaratdığı sinxron-paradiqmatik cərgələrin semantikasının öyrənilməsi üçün uy­ğun təhlil modeli rolunu oynamır. Belə ki, oğuz mifinin semio­tik strukturunun bərpasına münasibətdə müqayisəli-tarixi me­tod semiotik fakturaya «uyğun gəlmir», bu üzdən mücər­rəd­ləşərək «sadəlik ölçüsündən» və «izahedici gücündən» məhrum olur.

Folklorun müqayisəli-tarixi öyrənilməsinin metodologiya­sına ayrıca monoqrafiya həsr etmiş B.N.Putilov yazır ki, folklorun müqayisəli-tarixi tədqiqi xalq poeziyasının müxtəlif məktəb və cərəyanlar tərəfindən öyrənilməsinin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edərək mürəkkəb və uzun yol keçmişdir (34, s. 8). Oğuz mifinə münasibətdə məsələnin bu cəhəti öz-özlüyündə mükəmməl təhlil metodu olan müqayisəli-tarixi yanaşmanın imkanlarının struktur-semiotik yanaşma metodunun imkanları ilə sintezləşdirməyi tələb edir. Çünki oğuz mifinin bərpasına istənilən metodoloji müstəvidə yanaşma «tarixi» kontekstdə «müqayisəli» yanaşmanı mütləq şəkildə nəzərdə tutur. Belə bir «sintezləşdirmənin» mümkünlüyü və zəruriliyi haqqında Y.M.Me­­letinskinin fikri səciyyəvidir. O, «folklorşünaslıqda struktur-semiotik metodun tətbiqi məsələsi» ilə bağlı bir çox fikirləri təhlil edərək yazır: «Folklorun və mifologiyanın öyrə­nilməsi sahəsindən... gətirilmiş nümunələr elmi obyektin müx­təlif aspektlərinin təhlili üçün müqayisəli-tarixi və struktur-semiotik metodikaların birləşməsinin mümkünlüyünü və zəru­riliyini təsdiq edir. Struktur-semiotik yanaşma zaman baxımın­dan nisbətən dayanıqlı həddə olan mifoloji və poetik struk­turlarda kara gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, buna baxmayaraq, xüsusi mərhələ kəsiklərinin struktur-semiotik təhlilinin nəticə­ləri poetik sistemlərin metodik baxımdan ardıcıl şəkildə tutuş­durulması yolu ilə qismən tarixi poetikanın maraqları naminə də istifadə oluna bilər. Belə ki, V.V.Proppun reseptləri əsasında klassik sehrli nağılın V.V.Propp üzrə olan morfoloji sxem­lə­rinin və hindu nağıllarının (yenə də – S.R.) A.Dandes tərə­findən yerinə yetirilmiş müqayisəsi təkcə bu iki folklor-poetik sistemi («rus», yaxud «Avropa» və «amerikan-hindu») ciddi şəkildə tutuşdurmağa yox, həm də nağılların tarixi morfolo­giyası planında bir sıra hipotezlər təklif etməyə imkan verir: sehrli nağılın daha inkişaf etmiş, «klassik» forması məlum struktur məhdudiyyətlərinin müəyyən tarixi mərhələdə meyda­na çıxmasının nəticəsidir» (35, s. 162).

V.M.Jirmunski «müqayisə»ni metodologiya yox, metodik üsul hesab edərək göstərir ki, müqayisə istənilən tarixi təd­qiqatın mütləq elementidir və o, tədqiqatın elə metodik üsu­ludur ki, məxtəlif metodlar çərçivəsində müxtəlif məqsədlərlə tətbiq oluna bilər (36, s. 75-76). «Müqayisə» bu baxımdan oğuz mifinin struktur-semiotik metodla öyrənilməsinin də «mütləq elementi» olaraq qalır.

B.N.Putilov «müqayisə»ni həm üsul, həm də metod kimi götürərək, yuxarıdakı fikri belə şərh edir: «V.M.Jirmunski, haqlı olaraq, elmi müqayisənin tədqiqatın problematikasından asılılığını vurğulayır. Mən ancaq onu əlavə edərdim ki, bu asılılığın özü bizim bir metodologiyanın hüdudları daxilində fərqli problematikalarla, yaxud fərqli metodoloji yanaşmalarla qarşılaşmağımızla şərtlənir (34, s. 7).

Göründüyü kimi, B.N.Putilov məsələni daha mürəkkəb münasibətlər zəminində təsəvvür edir. Jirmunski «müqayisə­nin» xarakter müəyyənliyini təkcə problematikaya müncər edir­sə, Putilov şərtləri genişləndirir: buraya müxtəlif metodo­lo­giyaları əlavə edir. Bu mənada, «müqayisə» məhz həmin «ge­nişləndirilmiş şərtlər» daxilində struktur-semiotik yanaşma zə­minində özünəməxsus səciyyə kəsb edir.

Təkcə «müqayisə» anlayışı yox, eləcə də müqayisəli-tarixi təhlil metodunun bir sıra mühüm və xarakterik anlayışları struktur-semiotik yanaşma müstəvisində müəyyən hallarda əlavə, müəyyən hallarda isə tamamilə fərqli məzmun kəsb edir.

Məsələn, müqayisəli-tarixi yanaşmada «tipologiya» anla­yı­şı mühüm yer tutur. «Tipologiya» adı altında geniş mənada, görünür ki, özünü təbiət və cəmiyyətin əşya və hadisələrində, xassə və münasibətlərində, element və strukturlarında, proses və vəziyyətlərində təzahür etdirən qanunauyğun, bir sıra ob­yektiv faktorlarla şərtlənən təkrarlanmanı başa düşmək la­zım­dır» (34, s. 9). Yerindəcə qeyd edək ki, həmin təkrarlanma K.Le­vi-Stros yanaşmasında mifin strukturunun aşkarlanmasının başlıca metodik «üsullarındandır». O yazır: «Eyni ardıcıllığın mifdə və ümumiyyətlə, şifahi ədəbiyyatda ikiləşməsi, üçləşməsi və ya dördləşməsi ilə rastlaşılması çox vaxt sual doğurur... Təkrarlanma xüsusi funksiya daşıyır və məhz mifin strukturunu aşkarlayır» (33, s. 206). «Beləliklə, hər hansı bir mif qatbaqat struktura malikdir və o struktur üzdə, belə demək mümkünsə, təkrarlanma üsulunda və onun sayəsində aşkarlanır (33, s. 206).

Göründüyü kimi, müqayisəli-tarixi metodda «tipologiya­nın» anlayışının mahiyyətini («canını») təşkil edən «təkrarlan­ma» K.Levi-Strosun struktur yanaşmasında «üsul» hesab olu­nur.

Qeyd edək ki, prof. K.V.Nərimanoğlu təkrarlanmanı türk poetikasının (linqvofolkloristikasının – linqvopoetikasının) iki əsas qanunundan biri kimi şərh etmişdir. Alim yazır: «Biz bu qanunları iki hesab edirik:

1. Təkrar sistemi və ya təkrarlanma qanunu;

2. Sıralanma, düzüm sistemi və sıralanma qanunu» (37, s. 577-578).

K.V.Nərimanoğluna görə bu qanunlar, əslində, varlıq aləminin ilahi-kosmoqonik strukturu ilə bağlı harmoniyanı inikas edir: «Təkrar və sıralanma dilin bütün səviyyələrini əhatə edir. Fonemlərin, morfemlərin, sözlərin, cümlələrin, kiçik (mik­ro) mətnlərin böyük mətn içərisində sıralanması, təkrarı fə­zadakı planetlərin, göy cisimlərinin (bildiyimiz və bilmədiyi­miz) sıralanmasına və dövrəvi təkrarına bənzəyir» (37, s. 578).

B.N.Putilov yazır: «Tipoloji münasibətlər eyniyyət, ana­lo­giya, paralellik, açıq oxşarlıq səciyyəsi daşıya bilər. Lakin bu münasibətlər uyğunluğun müxtəlif dərəcələrinin tipoloji varisli­yin təzahürləri olaraq qarşılıqlı şəkildə əlaqələnməsi zamanı daha mürəkkəb formalarda olur» (34, s. 9-10). «İstənilən ox­şarlığın işarələnməsindən ötrü... «bənzəyiş» (likeness) termi­nindən istifadə etmək təklif olunur. Buna uyğun olaraq «bən­zəyiş» üç növdə ola bilər: tipoloji mənada – «oxşarlıq», areal mənasında – «korrelyasiya», genetik mənada – «uyğunluq». «Bənzəyişdən» başqa yenə də üç növdə olan «münasibət» an­layışı da əlavə olunur: «izomorfizm», «bənzəyiş», «yaxın­lıq». Folklorşünaslıqda «bənzəyiş» və «münasibət»i bildirmək­dən ötrü (dəqiq mənası olan terminlərdən fərqli olaraq – S.R.) konkret mənada işlənməyən «analogiya», «paralellər», «oxşar­lıq», «ümumilik», «əlaqələr», «qohumluq», «uyğunluq», «ya­xın­lıq» və s. terminlərə də rast gəlinir» (34, s. 10).

N.İ.Kravçov müqayisəli-tarixi yanaşma təcrübəsindən çı­xış edərək göstərir ki, elmi praktikada «əlaqə», «oxşarlıq», «ümumilik» anlayışları fərqləndirilmir. Alimə görə, eposda eyni qəhrəmanlar, eyni nəğmə və süjetlər «ümumidir». «Ox­şarlıq» isə yaxın süjetlərdə, yaxın struktur və poetikalarda ifadə oluna bilər. (Məsələn – S.R.), serb və bolqar eposlarında «ümu­mi olan» var. Rus və serb eposları arasında isə «ümumi olan» yoxdur, «oxşarlıq» var (38, s. 241).

Yuxarıdakı anlayışlar struktur-semiotik metodda öz se­mantik yayğınlığını itirir və gerçəkliyi təsvirinin paradiq­matik modelinin müxtəlif səviyyə və elementləri kimi çıxış edir. Məsələn, müqayisəli-tarixi yanaşmada «bənzəyiş»in üç növü içərisində areal aspekti ifadə edən «korrelyasiya» sözü struk­turun semiotik modelləşdirilməsində oppozisiyaların uni­versal əsası kimi çıxış edir. N.S.Trubeskoy fonoloji oppozi­siyaların təkcə fonoloji yox, bütün oppozisiya sistemlərinə məxsus qanu­nauyğunluqlarından danışarkən yazır: «Hər bir qarşılaşma üzvlərinə onları bir-birindən fərqləndirən əlamət­lərlə yanaşı, elə əlamətlər xasdır ki, bunlar qarşılaşmanın hər iki üzvünə aid olur. Belə əlamətləri «müqayisə üçün əsas» kimi götürmək olar. Müqayisəyə gələ bilməyən, yəni heç bir oxşar cəhətləri olma­yan iki şey (məs.: mürəkkəb qabı və iradə azadlığı) oppozisiya yarada bilməz (39, s. 85).

Ümumiyyətlə, «müqayisə»nin mütləqləşdirilməsi (ifrata varılması) tədqiqatı yanlış istiqamətə yönəldə bilir. Ona görə də F.Sössür xəbərdarlıq edir: «Həddindən artıq müqayisəli metod özü ilə bütöv bir səhv baxışlar sistemi gətirir ki, həmin baxışlar gerçəyə uyğun deyil və ümumiyyətlə, insan nitqinin mövcud­luğunun real şərtlərinə ziddir (40, s. 57).

Bu cəhətdən digər hallarda qeyri-termin olan sözlərin struktur yanaşmada dəqiq anlamları vardır. Eyni sözü müqa­yisəli-tarixi folklorşünaslıqda «bənzəyiş»i bildirməkdən ötrü dəqiq mənası olan termin kimi işlənməyən «analogiya» sözü haqqında da demək olar. F. de Sössür yazır: «Analogiya nümu­nəni və onun daimi təqlidini nəzərdə tutur. Analoji forma – bu, müəyyən qayda əsasında bir və ya bir neçə başqa formanın nümunəsi əsasında yaranmış formadır» (40, s. 291).

Deilənlənlərin axarında oğuz mifinin semiotik struktu­runun təhlil modelinin qurulması A.F.Losevin eyni terminlərin yaxın və fərqli elm sahələrində müxtəlif anlamlarda işlənməsi nəti­cəsində yaranmış terminoloji xaosu aradan qaldırmaq məqsədi ilə irəli sürdüyü yeganə prinsipin – «müəlliflərin bu və ya başqa termin sistemindən istifadə edərkən öz termino­logiyalarını axı­radək saxlaması və onlar tərəfindən hər dəfə hansısa başqa ter­min sisteminin qəbul edilməsi ilə yollarından sapmamaları» zərurətininin (41, s. 3) burada da reallaşdırıl­masını tələb edir.

Y.M.Meletinski yazır: «Hər bir elmi metodika kimi, struk­tur-semiotik təhlil bir sıra istiqamətlərdə perspektivli, başqa istiqamətlərdə isə məhduddur. Bəzi obyektlər onun üçün daha çox, digərləri daha az nüfuz ediləndir. Söz yox ki, struktur təhlil zamanca dəyişməyə münasibətdə yekcins və dayanıqlı olan mə­dəni obyektlərin daha çox sinxron təsviri üçün yarayır. Struktur-semiotik təhlil «işləyən» (hərəkətdə olan, funksional­laşan – S.R.) sistemlər olaraq müəyyən ideoloji və bədii sis­temlərin (onların mənşəyindən və bu sistemlərin nəhayətdə dağılmasına, yaxud köklü dəyişməsinə gətirən infrastruktur faktorlarının təsirindən yan keçməklə) funksionallaşma mexa­nizm­lərinin öyrənilməsinin aləti kimi daha məqsədəuyğundur» (35, s. 152).

Meletinski struktur-semiotik metodun məhz bu keyfiy­yətindən çıxış edib, onun digər metodlarla münasibətləri haq­qında belə bir qənaətə gəlmişdir ki, «...struktur təhlil mədəni və bədii fenomenlərin tarixi-tipoloji və genetik-sosial təhlillə öyrənilməsini ləğv edə bilməz: sinxron təsvir diaxron (tarixi) təsviri tamamladığı və tamamlamalı olduğu kimi, struktur-semiotik təhlil də tarixi-tipoloji və genetik-sosial təhlili müəy­yən şəkildə tamamlamalıdır. Təhlilin müqayisəli-tarixi və struk­tur-semiotik metodları mahiyyətcə fərqli məsələləri həll edir və ona görə də tədqiqatın obyektini tamamilə fərqli şəkildə emal edirlər. Məsələn, epik abidənin mənşəyi və tarixi nəzərdən keçirilərkən müqayisəli-tarixi təhlil onda bir sıra fərqli mərhə­lələri olan layları seçir, xronoloji və coğrafi baxımdan biri-biri ilə uyuşmayan müxtəlif tarixi hadisələri göstərir, cürbəcür anaxronizmləri və başqa «ziddiyyətləri» aşkarlayır. Başqa söz­lə, bu yolla abidənin məlum qeyri-yekcinsliyini üzə çıxarır. Lakin belə «hissələrinə ayırma» konkret mətni poetik baxımdan bütöv şəkildə öyrənməyə nəzərdən keçirməyə imkan vermir. Bunsuz isə mətnin bütöv estetik qavrayışı da mümkün de­yildir»; «struktur yanaşma (isə – S.R.) abidəni bir bütöv kimi təhlil etməyə, eləcə də kitab eposunun «söyləyicisinin» və hətta «müəllifinin» («redaktorunun» – ?!) yaradıcı improvizasiya me­xanizmlərini nəzərdən keçirməyə imkan verir» (35, s. 152).

S.Y.Neklyudov rus folklorşünaslığında keçən əsrin 80-ci illərində aparılmış struktur-semiotik tədqiqatların təcrübəsi əsasında müxtəlif metodların sintezləşdirilməsi haqqında yazır: «struktur folklorşünaslıq ənənəvi folklorşünaslıq yanaşmaları ilə xüsusilə intensiv şəkildə inkişaf edən qarışıq fənlərin – mədəni antropologiya, dilçilik, semiotika, informatikanın meto­dologiyalarının sintezi olaraq meydana gəlir. Onun əsasında mətn və onun elementlərinin işarəvi təbiəti haqqında təsəv­vürlər durur...» (42, s. 5).

Mətnə, o cümlədən oğuz mətninə semiotik yanaşma, təbii ki, modelləşdirmə – sxemləşdirmə ilə əlamətdardır. Bu, bəzən məhdudiyyət kimi qiymətləndirilir. Lakin Y.M.Meletinski bu­nunla razılaşmayaraq yazır: «Bəzən semiotikləri poetik əsərin bütövlüyünü pozan sxemləşdirmədə qınayırlar. Lakin sxemləş­dirmə ilə hər bir elmi məktəb, o cümlədən müqayisəli-tarixi və genetik-sosial tədqiqatlar da məşğul olur. Ona görə ki, istənilən poetik əsərin (hələ epik abidələri demirik) kökləri yerin və zamanın vəhdəti ilə ciddi şəkildə məhdudlaşmamışdır. Bu cəhətdən ənənələri, təsirləri, daha qədim və daha yeni faktorları və s. nəzərə almaq lazım gəlir» (35, s. 152).

Y.M.Meletinski nəhayət etibarilə belə hesab etmişdir ki, «folklor və mifologiyanın öyrənilməsi sahəsindən... gətirilmiş nü­munələr elmi obyektin müxtəlif aspektlərinin təhlili üçün mü­qayisəli-tarixi və struktur-semiotik metodikaların birləşdiril­mə­sinin mümkünlüyünü və zərurətini təsdiq edir» (35, s.163). Lakin alim həm də hesab etmişdir ki, «biri-biri ilə əlavə tamamla­ma­lar­da olan tarixi və struktur tipologiyaların metodik birləşməsi hələ yaradılmamış, ancaq yaradılma zərurətinə heç bir şübhə olmayan hansısa metanəzəriyyə ilə nizamlanmalıdır» (35, s. 165).

Göründüyü kimi, oğuz mifinin strukturunun modelləş­diril­məsi də semiotik metoda söykəndiyi kimi, həmin metodun müqayisəli-tarixi metodla sintezini tələb edir. Qeyd etmək istərdik ki, metodların belə sintezinin zəruriliyi və uğurlu nəti­cələri bizim oğuz mifinin strukturunun öyrənilməsinə həsr olun­muş araşdırmalarımızla (bax: 1) da təsdiq olunur.

Oğuz mifinin struktur-semiotik metodla öyrənilməsi ona münasibətdə linqvostruktur aparatının tətbiqini də qaçılmaz edir. Ona görə ki, «semiotikanın əsas qalası dilçilikdir. Başqa humanitar sferalara semiotik yanaşma, sözün həqiqi anlamında, bu sferaların işarə sistemləri kimi təbii dillərə bənzədil­mə­sin­dən çıxış edir. Mifologiya və folklora, dinə və incəsənətə münasibətdə «ikinci modelləşdirici sistemlər» anlayışı buradan meydana çıxmışdır. Semiotikanın prinsipləri (hər halda Qərb­də) dilçilikdən etnoqrafiyaya, folklorşünaslıq və ədəbiyyatşü­naslığa köçürülmüşdür. Məsələn, Klod Levi-Stros struktur dilçiliyin nailiyyətlərini fransız sosiologiya məktəbinin ənənə­lərinə peyvənd etmək yolu ilə 50-ci illərdə (XX əsrdə – S.R.) «struktur antropologiyanı» yaratdı» (35, s. 163).

Qeyd edək ki, semiotikada «ikinci modelləşdirici sistem­lər adı altında dilin (birinci sistemin) əsasında meydana gəlib, xüsusi tipli əlavə ikinci struktur alan sistemlərin başa düşülmə­si» qərara alınmışdır. «Beləliklə, ikinci modelləşdirici sistem­lərin təbiəti linqvistik strukturlar üçün xarakterik olan bütün münasibətlər kompleksini (özünün mənsub olduğu – S.R.) ikinci sıranın daha mürəkkəb konstruksiya münasibətləri ilə tamamlanmaqla qaçılmaz şəkildə ehtiva edir. Buradan qaçılmaz olaraq bu nəticə çıxır ki, ikinci modelləşdirici sistemlərin əsas məsələlərindən biri onların dil strukturlarına olan münasibətinin aydınlaşdırılmasıdır. Bu zaman bizim «dil strukturu» anlayışına yüklədiyimizin məzmununu razılaşdırmaq lazımdır. Şübhəsiz ki, istənilən işarə sistemi (o cümlədən ikinci işarə sistemi) ay­rı­ca bir dil kimi nəzərdən keçirilə bilər. Bunun üçün onun ən sa­də elementlərini (sistemin əlifbasını) seçmək və onların bir­ləş­mə qaydalarını müəyyənləşdirmək lazımdır. Buradan belə bir qənaət alınır ki, istənilən işarə sistemi, prinsipcə, dilçilik me­todları ilə öyrənilə bilər... Lakin «linqvistik metodlardan» ge­niş mənada o elmi prinsipləri fərqləndirmək lazımdır ki, on­lar işarə sistemlərinin xüsusi, ayrıca növü olan təbii dillərlə əmə­liyyat aparmaq vərdişinin nəticəsi olaraq diqtə olunur» (43, s. 6).

Beləliklə, struktur yanaşmada dil birinci işarələr sistemi, digər ənənəvi mədəniyyət sistemləri isə dilin əsasında yaran­mış, lakin «xüsusi tiplə əlavə struktur almış» ikinci işarələr sistemləridir. K.Levi-Stros yazır: «Dili hər şeydən əvvəl mədə­niyyətin məhsulu kimi nəzərdən keçirmək olar: cəmiyyətdə istifadə olunan dil xalqın ümumi mədəniyyətini əks etdirir. An­caq başqa yandan dil mədəniyyətin hissəsidir: o, mədəniyyətin elementlərindən biridir»; «Ancaq bu hələ hamısı deyildir: dili həm də mədəniyyətin şərti kimi nəzərdən keçirmək olar. Özü də iki mövqedən. Diaxronik mövqedən ona görə ki, fərd öz qrupunun mədəniyyətini məhz dilin köməyi ilə əldə edir; uşağı sözlə öyrədir və tərbiyə edirlər, onu yenə də sözlərdən istifadə edib danlayır və tərifləyirlər. Dil daha nəzəri baxış bucağında ёmədəniyyətin şərti kimi, mədəniyyətin dilin quruluşuna oxşar quruluş əldə edə bildiyi dərəcədə çıxış edə bilir. Bu da, o da (dil və mədəniyyət – S.R.) oppozisiya və korrelyasiyaların, başqa sözlə, məntiqi münasibətlərin vasitəsi ilə yaradılır. Beləliklə, dili müxtəlif aspektlərində götürülmüş mədəniyyətə uyğun gə­lən strukturların və bəzən daha mürəkkəb, ancaq dilin özü ilə eyni tipli strukturların onun üzərində qurulması üçün təyin edilmiş fundament olaraq nəzərdən keçirmək olar» (33, s. 65).

Göründüyü kimi, dil mədəniyyətin tərkib hissəsi olaraq onun bünövrəsidir. Mədəniyyətin digər qatları dilin üzərində qurulur. Bu zaman dilin strukturu həmin qatların yaranması üçün invariant sxem rolunu oynayır. Başqa sözlə, dilin struk­turu mədəniyyətin qatlarının strukturunda təkrarlanır. Bu, struk­tur-semantik yanaşmanın əsas metodoloji postulatını təşkil edir.

Oğuz mifinin strukturunun da invariantında dil durur. K.Levi-Stros yazır: «Mif – dildir. Ancaq bu dil elə bir yüksək səviyyədə işləyir ki, həmin səviyyədə məna... onun təşəkkül tapdığı dil əsasından ayrıla bilir» (33, s. 187). Bu cəhətdən, mi­fin strukturu dilin strukturunu proyeksiyalandırır. Bunlar eyni bir strukturu fərqli səviyyələrdə əks etdirir. Dil bu halda mifin invariantı, mif isə öz növbəsində onun paradiqmasıdır (1, s. 121).

Ancaq qeyd etmək istəyirik ki, oğuz mifinin strukturunun semiotik aspektdə modelləşdirilməsi bir xüsusi metodoloji çətinliklə də əlaqədardır. Bunu şərti olaraq «dil-struktur-semio­tika» düyünü adlandırmaq olar. Mifə «struktur» yanaşma «di­lin» strukturunun əsas götürülməsini nəzərdə tutur. Bu halda mif özü bir dil – «semiotik» işarə bütövü kimi çıxış edir. Y.M.Me­letinski yazır ki, «incəsənətin xüsusi bir dil kimi şərh olunması onun mahiyyətini tam ifadə etmir. Bu, hər bir elmi nəzəriyyə kimi iş sxemi, gerçəkliyə münasibətdə öz çətinlikləri olan müəyyən yanaşmadır. Məsələn, çətinliklərdən biri, xüsu­silə «semiotik» və «struktur» aspektlərin münasibətləri ilə bağ­lıdır. Onlar təbii dillərdə biri-biri ilə həqiqətən ayrılmazdır. Ancaq bu ayrılmazlıqdan yayınmanın mümkünlüyü ona görə zəruridir ki, xəbərlərin verilməsi dilin özünün quruluşu haq­qında bilgilərin verilməsində əriməsin. İncəsənətə, o cümlədən nəzm-poetik fenomen olan folklora gəldikdə isə, (semiotik və struktur aspektlərin ayrılmazlığından – S.R.) belə bir yayınma (ənənəvi terminlərlə desək) məzmunu formadan ayırmaq müm­kün olmadığı kimi, demək olar ki, mümkün deyil: məlumat ilk növbədə düşünmək, öz hissələrini ifadə etmək, ətraf aləmi təsvir etmək manerasının özünə aid olur» (34, s. 171).

Beləliklə, oğuz mifologiyasının strukturunun öyrənil­mə­sin­də «struktur» və «semiotik» aspektlər biri-birindən ayrıl­maz­dır. Bu da öz növbəsində göstərir ki, təkcə oğuz mifinin deyil, ümumiyyətlə istənilən mifin strukturunun bərpası zamanı problemə struktur-semiotik yanaşma zərurətdir.