AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr IV kitab

II mətn

Hacı Bədəl yeddi bacı bir qardaş olufdu. Öz zəhmətiynən varranıf. Darvazasının ağzına yazıf vuruf ki, mənim qapım bəylərin üzünə bağlı, kasıbların üzünə açıxdı. Sovet hökuməti gələnnən sora bunun mülklərini alıflar, özünə də kulak adı veriflər.

Sovet hökuməti qurulanda yerlərə adam göndərillər ki, gedin camahatdan örgənin görün vəzyət nətərdi, hökumətin nəyinnən razıdılar, nədən narazıdırlar. Bir nəfər də bizim kəndə gəlir. Məscidin yanında təsadüfən babamnan rastlaşır. Salam-kalamdan sora deyir ki, ay əmi, qabaxkı hökumət nətərdi? Deyir, ədə, çar hökumətini yıxdınız getdi da. Deyir, bəs bu hökumət nətərdi? Deyir, bu hökumətə nə deyim? İsdəkanı yekə, qəndi yox hökumətdi də. Bular qayıdıb gedir. Yığışıllar rayona, birinci katib müzakirə eliyir ki, kim nə xəbərnən gəlib. Bizim kəndə gələn də deyir ki, getdim ora, bir kişi maa dedi ki, isdəkanı yekə, qəndi yox hökumətdi də. Dedi, o Hacı Bədəl kişi olacax.

O vaxdı ona deyiflər, sovet hökumətinə bir şeir yaz. Deyif, dilim quruyar mən bu hökumətə şeir yazmaram.

III mətn

Babam ölən vaxdı bir dənə şeir yazıb, deyib bunu qoyarsız mənim qəbrimə. Axı o vaxdı deyillər insan öləndə Əzrayıl gəlir haynan-küynən, bir əlində məşəli, bir əlində çəngəli, meyidi qaldırıb onnan sorğu-sual eliyir. Bununla əlaqədar babam belə bir şeir yazır:

Xişmin geri al, əl saxla

Rəbbimdi o bir Allah.

Gəlib halımı sorub getsən,

Mətləbi murada yetsən,

Mənnən sual etsən

Kitabımdı Kəlamüllah.

Gəl yanıma gülə-gülə,

Rəhnə vurma sən bu dilə,

Yazıxdır, dəymə Bedilə

İslamıdı, vallahi, billah!

İndi bildim ki ölmüşəm

Haqqı Vətənim, gəlmişəm

Kömək ol, ya rəsul-allah.

Mirsədi babam da şeiri oxuyub deyib buna yasin-zad oxumaq lazım deyil. Bu kişi behiştdikdi.

IV mətn

Bir dəfə yaz nətəri gəlifsə qoyun-quzu hamısı qırılıf. Bizim evin üst tərəfi yamac idi. Babam çıxıf həyətə, baxıb görür ki, qoyun-quzu hamısı qırılıf. Bir dənə qızdı, bir dənə buzovdu, beş-altı da quzudu. Belə baxıb deyir:

Erkəci danadan, çobanı qızdan

Xudam razı olmasın heç belə yazdan.

V mətn

Bir dəfə cöngəsi xəsdələnmişdi, qojam baxırmış ona. Qojam cöngənin ölməyini isdəmirmiş. Şorba bişirif cöngənin ağzına tökür. Babam baxıf gülməyi tutuf. Arvadına deyir:

Vurulmuşam sənin kimi zayıla,

Xəsdə deyil, şorba içə, ayıla.

Lazım budu cinazəyə qoyula,

Cinazəsində yeriyə cöngə.

125. QAÇAQ NƏBİ
I mətn

Qaçax Nəbi qanan uşağmış, quzuların otarırmış. Görür ki, bir dəsdə atdı gəlir. Saray kəndində bir bəy vardı, onun dəsdəsi olur. Deyir, ə, balaca çoban, quzu kimindi? Deyir ki, mənim dədəmindi. Ə, kimin oğlusan? Filankəsin. Toğluluq quzu varmış, deyir, onu tut ver atın qujağına. Deyir ki, sən kimsən ki mənə əmr eliyəsən? Onu toxumlux saxlıyır mənim atam. Bunun üsdündə Nəbini döyür. Nəbi də yadında saxlıyır, gəlib evdə deyir. Mollu da üş-dörd tirə olubdu. Qaçax Nəbinin tayfası Köçərili olub. Gəlib evdə deyir. Atası deyir, dinmə, sora hesabın çəkərəm. Yatdığı yerdə bir gün gedib evin də odduyajam, özün də öldürəjəm. Qaçax Nəbi də özünə dəsdə topluyur qaçaxlığ eliyir.

Onun dəsdəsində Şah Hüsöyün addı bir nəfər olur. Bir gün bular Akara stansiyasından çıxıf Zəngilana gedən yolda Ağoyuğun düzünnən keçəndə hökumət adamları Qaçax Nəbinin qardaşı Mehdini vurur. Olar üç qardaş olublar. Nəbi, Mehdi (üçüncünü yadına sala bilmədi – top.). Qaçax Nəbi görür qardaşı öldü, bunun dəsdəsi bir az seyrəldi. Çıxır gedir İrana. Nəbinin öz atı altında, qardaşının atı da dalınca kişniyə-kişniyə gəlirmiş. Həcərə də deyir ki, mən gəlməsəm narahat olma. İranda bir müddət yaşıyır. Arada gəlib burda qırdığını qırırmış, öldürdüyünü öldürürmüş, çıxıf gedirmiş.

Molluda Əziz varıdı. Bir günnəri Həcər Əzizi çağırır, deyir ki, əmi, getginən İrana, Nəbini tap, deynən Həcər yolunu gözdüyür. Məni əvvəl-axır kimsə aparajax. Gəl məni apar. Əziz dəvriş libasında düşür yola, gedib çıxır İrana. Dəvriş libasında qəsidə deyirmiş. Nəbi də öz atın satıb ayrı at almışdı ki, onu tanıyan olmasın. Bircə bu sirri Şah Hüsöyünə verirmiş. Şah Hüsöyün də Dəstəkli kəndinnən imiş. Arvadının adı Növrəsdə olub, iyid arvad olub. Nəbi atdı dəsdəsiynən gəlib böyrünnən keçəndə Əziz durur atın ayaxların qujaxlıyır: “Əmoğlu, saa qurban olum, başına dönüm, səni gördüm salamatsan”. Bu özün bilməməzdiyə vurur. Deyir, ə, vurun bu qoca köpəyi. Əzizi o ki var Nəbinin adamları döyür. Əziz deyir, ə, bu niyə belə elədi? Axı sirri bilmir.

Nəbi gedir öz yaşadığı yerdə oturur ağlıyır. Deyir, ə, mən öz canımın qorxusunnan öz ağsakqalımı döydürdüm. Mən nətər eliyim onu tapım, üzr isdiyim. Adamlarının birini göndərir ki, gedin filan yerdə dəvriş var, onu tutun gətirin mənim yanıma. Gedif gətirillər dəvrişi bunun yanına. Durur əlin-ayağın qujaxlıyır. Deyir, əmoğlu, elədiyim hərəkətə görə məni bağışda. Mənim Nəbi olduğumu burda heş kim bilmir. Paşa bəy məni həmişə izdiyir. De görüm niyə gəlmisən? Deyir, məni Həcər göndərif. Deyif ki, get Nəbini tap, denən ki məni incidirlər. Gəl məni apar ayrı yerdə saxla, mənim Həcər olduğumu orda kim biləjəh. Nəbi buna qəşəhcə pul verir, paltar alır, bir at da verir altına. Adamlarının birinə deyir ki, apar bunu Arazdan keçirt gəl. Götürür gəlir, keçirdir. Gəlib Həcərə deyir. Həcər deyir, yox, Nəbi mənnən əl çəkən deyil. Piyada da olsa gedif onu tapbalıyam. Əziz bir də gəlir. Gələndə deyir ki, əmi, sən məni tanıdın, bildin. Məni burda Nəbi kimi tanıyan yoxdu. Buranın bəyi Paşa bəydi. Bilsə ki, mən Nəbiyəm, məni ələ verər. Get Həcərə denən ki, mən daha ora gəlmiyəjəm. Qardaşım Mehdidən sora mən and içmişəm ki, arvadnan yaşamıyajam.
II mətn

Şah Hüsöyün bunu satır. Deyir, Paşa bəy, Nəbi qoltuğumuzun divində hərrənir, mən Nəbinin qorxusunnan dinmirəm. Nəbi də əvvəl-axır səni öldürəjeh. – “Ə hardadı?” Deyir, filan yerdə. Deyir, məni onu öldürərəm. Deyir, yox, öldürəmmiyəssən, o çox sayıxdı. Gəl belə bir iş elə. O vaxdı qara damlar olub. Deyir, qapının girəcəyində quyu qaz, quyunu bir az gen götür, üsdünə gəvə atginən. Nəbi gəlif ayağını atanda düşəjək quyuya, o quyuda öldürərsən. Belə də eliyillər, Nəbi düşür quyuya. Axı bu əhvalatı Şah Hüsöyün qurur. Paşa bəy buna çoxlu qızıl verir, nə qədər mal-mülk verir. Bir ərazini də deyir ki, sənin oldu, get orda yüzbaşı olginən, arxayın yaşa. Mənim yeganə düşmanım Nəbi idi, bu sirri ki mənə verdin, məni Nəbidən qutardın, sağ ol. Gətirif qızılı evə verəndə arvadı Növrəsdə deyir ki, bu nədi? Deyir, Nəbini satdım Paşa bəyə, o verif buları. Deyir, niyə satdın? Deyir, kasıb idik da, o qızıla görə satdım. Deyir, yaxşı elədin, otur. Oturur çörək-zad yeyir. Arvad durur yemək hazırrıyır. Deyir, tüfəngi as ordan, gəl ot. Qəfil durur bu arvad tüfəngi götürür, deyir, ə beqeyrət, neçə il Nəbinin dəsdəsində qaçaxçılığ elədin, orda iki arvad idik, biri Həcər idi, biri mən. Nəbi məni öz bacısınnan çox isdiyirdi, namusumu, qeyrətimi çəkirdi. Saa neynəmişdi, onu satdın? Səni müdafiyə elədi, düşmanlarınnan canı qutardı. Üzuu çevir ayna, can verəndə üzu görmüyüm. Şah Hüsöynü vurur. Aşıxlar ona bir qoşma qoşmuşdular. Deyir ki,

Paşa bəy İranda bir hiylə qurdu

Nəbinin dəsdəsi üzünə durdu.

Gəlif gedənnərdən yolunu sordu

Qoy sana desinnər, ay qaçax Nəbi

Həcəri özünnən ay qoçax Nəbi.
III mətn

Bir günnəri Həcər kəntdə imiş – Molluda. Nəbi də Geponun rəisinin evində qalırmış. Geponun rəisi Çopurrudan imiş. Nəbinin dədəsi dağ vaxdı Salbartıya gedirmiş, nəçənnik milisyanın dədəsini də ordan tanıyırdı, onnan sıx dosduymuş.

Həcər xəbər tutur ki, Nəbi Gepo rəisinin evindədi. Durur sadə paltar geyinir, gedir ora. İndi milis rəisi Sisyannan gəlirmiş Gorusa iş başına, Həcər də gedirmiş bulara. Həcər bilir ki, Nəbi bularda olur, amma özünü tanımamazdığa vurur. Üzün-gözün örtür. Həkəri çayının üsdünnən keçəndə rəis gəlir bunun qabağına. Salaməlöykü, əleykimət salam. Kimsən, nəçisən? Görür kadındı da. Həcər deyir, sənnik deyil. Həcərin də tüfəngi yoxumuş, amma onatılan tapançası varmış. Deyir, niyə heylə cavab verirsən? Deyir, nətər cavab verirəm? Gedirəm da, yol yolçusuyam. İndi bu rəis fikrini dəyişir, kadındı da, yolu tək gedir. Həcər görür kü, yox, bu fikrini dəyişdi. Deyir, mən məsləhət görürəm çıx get. Deyir, sən mənim əlimdəsən səni aparajam türməyə. Deyir, sənin kimilərin yüzü gələr məni apara bilməz. Aparsan da mən türməni deşif çıxajam, amma mən məsləhət görürəm çıx get. Qəfil tapancanı çıxardır başının üsdünnən birin atır, deyir, əl atsan silaha səni öldürəjəm. Soyun. Bütün paltarın soyundurur alt tuman-köynəkdə saxlıyır. Silahın alır, deyir yer get. Deyir, atına dəymirəm, kişi kişinin atını almaz. Nətər getsin şəhərin içinə? Gəlir bir tanışın evinə. Deyir, məni qaçaxlar soydular, get mənə bir paltar gətir. Da demir ey bir arvad soydu. Həcər çox peşman gəlir. Bilir ki, Nəbi buların evindədi. Sora peşman olur. Deyir ki, gərək deyərdim mən filankəsəm. Nəysə, atdan düşür, girir içəri. Nəbi deyir, niyə bekafsan? Deyir, hal-qəzyə belə-belə. Ev yiyəsini soymuşam, tuman-köynəkdə qoymuşam Həkəri çayının üsdündə. – “Ə niyə?” Deyir, hal-qəzyə belə. Gördüm fikrini dəyişib, mən də belə elədim. Nəbi bərk gülür. Bir azdan sora rəis gəlir, girir evə. Görür ki, bay, Nəbiynən Həcər qujaxlaşıb yatıb. Deyir, hə, Həcər deyirdilər inanmırdım. Elə mənim işdədiyim türməni dağıdan bu kadınmış. Amma iyitdik elədi nə atımı əlimdən aldı, nə alt tuman-köynəyimə dəydi. Onnan sora Həcər bərk gülür. Boynun qujaxlıyır deyir ki, məni bağışda. Nəbi gülür, deyir, arvada sataşmaq isdiyirdin? Deyir, cod cavab verdim, o cavaba görə məni heylə elədi.
IV mətn

Hətəm babam varrı oluf. Bir gün bunun camışını kəsif dərisini soyuf aparıllar. Hətəm babam da camahatı yığıf ki, görə bunu kim eliyif. Eliyəni tapmıyıf. O vaxdı camışın dərisi ətinnən qiymətli idi. Camahatı yığır, elə bu cəhli getdiyi yerdə Qaçax Nəbi gəlir. Deyir ki, bu nə məsələdi? Deyillər, Hətəm kişinin camışını öldürüflər, o da camahatı yığıf bura. Qaçax Nəbi atamı çağırır, deyir, olar ikimiz bir yerdə məsləhətdəşək bu işi yoluna qoyax? Ağsakqalar da çalışırdılar ki, Quran gəlməsin ortalığa. Camahatı yığıllar sıraya. Qaçax Nəbi Hətəm babamnan camahatın sifətinə baxa-baxa başa qədər gedir. Deyir ki, Hətəm kişi, burda camışı oğurruyan yoxdu. Fikirrəş gör bu kəndin adamınnan kim yoxdu burda? Deyillər ki, filankəs yoxdu burda. Bu da o qədər sakit adam olur ki, heş kim bunnan şübhələnmir. Deyir, onu da çağırın gəlsin. Gələndə Qaçax Nəbi üzünə baxan kimi əlin salır civinnən bıçağı çıxardır qoyur ortaya. Camışın tükü-zadı da bıçağın üsdündə olur. O yerin də adı qalır Hətəmin camışı gönlənən yer.

V mətn

Qaçax Nəbi gəlir mənim nənəm Məşədi Zeynafgilə. Bunun qoşa alaçığı varmış. Çölçü adamlar da aralıdan baxanda bilirdi da hansı çadır babatdırsa ora düşürmüşdər. Gəlif belə keçəndə görüllər burda bir alaçıx var, qapısında çəpəri, qoyunu, dööləti. Salaməlöykü, əleykimət salam. Bu məqamda qapıdan bir it keçif. İt o qədər zəif imiş ki. Bular fikirrəşif ki, qapısında bu cür iti olanın evində nə olar. İt keçəndə Nəbinin yanındakı yoldaşı deyif ki, gəl gedəh, bura düşmüyəh. Arvad da dünyagörmüş bir insandı. Sözü alıf deyif ki, o qonşunun itidi, düşün. Əri Məşədi Əsəd özü evdə olmuyuf, amma qadın uşaxları göndərif heyvan kəsdirif. Bular çay içif, çörək yeyiflər. Nəbi deyif, biz bu günnən oldux qardaş-bajı. Mənə Mollulu Qaçax Nəbi deyəllər. Duruf ordan atı miniflər, gəlif Famil dediyi yerə çatanda²³ həmin adama deyif, səni gülləliyərdim, amma orda çörək kəsmişəm, bir qadına bajı demişəm. Səni ona bağışdıyıram. Mən Qaçax Nəbiyəm.

VI mətn

Məşədi İsmayılın Boz ürgəsi oluf, naxırçı aparıf otarırmış örüşdə. Atı hörüklüyüb uzanmışmış. Görür meşədən bir atdı çıxdı, ürgəni aşdı mindi. Bir tab sürdü getdi, qayıtdı gəldi. Atı bağladı öz yerinə. Dedi, gedəndə Məşədi İsmayıla deyərsən ki, Nəbi gəldi atı mindi getdi, amma aparmadı. Sora bir öküz, bir inək, bir maydan at yolluyuf ki, atı versin maa. Məşədi İsmayıl bircə maydan atı götürüf qalanın qaytarıf, boz atı da vermişdi Nəbiyə.

VII mətn

Qaralar kəndində Qəmbər oluf, hamı ona əmi deyirmiş, Nəbi də əmi deyirmiş. Yük daşımağa qatır davamlı olur da. Qəmbər Mazandaran ulağı alıf atla cütləşdirif qatır cinsi törədib. Yaz vaxdı dağların qarı əriyəndə çaylar daşır. Onda Qəmbər əmi gedərmiş daşdıx yerlərə əlavə daş düzərmiş, çay daşdıxcan ora torpax olurmuş. Oranı əkin yeri salırmış. Belə-belə mülk sahibi oluf. Kəndin ən addı-sannı adamı oluf, Nəbinin də qonaxçısı oluf.

Qəmbər əminin Qapışıtdıdan Allahverdi, İrannan Niftılla addı nökərləri oluf. Olar sora 41-45-in müharibəsinə getdilər. Müharibədə Niftılla Allahverdiyə deyir ki, Nəbinin qızılın əlimnən basdırmışam. Bırdan salamat qayıtsax, çıxardax verək Qəmbərin nəvəsinə, bizə də bir şey versin. Allahverdi kişi salamat qayıdıb gəlmişdi, bu söhbəti o eliyirdi, amma Niftılla orda ölmüşdü. Nə qədər deyir, yalvardım ki, de da harda basdırmısan? Dedi, dədəm qurban, yeddi arxa dönənin boynuna babalım bı sirr ağzınnan çıxsa. Qızılın yerin demiyif. Müharibədən qayıdıf gələnnən sora Qəmbərin evinin arxasında dərədən, maşın getmiyən yerdən o (Allahverdi – top.) daş topladı. Heş daşımadı da. Heş demə, onu axtarırmış.
VIII mətn

Nənəm deyirdi ki, təzə gəlin idim, qapını süpürürdüm. Onda gördüm ki, beş atdı gəldi. Biri dedi ki, bajı, ardımızca atdılar gələjək, soruşsa deyin aşdı o üzə. O üz də Bərşat tərəf deməkdi. Bu atdılar gedənnən bir az sora iyirmiyəcən atdı gəldi. Biri dedi bala, bala, burdan beş atdı keşdi, hara getdi? Əlimnən belə elədim ki, o üzə aşdı. Həmən atdılar o üzə gedənnən sora həmən beş atdı gəldi çay aşağı getdi. Demə, o beşı atdı gedif Qəmbərgilə. Qəmbərin Bədəl addı nökəri vardı. O deyirdi ki, Nəbi beş atdıynan gəldi. Düşən kimi dedi ki, Qəmbər əmi, biz bir çay içif addıyajıyıx o taya, vacib işimiz var. Deyəndə Qəmbər əmi gəlinnərə dedi ki, əlüsdü bir qayğanax eliyin. Bədəl kişi deyir, mən də atdarı bağladım, çay gətirif qoydum qabaxlarına. Dördü işmişdi, isdiyirdim istəkanları götürəm. Qəmbər əmi də qaçır o kəllə evə, qaçır bura. Nəbi çayı işməmişdi, qabağında idi. İstəkannarı götürmüşdüm ki, Qəmbər əmi girdi içəri. Nəbi dedi ki, Qəmbər əmi, nədi, heç oturmursan? Qaçırsan o evə, gəlirsən bura. Bir otur görək nə var, nə yox. Dedi, əmi qurban, böyük gəlin ağırayaxlıdı, siz qaçarax gəldiyinizə elə bilif ki, bura dava düşəjəh, qorxuram ona ziyan verə. Ona toxtaxlıx verirəm. Dedi ki, onda bizə bir əlxəşdiyi lazımdı. Qəmbər əminin çuxası vardı. Qoltux civinnən bir kisə çıxartdı. Nəbi aldı, dedi polnu bəs eliyər. Gedək gələk, Allah qoysa, amanatı aparajam, səni də razı salajam. Niftılla dediyi düz çıxırmı?²⁴

Üş günnən sora kəndə hay düşdü ki, o gün gedən beş atdı Nəbinin dəsdəsi imiş. Gedif İrana. Nəbinin dəsdəsində Şah Hüsöyn adında birin xan örgədif ki, Nəbi sənin arvada sataşır sənin xəbərin yoxdu. Heylə oluf qonaxlıxda Nəbini arxadan vuruf.
IX mətn

Babam deyir ki, biz uşağıx. Gördük ki, bir nəfər adam gəldi ağsakqallarnan görüşdü. Otdular, yedilər, işdilər. Bizim evdən yüz əlli metr aralıda armud ağacı var. Qaçax Nəbi də gələndə atın ora bağlıyıfdı. At da tərli idi. Yəhərin alıf qoyufdu armudun haçasına, gəlifdi kəndə. Gedəndə görüflər atın yəhəri yoxdu. Kəndin ağsakqallarına deyif ki, mən gözdəməzdim mənim sevdiyin bir kəntdə atımın yəhəri oğurransın. Ağsakqallardan biri dedi ki, heç ağlına heylə şey gəlməsin. Bu uşax işidi, gəlif ordan keçəndə yəhər xoşuna gəlif götürüf. Narahat olma, tapılar. Yəhəri tapıf gətirdilər. Nəbinin də iki atı vardı. Birin minif, birin də alıf yedəyinə. Dedilər ki, Nəbi, bu dayça nədi, bunu hardan almısan? Dedi ki, Abbasdar kəndində İbrahim bəy var, onnan almışam. Boz at həmən atdı.

X mətn

Bu saat bizdə Qaçax Nəbinin nişanəsi var. O vaxdı Məmmədrəhim babam bir az silah-sursat tapıb hardansa. Bunu dədəmnən Nəbiyə göndərib. Dədəmə deyib ki, min atın üsdünə, ata heş nə eləmə, at özü gedəjəh. Qaçax Nəbinin yeri haradı at gedib çıxajax ora. Orda silah-sursatı verərsən Qaçax Nəbiyə, sən qayıdarsan. Dədəm deyir, atın üsdündə oturdum, at getdi kümbəz deyilən yerdi, orda dayananda Nəbi çıxdı. Dedi, boy Həbib, sən gəlmisən? Dedim, hə. Dedi, əhsən, Məmmədrəhimin əsil oğlusan. Səni ki uşaqlığınnan gejənin bu vaxdı gəlmisən, ala bunu saa nişanə verirəm. Onun da şallağının altına Nəbi sözü yazılmışdı, peçat kimi işdədirmiş. Gətirib həmin şallağı verib atama ki, mənnən saa yadigar qalsın. Qaçqın düşəndə qardaşım rəhmətdik dedi ki, keşmişdən nə nişanamız var birinci onu götürün. O şallağı götürmüşdü qardaşım. Qardaşım rəhmətə gedənnən sora nəvəsinə qaldı.

XI mətn

Bir dəfə keçmiş kişilərdən, igidlərdən söhbət düşdü. Bir qoca dedi, bala, Qaçax Nəbinin boz atı deyillər, o at bizim kəntdə oluf. Belə nağıl elədi ki, orda Nəbiyə deyillər ki, sənə yaraşan yaxşı bir at var. Bartazda kasıb bir cavan oğlandı, aylə qurub. O atı sən onnan götürüp ala bilsən əsil Qaçax Nəbi olarsan. Qaçax Nəbi də çarığın geyinif gedif Bartazın güneyində oturur. Görür axşam düşdü. O vaxtı həyət-bacanın ətrafı çal-çəpər idi. Bir də görür ki, həmin adam tövlədən atı çıxartdı. Küçəyə çıxardannan sora atın cilovun atdı çiyninə, əlin qoydu belinə, yendi kəhrizdən su işməyə. Bunu müşayət eliyif. Qarannıx düşəndə gəlir qapısına. Deyir ki, yol adamıyam, bir gecəliyə məni qonağ eliyə bilərsiniz? Deyir, Allaha da qurban olum, qonağına da. Kasıfçılığıymış. Ev yiyəsi bir beş-altı yumurta soyutması hazır eliyir, şor, çörəh. Aftafanı basır buxarıya, kəkotunnan qatır içinə, qaynadır. Nə qədər eliyillər Nəbi çörəh yemir. Çox məcbur eliyəndə gətirir yumurtadan soyur, nə duza batırmır, nə çörəyin arasına qoymur. O yumurtanı yeyir. Gecənin bir vaxtı durur, görür yatışıflar mınnar. Çarıxların geyinir. Durur atı çəkir, yəhəri qoyur belinə, tərpənir. Səhər tezdən kişi durur görür ki, nə yəhər var, nə at var. Aya hay. Arvat deyir, sən hər yetəni qonağ elədin. Deyir, ay arvad, dinmə. O, kişi adamdı. Deyir, nətəri kişidi? Deyir, ona görə mən deyirəm kişi adamdı ki, o axşam nə bizim çörəyimizi kəsmədi, nə duzumuzu dadmadı. Ona görə kişi adamdı. Belə bir rəvayətnən Nəbi gedir. Sonra xocaların İrannan gətirdiyi atdardan bir beşinin yükünü saxladır. Öz atın da minir, qoşunuynan düz gedir Bartaza – həmən kişinin qapısına. Deyir, buyur. Bax, bu mən, bu da sənin atın, bu da bu. Atdardan hansını bəyənirsən götü. Bu da sənin beş atın, yükü də İrannan gələn mal.

126. ƏLYANLI QAÇAQLARI
I mətn

Qaçax Qəbil, Hat kəndinnən Qaçax Əziz başına böyük dəsdə topluyuf ermənilərə qarşı mübarizə aparıf. O vaxdı ermənilər arabir kəntdərə hücum eliyirmişdər, kəntdəri yandırırmışdar. Onnar pul, qızıl, xalça aparıf Şuşada silahnan dəyişif əli silah tutan adamlara paylıyırmışdar ki, ermənilər hücum eliyəndə müqavimət göstərsinnər.

Babam deyirdi ki, bizim kəndə Qəbilin yurdu deyillər. Qəbil həmişə payızda gəlif ora düşürmüş, soyuxlar düşəndə özünün dam-daşına gedirmiş. Qəşəh hündür bir yer idi, orda alaçıx qurmuşmuş. Biz tərəfdə qoyun-keçini otarardıx ki, qurd toxunmasın. Amma gamış, mal örüştə özü otduyuf gələrmiş. Babam deyir ki, danaları ötürdüm qayıtdım. Alaçığın böyrünnən keçirdim. Qəbilin də arvadının adı Asya xanımdı. Asya xanım dedi ki, əmoğlu, burdan gəl. Dedim, Qəbil evdə? Dedi, evdə deyil, amma bir azdan gələjəh. Gəldim, qapıda oturmuşdum. Bir azdan sora Qəbil gəldi. Dedim, Qəbil, harda idin? Kəndin başının üsdünnən yol gəlir, enir kəndə. Dedi ki, gördüm ordan polislər gəlir. Evdən kənara çıxdım ki, qəfildən hücum eliyəllər. Dedim ki, əmoğlu, bu yoldan çəkil. Dedi ki, çəkilmək mümkün deyil. Hökumətnən mübarizə olsa, bəlkə də çəkilərəm, amma bu hökumət bizə dolanmağa imkan vermir, ermənilərə təkan verir.

Sovet hökuməti gələnnən sora tab gətirə bilmiyif İrana addıyıf.

II mətn

Babam deyir, evdə oturmuşux. Mənim də Fərman addı əmim vardı. O da deyir, cavan bir oğlandı. Qəbilin yurduynan bizim aramızda da zəmimiz vardı. Nikalay vaxdıdı, xüsusiyyətçilik idi, şəxsi zəmimiz vardı. Bir də gördük ki, beş-altı dənə dana zəmini əzə-əzə gəldi çıxdı tavlanın üsdünə. Fərman tüfəngi götürdü dananın birinə bir güllə atdı, dana yıxıldı yerə. Deyir, çox adam fikirrəşdi ki, Qəbilin danasın atmışıx, Qəbil də elə-belə adam deyil, addı-sannı adamdı, ola bilər güllə atar. Fərman tüfəngi götürdü girdi divarın dalına ki, onnar silaha əl atsa, özünü müdafiyə etsin. Dedim, tüfəngi qoy yerə. Tüfəngi aldım, dedim, ona mən cavabdehəm. Xeylax aradan keçənnən sora gördüh Qəbil gəlir. Gülə-gülə gəldi. Dedi ki, Həmid, sən mənim canım, de görüm dananı kim vurufdu? Dedim ki, Fərman. Çəkdi alnın arasınnan üş dəfə öpdü. Dedi ki, oğul, məni çox adam tanıyır, sən də məni yaxşı tanıyırsan. Sən ki ürək eliyif mənim danama güllə atmısan, sən mənim sağ qolumsan. Bax, Qəbil heylə ağıllı, tədbirli adam idi.

III mətn

Dəvədərədə Qaçax Adil vardı, qoçax adammış. Qaçax Qəbilin sağ əli imiş. Qaçax Qəbil deyirmiş ki, Adil, kaş sənin qoçaxlığın məndə oleydi, ya mənim tədbirim səndə oleydi. Qəbil çox tədbirri adammış.

Laçının Cəfərabad kəndi var. Qaçax Adil o tərəfdən hardansa gəlirmiş öz kəntdərinə gedirmiş. Orda Düldül hopbulan yer var. Hər iki tərəfi sıldırım qayadı, ortadan su gedir. Guya düşmənlərnən müharibə vaxdı Düldül o qayadan bu qayaya hopbuluf. Düldülün nalının izi də daşın üsdündə qalmışdı. Qasid xəbər vermişdi ki, gejə Adil gəlif burdan keçəjəhdi. Milis göndərmişdər ki, yolu kəsin, gəlif ordan keçəndə atarsız. Milis də bizim yerli adamlarmış da. Tüfənklərin lüləsi çıxıfdı yola, parıldıyır. Qaçax Adil gəlif ordan keçəndə at adamları hiss eliyifdi, tüfəyin parıltısın görəndə isdiyif dayana. Ata bir şallax çəkif ki, kopoğlun atı, adamyeyən var burda? At sıçrıyıf lülələrin qabağınnan keçif. Bunnar isdiyiflər güllə atalar, onnara rəhbərlik eliyən adam əlin qaldırıf ki, belə adama güllə atmazlar.
IV mətn

Sovet hökuməti gələndə Milannı kəndində Qəhrəman kişi varmış. Bağırov gəlif düşüf bunnarın evinə. Bağırovun İsmayılov familyalı müavini varmış, seyid idi. Bağırov Qəhrəman kişinin evində olan vaxdı bu adamları göndərillər Geşdata. Geşdat camahatı da sovet ordusuna qarşı kəskin mübarizə aparırmış. Gəlillər bunnarın kəndinin üsdünə. Camahat hamısı silahlı-zaddı gizdənmişdi ki, lazım gəlsə döyüşsünnər. Əsgərlər gəliflər tayaları açıflar, otları dağıdıf töküllər atdarın qabağına. Bular da deyiflər ki, ay bala, atınızı bağlıyax bir qırağa, nə qədər ot yeyir yesin da. Bu qədər otu niyə dağıdırsınız? Bu söz-söhbət üzünnən bunnarın arasında səs-küy yaranır. Sora baxıllar ki, həmən dediyim dağın başına bir neçə adam çıxdı. Burdan bir nəfər tüfəyin döndərir, gedir dəyir İsmayılova. İsmayılova dəyənnən sora xəbər gedir çatır Bağırova. Bağırov Əlyannıdan çox adam tutur həbs eliyir, həm də gülləliyir. Mənim rəhmətdik babam özü də həmin vaxd həbs olunufdu. Qaryagində üç ay, dörd ay həbsdə olufdu. Laçın-Akara yolunun üsdündə Muradxannı kəndi var. Deyir, orda bizi yığdılar mal tövləsi kimi yerə. Sora hamımızı qol-qola bağladılar apardılar Qaryaginə. Belimdə gümüş tokqa vardı. Açdım, bəlimə bükdüm qoydum divarın başına. Üç ay, dörd aydan sora içimizdən seçdilər apardılar, aqibətləri necə oldu xəbərimiz olmadı. Sora bizi buraxdılar, gəldik. Mən gələnnən sora yolum Murdxannıya düşəndə getdim gördüm gümüş kəmər orda durur.

Laçın-Akara yolunda Dəvə dərə deyilən yer var, o adamları (Əlyanlı qaçaqlarını – top.) orda gülləliyiflər. Onnarın içində bizim kəntdə Uğurru addı cavan oğlan da olufdu. O, Bağırovnan görüşmüşdü. Savatdı oğlan idi. Onun papağını afiserlərdən biri güləlliyənnən sora alıf bağlamışmış atın tərkinə. Bağırov papağı görəndə deyif ki, o cavan oğlanı öldürdünüz? Hayıf deyildi onu öldürdünüz? Orda mənim babamın dayısı Həsənxan bəyi də gülləliyiflər. Varrı adam oluf, həm də ermənilərə qarşı mübarizə aparanlardan biri olufdu.

V mətn

Qaçax Əziznən Qaçax Abbas iki qardaş oluf. Sovet hökuməti gələndə qaçıflar İrana orada məskunnaşıflar. Əlyanın Hat kəndinnən idilər. İndinin özündə də İranda döl-döşləri var. Hətta İranda olanda belə gejə atnan Arazdan addıyıf Ermənistannan talan eliyirmişdər, ayın-oyun götürüf gedirmişdər. Bizim qonşu kəntdə bir erməni deyir ki, Abbas gələndə eşşəyin palanını qoyuf onun belinə minəjəm. Burda da Abbasın adamı var, bunu çatdırır. Abbas qardaşına deyir ki, gedif onnarı öldürəjeyih, amma mən nə deyirəm onu elə. Biri iyid imiş, biri sərkərdə imiş. Sərkərdə o deməkdi ki, hər işi bilir. İyid də odur ki, cəllad kimi dediyinnən dönmür. Əziz deyir ki, qardaş, sən nə deyirsən, mən hazıram.

Duruf burdan gedillər, gejə gedif çıxıllar bu erməninin qapısına. O vaxdı otax yox idi, dam idi. Bu erməni damda oturuf, buxarıda ojax yanır. Bunnarın da bir afçarka iti var, insana çatdı buraxmır. Bunnar içəridə öz işlərinnən məşğuldu. Nə bilillər ki, bunnarı izləyən var. Abbas deyir ki, mən çıxajam bajanı örtəm, tüstü dolajax içəri. Dolan kimi it çıxajax çölə. İti qavaxca öldürək, onnan sora bunnarı öldürmək asantdı. Çıxır bajanı örtəndə tüsdü dolur, it çıxır. İt qapıya çıxanda xançalı soxur qarnına burur, it yıxılır yerə. Girir içəri deyir, mən Abbasam. Dur palanı götür gəl. İndi səni mən doğruyum burda sən də gör. Baxır görür ki, bir balaja da uşax var. Ermənini vuranda uşax qaçır girir qıravatın altına. Bu biri ermənini də öldürür. Qardaşı deyir ki, o uşaxdı, ona dəymə. Uşağı öldürmüyüflər, çıxıf gəliflər.