Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu səDNİk paşa pirsultanli

Və yaxud:
Qudurasan ay qurbağa,
Gəlir adam vurmağa.

Klassik ədəbiyyatla təmasda yaranan mənzum atalar sözləri də mövcuddur:

Gir Məcnun gözünə,

Bax Leylinin üzünə.

Bəzən mənzum atalar sözünün hər beytinin birinci misrasından fərqli olaraq, ikinci misrasının sonunda rədif işlənir və çox zaman atalar sözündəki mətləbi həmin rədif tamamlayır. Bu cür mənzum atalar sözlərində, demək olar ki, təkamül hələ tam başa çatmamışdır. Bəlkə də, həmin mənzum atalar sözü məzmununa uyğun olaraq elə belə qalacaqdır. Bu proses bizə bəlli olmayan bir şəkildə, folklorun daxili qanunlarına uyğun olaraq, öz təkamülünü və inkişafını, yaxud da sabitliyini qoruyub saxla­ya­caqdır. Əlbəttə, hər bir folklor nümunəsi ilkin olaraq, bir fərd tərəfindən deyilir, söylənir və yaradılır. Lakin bu zaman-zaman ağızda-dildə gəzir, nəsildən-nəsilə, əsrdən-əsrə dəyişmələrə məruz qalır, cilalanır, bəzən bir ifadəsi, misrası dəyişir, folklor qazanında qaynayıb bişəndən sonra bitkin bir folklor nümunəsi kimi qəbul olunur, həmin gündən yaşamaq hüququ qazanır və həyat vəsiqəsi alır.

Nəzmlə-şeirlə deyilən söz daha təsirli olur və söz insanın qanına, iliyinə işləyir. Dahi şairimiz Nizaminin əsrləri yarıb gələn poeziyasında belə bir hikmət var:

İstəsən övladın ola pak ürək,

Bir ana, bir ata tanısın gərək.
Atalar sözünün də özünəməxsus deyim tərzi vardır. Bir mənzum atalar sözündə deyilir:
Ərə də bir dəfə,
Gora da bir dəfə.
Ön qafiyə, son rədif, sözlərin qeyri-adi düzülüşü, deyim tərzi, sözlərin bu şəkildə ifadə olunması, sözün insan tərbiyəsində nə qədər güclü rol oynadığını əyani şəkildə sübut edir.
Söz hədəfi sərrast vurur və insan zehnində, şüurunda, qəlbində dərin iz buraxır.
“Kitabi-Dədə Qorqud” kimi şifahi və yazılı ədəbiyyatımızın ölməz abidəsində də atalar sözləri tağ daşları yerində işlənir. Orada oxuyuruq:
“Əl-aqibət uzun yaşın,
Ucu ölüm, axırı ayrılıqdır”.

Mətləb şeirlə mənzum atalar sözləri ilə tamamlanır:

Gəlimli, gedimli dünya,
Son ucu ölümlü dünya.²⁸

Yenə həmin abidənin müqəddiməsində:

Ayağım başmaq,
Yüzüm, yaşmaq görmədi.²⁹

İkinci misradakı “Görmədi” rədifi təkamülünü başa çatdırdıqdan sonra birinci misra da “görmədi” rədifini qəbul edəcəkdir. Bu beyt o zaman tam şeirə çevriləcəkdir.

Əlbəttə, bu beş-üç günün işi deyil, bu yaradıcılıq prosesi qərinələri, əsrləri arxada buraxa bilər. Bəlkə də heç dəyişməz, necə varsa elə qalar. Xalq nəyi necə deməyi, öz mətləbini qarşıdakına necə çatdırmağı yaxşı bilir.
“Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsində şifahi xalq ədəbiyyatının bir çox janrlarından, o cümlədən atalar sözlərindən əzəmi dərəcədə istifadə olunmuşdur.
Tədqiqatçı-alim Kamil Vəliyevə görə: “Dədə Qorqud”da hazır şəkildə istifadə edilən atalar sözləri türkdilli xalqların ilk şeir örnəkləridir”.³⁰
Tədqiqatçı onu da qeyd edir ki, “Dədə Qorqud”da misra sabit deyil”.³¹
“Dədə Qorqud” şeirlərinin bu keyfiyyəti qeyri-bərabər hecalı mənzum atalar sözlərinin təbiətinə çox uyğun gəlir. Ümumiyyətlə, heca vəzni Azərbaycan şeirinin təbiətindən doğmuşdur.
Samət Əlizadənin 1964-cü ildə nəşr etdirdiyi “Oğuznamə”də təxminən iki min atalar sözü və məsəl cəmləşir. Samət Əlizadə yazır: “Oğuznamə” ulu babalarımızın dil və təfəkkür incilərini sistemli şəkildə bizə çatdıran, Azərbaycan və türk dilləri tarixini müxtəlif cəhətdən öyrənmək işinə xidmət edəcək çox qiymətli yazılı ədəbi abidədir”.³²
“Oğuznamə”dəki mənzum atalar sözləri içərisində qulaq qafiyələri daha çox diqqəti cəlb edir. Həmin atalar sözü xüsusi ahəngi və səsi ilə həmqafiyə olduğunu biruzə verir.
Daha çox müəyyən poetik əsərdən qopub yaddaşlarda qalmış hazır misraları xatırladır. Ayrı-ayrı misraların məna yükü də diqqəti cəlb edir.
Bay qaftan geysə, qutlu olsun deyərlər,
Yoxsul qaftan geysə “qandan buldun” -deyərlər.³³Və yaxud:
Sevgi səni sevəni iki dişli qarı isə,
Sevmə səni sevməyəni,
Göydən enən hürisə.³⁴
Başqa bir misal:
Ağun adı var,
Qaranın dadı var.

Qazax, özbək, türkmən və digər türkdilli xalqların mənzum atalar sözləri içərisində istənilən qədər belə nümunələr seçmək və tədqiqata cəlb etmək olar.

Mənzum atalar sözünə diqqət yetirdikcə onun şeiriyyəti insanı heyrətdə buraxır. Xüsusilə, yeddi hecalı mənzum atalar sözləri bizim üçün daha bitkin görünür. Onlar həm forma etibarilə bitkin, məzmunca çox zəngin olurlar. Məsələn:
Qarğa görüb quş demə,
Xəşil yeyib aş demə.
Və yaxud:
Dama-dama göl olar,
Daşa-daşa sel olar.
***
Gülmə qonşuna,
Gələr başına.
***
Yayda başın bişirər,
Qışda aşın bişirər.
Bu, əslində mənzum atalar sözü olmaqla yanaşı, həm də iki misralı tapmacadır. Birinci misrada yenicə dən tutmuş sünbüldən, onun sütül-sütül qovrulub yeyilməsindən, ikinci misrada isə artıq sünbülün dənə çevrilməsindən və onu döyüb aş bişirməkdən söhbət gedir. Elə mənzum atalar sözlərinə rast gəlirik ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” nümu­nələrini andırır. Məsələn:
İy bilməyən tülkü olmaz,
Dərisini kola verməz.
Və yaxud:
Yağış ilə yer göyərər,
Alqış ilə ər öyünər.
***
Usta yanında əl saxla,
Alim yanında dil saxla.
Bu cür dərin məzmunlu mənzum atalar sözünün sayını istənilən qədər artırmaq olar.
Arsız adam güləyən olar,
Südsüz heyvan mələyən olar.
Və yaxud:
Arvad var-buğda unundan daş eylər,
Arvad var-arpa unundan aş eylər.
Bunlar dəyərli atalar sözünə misal olmaqla bərabər, həm də gözəl şeir nümunələridir. Qeyri-bərabər mənzum atalar sözü içərisində elə nümunələr var ki, onlar bizdə inam yaradır ki, sərbəst şeir növü də ibtidai formada xalq poeziyası daxilində yaranmışdır:
Bitmişdi hər yarağı,
Qalmışdı saqqal darağı.
Və yaxud:
Qurd getdi yazıya,
Meydan qaldı tazıya.
Bütün bunlar xalq poeziyası daxilində mənzum atalar sözlərinin nə kimi rol oynadığını bir daha təsdiq edir. Atalar sözünün, həqiqətən, hər biri bir incidir. Xalq bunları yüzillər boyu yaratmış, yaşatmış, bu gün də yaşadır və yaradır.
Atalar sözləri ipə-sapa düzülməmişdir, ağızdan-ağıza keçir, dildən-dilə gəzir, söz sərrafları, müdrik babalar, ağbirçək nənələr, el-oba bu incilərin yeni gözəl nümunələrini yaradır, bu zəka və söz sənətini daim cavan, təzətər saxlayırlar. Bu inciləri nə qədər toplayırsansa topla, sonu, nəhayəti yoxdur. Gah bu kənddə, gah o qəsəbədə, gah bir məclisdə və ya söhbətdə elə bir inicyə rast gəlirsən, elə bir hikmətli sözü eşidirsən ki, dərin mənaya, az sözdəki böyük ifadəyə, yığcam ifadədəki böyük həqiqətə heyran qalırsan. Bu tapıntıya sevinir, həm də fikirləşirsən ki, təmsil etdiyin xalq nə qədər istedadlı, nə qədər ağıllı, nə qədər böyük hikmət sahibidir.
Dilin müxtəlif təzahür formaları obyektiv varlığın bütün sahələrini əks etdirir. Dil min illərlə yaşayır, xalqların keçmişi haqqında danışa bilən tarixi sənəd əhəmiyyəti kəsb edir. O, xalqların tarixinin büllur aynasıdır.
Atalar sözləri xalq ədəbiyyatının başqa növlərinə nisbətən daha çoxcəhətlidir. Bunlar demək olar ki, həyatın bütün sahələrinə aid olurlar. Atalar sözləri elə bir dirilik bulağıdır ki, onun suyundan dadan sənətkarların da xalqla əlaqəsi daha möhkəm olur. Xalq isə həmişə ağıla, kamala, müdrikliyə yüksək qiymət vermişdir. Yerində deyilmiş atalar sözü fikrin məna dəyərini, onun bədii zərbə, təsir gücünü birə-on artırır. Xalq ağıl və mərifət sahibini layiqincə qiymətləndirir.
Bu tədqiqatın qarşıya qoyduğu vəzifə Azər­bay­can mənzum atalar sözləri kontekstində heca vəzninin təşəkkülünü, təkamülünü və inkişafını izləməkdən ibarətdir. Mənzum atalar sözlərinin bir ömrünü də xalq bayatılarımızda görürük:

Əzizim kasad olmaz,

Mərd əli kasad olmaz.
Yüz namərdin çörəyin,
Doğrasan kasa dolmaz.
Və yaxud:
Bu dağı aşmaq olmaz,
Narıncı başmaq olmaz,
Başa gələn gələcək,
Qəzadan qaçmaq olmaz.

Atalar sözlərindən, bayatılardan bir qaynaq kimi istifadə edən və faydalanan xalq sənətkarları bir-birindən qiymətli aşıq ustadnamələri yarat­mışlar.

Misal gətirilən nümunələrdən göründüyü kimi, bu tipli bayatılar da, öz növbəsində, nəsihətamiz, yaddaqalan ustadnamələrin yaranması üçün başlanğıc rolu oynamışdır.
Dərdli adam yuxu yatmaz,
Şirin layla çalasan da.
Cavanlığın ələ gəlməz,
Altun verib alasan da.

Bu bir həqiqətdir ki, milli heca vəzni özünü qoşma şeir formasında daha aydın təzahür etdirmişdir. Heca vəzninin şah əsəri olan qoşma telli sazın bəhrəsidir. Daha doğrusu, “qoşma sazın təbiətindən doğmuşdur”.³⁵

Bir yaradıcılıq prosesi olaraq sazla ekiz doğulmuş qoşma rəngarəng, şeir formalarının yaran­ması üçün də bir başlanğıc olmuşdur. Cinaslarda qoşmaları bəzəyən sənətkarlar təcnisin yeni-yeni forma və şəkillərini yaradırlar.³⁶
Mənzum atalar sözləri, mənzum tapmacalar, xalq düzgüləri və yanıltymaclar zəminində təşəkkül tapan heca vəznli şeir bayatıların, bayatı bağlamaların, cinaslı bayatıların timsalında böyük təkamül yolu keçmişdir.
Onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, düzgülər və yanıltmaclar xalq şeirinə xüsusi deyim tərzi, ahəng, musiqililik gətirmişdir. Bir sözlə, heca vəzninin formalaşmasında və təkmilləşməsində xalq poeziyası nümunələri küll halında iştirak etmişdir.
Bunların məcmuundan doğan, nəhayət, saza qovuşan xalq şeirinin tacı olan qoşma öz üstünlüyünü, yetkinliyini təsdiq etmişdir.
Xalq poeziyasında yetkin, bitkin, biçimlənmiş, dilimizin ahəng qanuna uyğun sazın bir möcüzə kimi yaratdığı qoşmanı görən, sevən, seçən savadlı şairlərimiz ondan çeşni götürmüş, aşıq şeiri tərzində qoşmalar yazmışlar ki, bunlar da, öz növbəsində yazılı ədəbiyyata keçid üçün bir zəmin hazırlamışdır.
Uzun əsrlərdir ki, ana qoşma şifahi və yazılı ədəbiyyatda böyük təkamül yolu keçə-keçə öz ömrünü yaşayır, qol-budaq atır, pöhrələnir, özünün böyüklüyünü, əzəmətini getdikcə daha güclü bir şəkildə hiss etdirir. ³⁷ Budur, heca vəzninin möcüzəsi.
Heca vəznindən bəhs edən dilçi-alim prof. Ağamusa Axundov yazır: “Azərbaycan poeziyası rişələri el ədəbiyyatının ən dərin qatlarına işləmiş heca vəzni üzərində yüksəlir.³⁸
Heca vəzni-canlı danışıq dili və bu dilin daxili qanunları (vurğu və intonasiya) zəminində inkişaf edən şeirlərimizin rəngarəng mənzərəsini yaratmışdır. Heca vəzni milli şeirimizin canıdır, qanıdır, özüdür.
Varlığı canlı danışıq dilindən, obrazlı və aforistik ifadələrdən ibarət olan atalar sözünün xalq poeziyasındakı mövqeyi, heca vəznli şeirin formalaşmasındakı rolu müəyyən qədər aydınlaşdırıldı. O da müəyyən oldu ki, atalar sözünün özündə də şeiriyyət güclüdür.