Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu səDNİk paşa pirsultanli

b) XIX əsr sənətkarı Aşıq Həmayılın və XX əsr sənətkarlarının yaradıcılığında təcnis nümunələri

Azərbaycanın XIX əsrdə yaşamış qadın aşıqlarından Maralyanlı Pəri, Kəlbəcərli Aşıq Bəsti gözəl gəraylılar və qoşmalar düzüb qoşduqları halda, onların yaradıcılığında təcnis qoşmalar qədər dərin iz salmamışdır. Lakin, eyni əsrdə yaşamış Aşıq Həmayıl mükəmməl bir təcnis qoyub getmişdir. Həmin təcnis “Həmayıl” dastanından qopub qalmış bir yarpaqdır. Məlumdur ki, Aşıq Həmayılın dillər əzbəri olan “Gəlmədin” adlı beş bəndlik qoşması həm xanəndələrin, həm də aşıqların repertuarına daxil olmuş qiymətli bir sənət incisidir. Qoşmanın bədii dəyərini, məhəbbət abidəsi olmasını nəzərə alaraq həmin qoşmanı burada bütövlüklə veririk:

Əmim oğlu, məndən heç utanmadın?
Üç ay keçdi bir yaylağa gəlmədin.
Yüz min səfa ilə köç eylədim mən,
Ordan endim Ağbulağa, gəlmədin.
***
Demədin: dağdadır bir sərvinazım,
Bir bəyaz sinəlim, bir ağ boğazım.
Ay qara tərlanım, mənim şahbazım,
Şikar üçün sən ovlağa gəlmədin.
***
Mən səni istərdim hamıdan əziz,
Mən sənin yanında oldum bir kəniz.
Ətri-can bəslədim hər güldən təmiz,
Bülbül olub qoxlamağa gəlmədin.
***
Varlılar yarıyla çəkdilər ləzzət,
Sən yada düşdükcə mən çəkdim həsrət.
Niyə belə etdin, ay gədə xislət?
Şamama dərməyə tağa gəlmədin.
***

Mənim adım Həmayıldır, həmaya,

Sinəm bənzər həm ulduza, həm aya.
Mənə vədə verdin gəlləm bir aya,
Bağlandın arana, dağa gəlmədin. ¹

Biz qoşmanı burada verməyi ona görə vacib saydıq ki, “Həmayıl” dastanında həmin təcnis yuxarıdakı qoşmaya cavab olaraq yazılmışdır:

Gəlirdim qarşıma çıxdı bədnəzər,
Bir mən əlim, bir laçına bürüncə.
Gecə-gündüz həsrətini çəkməkdən,
Dərdim olub o dağların birincə.
Birinci misrada Həmayılın yanına gələr­kən əmisi oğlunun bədnəzərə rast gəldiyini, gecə-gündüz onun həsrətini çəkdiyini, dərdinin o dağların biri boyda olduğunu bildirir:

Gözlərin süzülür Həmayıl təkin,

Qolların boynuma Həmayıl təkin.
Üç dərdin sinəmdə Həmayıl təkin,
Bir məmən, bir sinən, bir də görüncə.

Birinci misrada gözlərinin həmayıl tək süzüldüyünü, ikinci misrada qollarının həmayıl kimi, yəni kəhrəba muncuq kimi dolandığını, üç dərdin onun sinəsində qaldığını, həmayıl kimi cəmləş­diyini bildirir. Bu cəmləşən dərd nədir? Biri mən, əmin oğluyam, biri sən, Həmayılsan, üçüncüsü səni bir də görmək dərdimdir:

Ağ buxağın ətir verir süzənə,
Şəkər ləbin qulluq eylər süzənə.
Həsrətindən saflanmışam süzənə,
İncəlmişəm dost zülfünün birincə.¹

Üçüncü bəndin birinci misrasında ağ buxağın süzən kimi, su kimi, sünbül kimi ətir verdiyindən bəhs olunur, ikinci misrada sevgilisinin dodaqlarının susuzluğa meyl etdiyi bildirilir. Üçüncü misrada həsrətdən iynənin sapına döndüyünü və iynənin ulduzundan keçdiyini, özünün elə incəlib dostunun zülfünün birinə döndüyünü bildirir.

Bu təcnis Aşıq Həmayılın sənətkarlıqla yaratdığı hekayətin zehinlərdə qalmış bir incisidir.

Növrəs İman (1903-1933) təcnis yaradı­cı­lı­ğında müasirlərindən xeyli önə keçmiş və təcnisin qıfılbənd nümunəsini yaratmışdır. Xəstə Qasımın açılmamış qıfılbəndlərinə açar salan, müəmmalı qıfılbəndlərinə cavab yazan Növrəs İman Xəstə Qasımın təcnis yaradıcılığına da böyük diqqət yetirmiş, yeni təcnis binaları ucaltmış, hələ üstəlik təcnisin qıfılbənd kimi çətin növünü də yarada bilmişdir. Onun “İndi” rədifli təcnis-qıfılbəndi əvəzsiz sənət incisidir:

İki şeş fəslində tifli büstanam,

Altıda yox atam, nə anam indi.
On ikidə yetişmiş bağ-bostanam,
On üçdə yox barım, nə danam indi.

Mənası budur ki, iki şeş fəslində, yəni üç yaşıma qədər tifiləm, anamı əmirəm. “Altıda yox atam, nə anam indi”. Yəni, mən bu yaşımda sərbəst oynamaqla məşğulam. O, “on üç yaşımda hələ bostanımın barı yoxdur” söyləyirdi. Bu təcnis olduğu qədər də bağlamadır. Lakin onun açılması, təhlili insana zövq verir. İkinci bənddə İman bəlkə də özündən söz açır, öz gəncliyini göz önünə gətirir:

Şam idim əzəldən, yar işığıyam,

Leyli, Məcnun kimi yar aşığıyam.
Məclislər zinəti, yaraşığıyam,
Söz keçmir isbata, nə danəm indi. ¹

Müəllif şeirin birinci misrasında yar üçün bir işıq olduğunu, ikinci misrada Leyli və Məcnun kimi yar aşığı olduğunu, üçüncü misrada məclislərin yaraşığı olduğunu bildirir. İman təkcə sözdə məna axtarmır, həm də onun gözəlliyinə xüsusi diqqət yetirir. Burada sənətkarın giley-güzarı da vardır. Söz sərrafı olan sənətkarın sözü zəmanəsində isbata keçmir. Lakin o, sözünün isbata keçmədiyini danmır, hər kəsə söyləyir. Bunun özü də sənətkar cəsarətidir. Təcnisin sonuncu bəndində İman daha hikmətli sözlərlə, fikirlərlə məqsədini tamamlayır:

İman, eşqin nə az verib, nə az alar,

Can dərdə gələndə titrər əzalar.
Dost yad olsa məhəbbətlər azalar,
Qalmaz sel yerində, nə də nəm indi.

Doğrudan da, cana dərd gələndə insan əzaları titrəyər, yəni sızıldar, dost yad olsa, məhəbbətlər azalar: “Qalmaz sel yerində, nə də nəm indi”. Doğrudan da, çayın, bulağın suyu çəkildikdən sonra yerində nəm, yaş qalmır. Hətta, həmin yerdən bulaq çıxdığına, çay axdığına da inanmırsan.

Kəlbəcər aşıq mühitində el şairi Əli Bimar (1904-1952) təcnis yaradıcısı kimi tanınır. Onun təcnislərinin də özünəməxsus gözəllikləri vardır. Onun təcnislərində məna dərinliyi, xalq hikməti özünə geniş yer almışdır. Əli Bimar təcnislərində ona qədər işlənməmiş original cinaslar yaradır.
Bimar təcnis yaradıcılığında çox irəli getmiş və ustad sənətkarlarla bir sırada dayanmaq haqqı qazanmışdır. Əli Bimar iki mənbədən: ustad aşıqların qoyub getdikləri ədəbi irsdən və xalq yaradıcılığı xəzinəsindən bəhrələnmişdir. Bu səbəbdən də, onun şeirlərində xəlqilik çox güclüdür:
Ax deyərsən, vay deyərsən bir zaman,
Keçən günlər daha düşməz birdə ələ.
Səd heyif cavanlıq, aman, əl aman,
Buraxmaram yaxan keçsə, birdə ələ.
***
Aqil kəslər bu dünyadan kam alı,
Ağlı kəmlər haqdan payın kəm alı,

Kamil usta cəm eyləsə kamalı,

Lazım gəlmir, yüz düşünə, bir dələ.
***
Bimar Əli insanlıqda bir üzdü,
Qəm bəhrində bir çalxandı, bir üzdü,
Mən görmədim namərdlərdə bir üzdü,
Ara, axtar, sən onları birdə ələ.
Və yaxud:
Məsləhət bilibdi qurqu quranda,
Dedim gəl məni çəkmə quru anda,
Deyərlər ki, səhv də olur quranda,
Yerbəyer yazıram bir aya qarşı.
***
Bimar cavabını yazdı Cəlala,
Valeh oldum belə cahi-cəlala,
Peyvənd etsən mərhəmətlə cəlala,
Bağda bağban olsa bir aya qarşı.

Bu təzə tapılmış təcnisin iki bəndini ona görə nümunə verdik ki, əvvəla, bu təcnis heç bir yerdə qeydə alınmamış bir tapıntıdır, ikincisi mükəm­məl cinaslara malik bədii bir abidədir.

Daşkəsənli şair Cavad Bayram oğlu Hüseynov (1898-1969) elatda usta sənətkar kimi tanınmaqdadır. O, aşıq şeirinin bütün janrlarında qələmini sınamış və istəyinə müvəffəq olmuşdur. Onun dodaqdəyməz təcnislərini aşıqlar yüksək qiymətləndirirlər.
Aşağıda “A, sərin yellər” dodaqdəyməz təcnisini nümunə veririk:

Səhər-səhər əsdin səhər çağları,

Seyr eylə dağları, a sərin yellər.
Aşıq deyər, a yellər,
Nə sərinsən, a yellər,
Səhralarda sərasər,
Seyr eylərsən, a yellər.
Yaz gəzərsən yaylaqları, dağları,
Sərin dalğalısan, a sərin yellər.
***
Yarda seyr eyləyir, səhər sərindi
Sərin yollar, sərin çaylar sərindi.
Aşıq deyər, sərindi,
Lalə, nərgiz sərindi.
Sərin yollar, yaylaqlar,
Sər qayalar sərindi.
Qış gələndə, dağlar qardı, sərindi,
Yayda nə şirinsən, a sərin yellər.
***
Şair Cavad səni istər sədaqət,
İnan dildə zikr eyləyər sədaqət.
Aşıq deyər, sədaqət,
Ad qazanar sədaqət.

Eldə sina yaxşını,

İgidlərdə sədaqət.
İnsan gedər yenə qalar sədaqət,
Həyat əsərisən, a sərin yellər.

Ustad aşıqlarımızdan biri də Morullu Teymurdur. “O qabaqda gələn kimdir?” adlı garaylısı ilə məşhur olan, çox sayda qoşmalar yazıb-yaradan aşıq Teymur ara-sıra təcnis yaradıcılığına da müraciət etmişdir. O, “Bala da” adlı təcnisinin möhür bəndində deyir:

Aşıq Teymur eşq oduna qalana,

Can deyərəm dost qayğına qalana.
Mən gedirəm sən sağlıqla qal, ana
Ana üçün dərddir-qəmdir bala da.¹

Aşıq Teymur eşq oduna qalan, dost qayğısına qalan insanları sevir, bütün əziyyətlərə tab gətirir.

Doğrudan da, təcnis axtarış, müşahidə, məntiqi nəticəyə söykənmək tələb edir. Biz aşıq Teymurun “üzə-üzə” təcni­sində “qor” cinasından nə mənalar yaratdığının şahidi oluruq:

Sızıldayıb yaralarım qor eylər,

Quru yanar, yaş ağlayar qor eylər,
Xoryad sözü bu sinəmdə qor eylər,
Ömrümün tağını a üzə-üzə.²
Birinci misrada qor yaraların qövr etməsini, ikincidə quru yaşı yandırarkən odunun qor etməsini, üçüncüdə qoryat adamın sinədə ağrı törətməsini, qövr etməsini bildirir. Əlavə edir ki, bunlar ömrümün tağını üzə-üzə ömrümü yox edir. Aşıq Teymur iki cığalı təcnis nümunəsi də vermişdir. “Ay ağa” cığalı təcnisindən bir parça nümunə veririk:

Duman qalxıb bu dağlara yayını,

Gözəl, görüm qaşlarının yayını.
Aşıq deyər yayını,
Çək oxunun yayını.
Ay ilnən gərdiş eylər,
Bahar verər yayını.
Bivəfa dost dar günündə yayını,
Mərd igid düşməsin ayaq ayağa.¹

Bu cığalı təcnisdə şair-aşıq dumanın qalxıb dağlara yayılmasını arzu edir. Şair gözəlin qaşlarının yayından danışır, bivəfa dostun dar gündə yayınmasını yada salır və igidin ayağa düşməməsini arzu edir.

Xəstə Bayraməli poeziyasında sənət­karlıqla yaradılmış təcnislər də vardır. Biz onların bir neçəsini örnək olaraq tədqiqata cəlb edirik. “Varağa” təcnisinin bir bəndində deyilir:

Gedərgisən, fəryadə gəl, yüz də sən,

Fərq eyləməz əllidəsən, yüzdəsən,
İki mələk nəqş eyləyib, yüz de sən,
Əməllərin yazılıbdır varağa.²

“İki mələk nəqş eyləyib, yüz desən, Əməllərin yazılıbdı varağa” beytinin mənası budur ki, sən nə deyirsən, de əməllərini mələklər yazıb. Dini rəvayətə görə, iki mələk insanların çiynində oturub onların hərəkətlərini və əməllərini yazıya alır.

Xəstə Bayraməli hər bir təcnisində yeni bir fikir irəli sürür.Xəstə Bayraməli “Mərdana” təcnisində halal süddən söhbət açır:
Əzəl gündən baxdım halal südə mən,
Axır gələr, boya çatar südəmən.
Halal olar, halal kəsdən süd əmən,
Ömrü boyu yaxşı saxlar mərd ana.¹

Şair halal süd əmənə baxır, halal süd əmənin boya çatdığını görür, bu nəticəyə gəlir ki: “Halal olar, halal kəsdən süd əmən”.

“Halala dedim” təcnisində oxuyuruq:

Canı yanan silər eynim yaşını,

Xub zənənlər həyasından yaşını,
Bayraməli keçirməmiş yaşını,
O da ürcah ola halala, - dedim.²

Xəstə Bayraməlinin poetik dili çox sadə, əlvan və axıcıdır. O, təcnisləri elə anlaşıqlı bir dildə yaradır ki, onu yenidən təhlil etməyə ehtiyac qalmır. Məsələn:

Divanə könlümün yoxdur günahı,

Kasıblıq qohumla yad eylər məni.
Ana vətənimdən aralı düşdüm
Vədəsiz qocaldar yad ellər məni.¹

Xəstə Bayraməli iki cığalı təcnis nümunəsi də düzüb qoşmuşdur. İndi də “Var” adlı təcnisindən bir bədii parçanı örnək veririk:

Arifsənsə, söylə sözün sağını,
Yaxşı kəlam gəzən, yaxşı bəndə var.
Aşiqəm yaxşı bəndə,
Su gələr yaxşı bəndə,
Yamana üz tutmasın,
Yaxşı kəs, yaxşı bəndə,
Əgər xırda çaysan, çox da kükrəmə,
Əgər dəryasansa, yaxşı bəndə var.²

Biz qeyd etmişdik ki, təcnis çox zaman hərbə-zorba, qıfılbənd yerində işlədilir və sözün qüdrəti ilə qarşıdakını susdurmağa xidmət edir. “Var” adlı cığalı təcnisin son beytində belə bir misra var: “Əgər xırda çaysan çox da kükrəmə”.

Ümumiyyətlə, Xəstə Bayraməli qoşma və gəraylılarında olduğu kimi, təcnislərində də sözün məna dərinliyinə, məntiqi nəticəsinə xüsusi diqqət yetirir.
Əslən Dərələyəzdən olan el şairi Yadigar Tahir bir müddət Kəlbəcərdə, sonra Gəncədə yaşamışdı. Bu el şairinin qoşmaları aşıqlar və xanəndələr tərəfindən toylarda oxunur. Onun ədəbi irsi içərisində ona yaxın təcnisi vardır. Şairin təcnisləri böyük axtarışların və müşahidələrin nəticəsində meydana çıxmışdır. O, təcnislərində orijinal cinaslar işlətmək üçün axtarışlar aparır. Bitkilər haqqında, inanclar və inamlarla bağlı mərasimlərdən məlumat verir. Məsələn:

Yadigaram, sinəm oldu dağdağan,

Dənə verər, çiçəkləməz dağdağan,
Axıdaram gözlərimdən dağdağan,
Dostlar, düşdüm bax, mən belə kökə hey!¹

Bu bənddə “dənə verər, çiçəkləməz dağdağan” söyləməklə müəllif dağdağanın bioloji xüsusiyyətlərindən danışır. Dağdağan ta əski çağlardan üzərliklə (sədəf çiçəyi ilə) yanaşı, körpəni göz dəymədən qoruyur. Dağdağan ağacının bir budağını kəsib kiçik parçalara bölüb, ocaqda qızdırılmış dəmirlə onun üzərinə cizgilər çəkirlər, daha doğrusu, ağacı dağ-dağ yandırırlar. Dağdağan vasitəsilə gözdəyməyə qarşı aparılan mübarizə bu gün də davam edir.

Yadigar Tahir “Qartal” təcnisində belə bir mənalı beyt işlədir:
Şeşələnər bayquş ilə sağsağan,
Qəzanın toruna düşən qartala.²

Bir təcnisinin son bəndində yazır:

Tahir, çətin olar əyri düzələ,

Ömrü, günü ələyirsən, düz ələ.
Düzün işi keçməyibdir düz ələ,
Qara üstün gəlir ay ağa gəl-gəl.¹

“Düzələ” ifadəsi təcnis ustadı Əli Bimardan gəlir. Daha doğrusu, Yadigar bu təcnisini Əli Bimar poeziyasının təsiri altında yazmışdır.

Ayaqlı təcnisin ilk nümunəsini Aşıq Ələsgər yaratmışdır. Sonra həmin təcnisin ən kamil örnəyinə Molla Cümə poeziyasında rast gəlirik. Yadigar Tahirin ayaqlı təcnisindən bir örnək veririk. O, müstəzadın son bəndində yazır:

Nə üçün eşq əhlin görən yar atdı?

Fərhad piyadaydı, Şirin yar atdı.
Yadigar Tahir də yazdı, yaratdı,
Bəşər tarixində çəkiləndə ad,
təcnis-müstəzad.²

Yadigar Tahirin təcnislərinin şahı “Kökə hey” rədifli təcnisidir. Təcnisin möhür bəndini yuxarıda misal vermişik. Burada isə təcnisin birinci, ikinci bəndini əyani olaraq göz önünə gətiririk. Ona görə ki, uşaqlıq çağlarından başlayaraq hər şeyə diqqət yetirir, yaddaşında obrazlaşdırır və müşahidə­lərinin gücü ilə məişətdən gələn cinas qafiyələr seçir və öz təcnis binasını qurur. Məsələn:

Yenə uşaqlığım düşdü yadıma,

Nənəm bişirərdi mənə kökə hey!
Deməliyəm qohumuma, yadıma-
Qız nəsilə, oğul çəkər kökə hey!
***
Çobana bax, quzu salır o küzə,
Bir dəryadan nə götürər o kuzə?
Cütcü babam “ho-ho” dedi öküzə,
Xışı gedib ilişəndə kökə hey!¹

Türkiyənin, Qazaxıstanın, Orta Asiyanın, Dağıstanın aşıq poeziyasında təcnis özünü az hiss etdirir. Hətta, Borçalı çökəkliyi ilə möhkəm əlaqəsi olan Çıldırlı Aşıq Şenliyin şeirləri arasında təcnis görünmür. Mən deyərdim ki, Aşıq Şenlik qədər divani şeiri yazan, yaradan sənətkar az-az olmuşdur. “Olmamışam, olmaram” divanisindən bir bənd nümunə veririk:

Əzəl başdan fəna uşaq,

Olmamışam, olmaram.
Çəp həris, divanə, sarsaq,
Olmamışam, olmaram.
Mən sevirəm həmdəmimi,
Mən sevirəm dostumu,
Məni sevməzlərə qonaq,
Olmamışam, olmaram.¹

Suyun içməli olub-olmadığını bilmək üçün çeşməni və hər hansı nəhri bütöv içməzlər. Suyun içməli olduğunu bir parç sudan da bilmək olar.

Borçalı və Şirvan aşıq məktəblərində qoşma və gəraylı qədər təcnis şeir yaradıcılığına meyl güclü olmamışdır. Borçalıda aşıq sənətinin inkişafına istiqamət verən Dərəçiçəkli Alı da, Aşıq Sadıq da öz yaradıcılıqlarında və reper­tuarlarında qoşma və qıfılbəndlərə nisbətən təcnis yaradıcılığına az meyl göstərmişlər. Müasir Borçalı aşıqlarından Aşıq Əmrahın, Aşıq Hüseyn Saraclının, Faxralı Nəbinin və Aşıq Kamandarın şeir kitabları nəşr olunmuşdur. Onların şeirləri içərisində təcnisə geniş yer verilməmişdir. Təkcə Aşıq Kamandar Tufarqanlı Abbasın “Gözlər” təcnisini “Aşıq Qərib” dastanını söyləyərkən Aşıq Qəribin adına oxuyardı.
Bircə faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, professor Seyfəddin Qəniyevin “Şirvan aşıqları” kitabında yüz əllidən artıq aşığın tərcümeyi-halı və şeirləri verilmişdir. Həmin kitabda da təcnis az boy verir. Borçalıda “Təcnis” havası çalınır, həmin havaya təcnis şeiri oxunmasa da, başqa qoşma uyğunlaşdırılıb ifa edilir. Şirvanda isə “Təcnis” havasının özü qoşmalarla ifa olunur.
“Təcnis” havası üstündə təcnis şeirini oxumaq təcnisin özünü yaratmaq qədər çətindir. Ona görə ki, “Təcnis” ifa edən aşıq təcnisin evini, təcnisin misralarında işlədilən cinaslarının məddi-mənasını dərindən bilməlidir. Çox zaman aşıqlar deyişmə zamanı bir-birinə qıfılbənd əvəzinə təcnis deyirlər. Təcnisin təhlili, onun məddi-mənasını incələmək daha çətindir. Bu işə çox aşıq meyl etmir. Aşığın sənətkarlığını müəyyənləşdirən birinci növbədə təcnis ifaçılığıdır. Gəncəbasarda təcnisləri incələmək, cinasları açmaq cəhətdən əslən Göyçəli olan, Goranboyun Qızılhacılı kəndində Aşıq Saleh, Şəkili Aşıq Sirac, İnəkdağlı Aşıq Mahir İsmayıl, Aşıq Mayıs Gəncəli, Aşıq Fətulla, gənclərdən Aşıq Afiq təcnisi təhlil etməyə çalışan və bu işi bacaran sənətkarlardandır.
“Təcnis yaratmaqda məsuliyyət hissini gözləyən aşıq və şairlər elə buna görə də belə şeirləri yaradarkən axtarışlar aparır, düşünüb-daşınır, dilin dərin qatlarına baş vurur və daha tutarlı cinaslar tapırlar”.¹
Aşıq Dirili Qurbani dövründə qoşmanın bir növü kimi meydana çıxan təcnis, dörd əsrlik inkişafı boyu təkamül yolu keçərək şeirimizdə müstəqil janra çevrilmişdir.
Qoşmanın güllüqafiyə, əliflam, qoşayarpaq, zəncirləmə, müstəzad qoşma, ustadnamə qoşma, qıfılbənd qoşma və başqa növləri olduğu kimi, təcnisin də qara təcnis, sadə və ya saya cığalı təcnis, müləmmə təcnis, təkrar gəraylı təcnis, müstəzad təcnis, dodaqdəyməz təcnis, dodaq­dəyməz cığalı təcnis, gedər-gəlməz təcnis (buna nəfəs çəkmə təcnisi də deyilir), diltərpənməz təcnis (dildönməz də deyilir), yazılmaz təcnis, üçbaşlı təcnis, hərfi təcnis, hərfi qapalı təcnis və başqa növləri vardır.