Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu səDNİk paşa pirsultanli

(dal - qarğa deməkdir)

Burada XVI əsrdən başlayaraq yazılı və şifahi ədəbiyyatdan dövrümüzə qədər mövcud olan və yaranmaqda olan təcnis nümunələri, xüsusilə, aşığın repertuarında olan işlək təcnislər tədqiqata cəlb edilmişdir. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, çağdaş dövrdə təcnisə meyl daha da artmışdır. Bu dövrdə yenə də Aşıq Ələsgər öz öncüllüyünü saxlayır. Şifahi poeziyada təcnisin mahir yaradıcısı kimi qalır və ön cərgədə dayanır. Məlumdur ki, Dirili Qurbanidən, Tufarqanlı Abbasdan, Xəstə Qasımdan üzü bəri bütün sənətkarlar daha çox qoşma ölçüsündə təcnislər yaratmışlar. Tək-tək hallarda qoşma ilə yanaşı gəraylı formasında təcnis yaratmağa meyl göstərmişlər. Şifahi poeziyada dodaqdəyməz təcnislərin ilk nümunələrini yaradan Aşıq Ələsgər, hərbə-zorba meydanında geşt eyləyən bu sənətkar daha irəli gedərək dodaqdəyməz divanilərin (zəncirləmələrin) də bakir nümunələrini yaratmışdı. İki dodaqdəyməz (zəncirləmə) divanisindən nümunə veririk:

Əldən getdi ixtiyarın,

Ah edərsən, gəl deyər;
Həsrət çəkər ehtidarın,
Cəhd eylər, istər əsər,
Ah edərsən, gəl deyər.
Şindi səni tənzil edər,
Səd həzarın çətin yetər,
Ələsgərin dənginə.¹

Və ya “Gəda” divanisində:

Səyyad isən seyrə çıxsan,

Gəşt elə dağlara sən,
Eşq əhlisən ağlarginan,
Yetişəsən yara sən.
Yar həsrəti canda getsin,
Getsən hər diyara sən,
Arı təki hey sızılda.
Şirə çək şandan, gəda!²

Bütövlükdə, aşıq poeziyasının zirvəsində dayandığı kimi Aşıq Ələsgər yenə də təcnis yaradıcılığında öncüllük edir, qartal kimi ucalarda qanad çalır.

Son söz əvəzi

Zamanın əzəl çağlarında mənzum ata sözlərinin, mənzum tapmacaların, ovsunların, xalq mərasimlərinin, düzgülərin heca vəzninin meydana çıxmasında və formalaşmasında müstəsna rol oynadıqlarını inkar etmək olmaz. Bundan sonra aşıq şeiri heca vəzninə yeni həyat bəxş etmiş, ona qan və can vermişdir. Aşığın sazı və sözü heca vəznini dar cığırdan çıxarmış, onu geniş və şahra yola yönəltmişdir.

Heca vəzni getdikcə bitkinləşərək daha da zinətlənmiş, türk xalqlarının çox əksəriyyətinin, o cümlədən, azərbaycanlıların milli şeir forması olmuşdur.
Türkdilli xalqlar arasında, həmçinin, Azərbaycan, Anadolu, Orta Asiya və digər telli saz sahibi olan türk xalqları arasında heca vəzni vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Heca vəzninin inkişafında Yunus İmrə, Xətayi, Qurbani, Qaracaoğlan, Abbas, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgər, Məhdimqulu, Molla Nəpəs, Cambul və bu kimi klassik sənətkarların şeir yaradıcılıqları böyük məna kəsb etmişdir.
Heca vəzni şeirimizin görən gözü, ürəklərə yol açan sözüdür. Bu vəzn şeir çəməninin, bağ-bağçasının dirilik çeşməsidir. Heca vəznində yaranmış şeirlər dodaqlardan bal kimi süzülür və ətrafa gül-çiçək rahiyəsi yayır:
Getmə, getmə, görüm kimin yarısan,
Hansı bəxtəvərin vəfadarısan?
Kölgədə bəslənmiş quzey qarısan,
Səhərin yelləri tez dəyər sənə.
Dirili Qurbaninin bu qoşma bəndi xalqın söz çeşməsinin gözündən su içmişdir, ondan bəhrələnmişdir.