Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu səDNİk paşa pirsultanli

On beş hecalılar

1. 
   Arxalıya arxa olma, deməsinlər yamaqdır,
   

Arxasıza arxa ol ki, qoy desinlər dayaqdır.

2. 
   Qoyun deyər:qarnımı doydur, qara basdır məni,
   

Keçi deyər:qarnımı doydur, qora basdır məni.


On altı hecalılar

1. 
   Dağ başında xırman qurma,
   

Sovurarsan, yel aparar,

Selabda dəyirman qurma,

Üyüdərsən sel aparar.

2. 
   Gətirəndə: El gətirər, yel gətirər,
   

sel gətirər,

İtirəndə: El itirər, yel itirər,

sel itirər.

3. 
   Xanıma xanım dedilər-bir nazlandı,
   

bir sallandı,

Gədəyə²² xanım dedilər-bir hoppandı,

bir tullandı.

Qeyri-bərabər hecalılar

1. 
   Ayran iç,
   

Qulağı dinc.

2. 
   Ana öyər
   

Analıq döyər.

3. 
   Asta getdi,
   

Mənzilə yetdi.

4. 
   Aralıq atı,
   

Kor Fatı.

5. 
   Aşbazı oyut,
   

Aşı soyut.

6. 
   Arvadın isməti,
   

Ərin izzəti.

7. 
   Atdı-muraddı,
   

Qadasın aldığım arvaddı.

8. 
   Az getdi,
   

Üz getdi,

Ürəyində,

Söz getdi.

9. 
   Az getdi,
   

Üz getdi,

Bir əlində,

Saz getdi.
10.A yolnan gedən it,

Gəl məni tut.

11. Atam aşıyla,

Keçəl qız başıyla.

12. Adın nədir? Fürüş,

Pulun var giriş,

Yoxdur, sürüş.
13. Anlayanla daş daşı,

Anlamazla yemə aşı.

10. 
    Adam adamdır, olmasa da pulu,
    

Heyvan heyvandır, atlas olsa da çulu.

11. 
    Arvadı ahıl gözü ilə,
    

Atı cahıl gözü ilə.

12. 
    Allah qozu verib dişsizə,
    

Plovu iştahsıza.

13. 
    Ac ölməz, gözü qaralar,
    

Borclu ölməz, rəngi saralar.

14. 
    Atamı, anamı itirdim,
    

Özümü sənə yetirdim.

15. 
    Aşın dadı-duzdur,
    

Dünyanın dadı-gözdür.

16. 
    Ay doğdu süd kimi,
    

Yezid öldü it kimi.

17. 
    Aşına-aşına,
    

Çıxdı ocaq başına.

18. 
    Aləm aləmnən,
    

Kor qız xalasıynan.

19. 
    Ata baxarlar,
    

Başına torba taxarlar.

20. 
    Adam ağızdan söz,
    

Ocaq altdan köz.

21. 
    Adın nədir? Rəşid,
    

Yaxşı de, yaxşı eşit.

22. 
    Araz aşığından,
    

Kür topuğundan.

23. 
    Atı palan saxlar,
    

Ölkəni bilən saxlar.

24. 
    A qızım, sənə deyirəm,
    

A gəlinim, sən eşit.

25. 
    Ay, səni xoş gördük,
    

Ziyil, yerin boş gördük.

26. 
    Ay lal-kar mürdəşir,
    

Aşın daşır, gəl düşür.

27. 
    Ayran tapmır içməyə,
    

Çadralı gedir gəzməyə.

28. 
    Armud kaldır, yemək olmur,
    

Hər sözü demək olmur.

29. 
    Arvad var, daş dirəyi,
    

Arvad var, yıxılı evin dirəyi.

30. 
    Ayağıma yer eləyim,
    

Gör sənə neyləyim.

31. 
    Uranındır, korundur,
    

İndi də növbə korundur.

32. 
    Allah gec eylər,
    

Güc eylər.

33. 
    Allah kərimdir,
    

Quyusu dərindir.

34. 
    Allah insanı,
    

Nə söz,

Nə göz

Əsiri eləməsin.

35. 
    Az idi, arıq, uruq,
    

Biri də gəldi, dabanı yarıq.

36. 
    A xanım, a xanım, al eylə,
    

Al üstdən yaşıl eylə.

37. 
    Ayağını isti eylə, başını sərin,
    

Çox da fikirləşib, düşünmə dərin.

38. 
    Arvad var,
    

qarğıdalı unundan aş bişirər,

Arvad var, buğda unundan daş bişirər.

39. 
    Ata evi meydanxana,
    

Ər evi zindanxana.
40.Alanda necəsən? Alıcı quş kimi,

Verəndə necəsən? Dəyirmandan

düşmüş daş kimi.
41.Alanda necəsən? Alıcı quş kimi,

Verəndə necəsən? Kor bayquş kimi.

42.Axşamdan yeri ha yeri,

Səhər ertə hamıdan geri.

43. Arvad var ki, çəltiyi döyüb aş eylər,

Arvad var, kişini külbaş eylər.

44.Açıq süfrənin min eybi var,

Örtülü süfrənin bir eybi var.

45.Alan ayrı, satan ayrı,

Sənə nə düşüb, a beli əyri?

46.Axşama bozbaş asmışdım,

Qarıxıb qazanı boş asmışdım.

47.Aldatmasın səni üz gözəlliyi,

İlanın da var öz gözəlliyi.

48.Birlik harda,

Dirlik orda.

49.Biri elə, biri belə,

Bir də yelə.

50. Bir həsir,

Bir Məmmədhəsir.

51.Bir basdı,

İki kəsdi.

52.Bir yeni yetəndə,

Bir də qırxı ötəndə.

53.Biz nə dedik daza,

Daz özünü qoydu naza.

54.Bir damcı unu var,

Qırmızıdan donu var.

55. 
    Bir-birinin əksinə,
    

Evləri yıxırlar tərsinə.

55. 
    Balamın balası,
    

Ürəyimin parası.

55. 
    Biri itər,
    

O biri bitər.

55. 
    Birənin qanın aldın,
    

Canın aldın.

55. 
    Bir də gəlin ollam,
    

Oturub durduğumu billəm.

55. 
    Biri palçığa batdı,
    

Bir də yanında yatdı.

55. 
    Bir baş idi, dörd ayaq,
    

Onu da gəlin aşırdı bayaq.

55. 
    Bitmişdi hər yarağı,
    

Qalmışdı saqqal darağı.

55. 
    Belə qəm, belə kədər,
    

Belə gələr, belə gedər.

55. 
    Babam mənə kor deyib,
    

Gəlib gedəni vur deyib.

55. 
    Bəy nədi,
    

Bəyənmədin nədi?

55. 
    Biz gəldik gəlin görməyə,
    

Gəlin də gedib gül dərməyə.

55. 
    Bədənində kürəyin yansın,
    

Sinəndə ürəyin yansın.

55. 
    Bilirdin qarnın vayını,
    

Yemirdin baş-ayaq suyunu.

55. 
    Bir basdı,
    

İki kəsdi.

55. 
    Bir gün çəkil əkən ər,
    

Yüz il ipək dərər.

55. 
    Bozdamac,
    

Qırxın yedim qarnım ac.

55. 
    Bir gün balıq tutdu,
    

Yetmiş gün tor qurutdu.

55. 
    Bilən az deyər,
    

Bilməyən düz deyər.

55. 
    Bu iti vurdum sinsidir,
    

Bu da bunun cinsidir.

55. 
    Başda oturan baş olmaz,
    

Başbilənsiz iş olmaz.

55. 
    Bədəsili ya dala aldın?
    

Ya daldan saldın.

55. 
    Bir qab ayran içimi,
    

Vurdu tökdü içimi.

55. 
    Böyürtkən yaşıllığın itməsin,
    

Qız cehizin bitməsin.

55. 
    Bütün qadınların pirinə lənət,
    

Yox, yox, yüzdə birinə lənət.

55. 
    Baxt bir quşdu,
    

Onu əldən verən bihuşdu.

55. 
    Verənə verən dünyadı,
    

Verməyənə boran dünyadı.

55. 
    Verdiyi qədəh,
    

O da gödək.

55. 
    Vətənə baxarsan, vətən olar,
    

Baxmazsan, kəfən olar.

55. 
    Vətəni qoruyarsan, vətən olar,
    

Qorumazsan, kəfən olar.

55. 
    Qızı beşikdə,
    

Cehizi yeşikdə.

55. 
    Qızdır, nazdır,
    

Min tümən azdır.

55. 
    Qızılı gətir,
    

Qızımı götür.

55. 
    Qızdır, nazdır,
    

Min altun azdır.

55. 
    Qız qızıldır,
    

Palçığa düşər parıldar.

Oğlan bir it olub,

Qıraqda durub mırıldar.

55. 
    Qız olsun-
    

Hər əzası düz olsun.

55. 
    Qara ağarmaz,
    

Su qurtarmaz.

55. 
    Qaşına-qaşına,
    

Çıxdı ocaq başına.

55. 
    Qızı ver Qazağa,
    

Qazaxdan da uzağa.

55. 
    Qorxursan pişikdən,
    

Niyə çıxırsan deşikdən?

55. 
    Tonqal elə bilər küldü,
    

Bayquş elə bilər bülbüldü.

55. 
    Qurd getdi yazıya,
    

Meydan qaldı tazıya.

55. 
    Qabaqda gedirəm-bic deyirlər,
    

Dalda qalıram-gic deyirlər.

55. 
    Qız qızıl alma,
    

Qızı gözdən salma.

55. 
    Qaq, qaq, qaq,
    

Bir oğlum olub ağappaq.

55. 
    Qız anası irişər,
    

Oğul anası bürüşər.

55. 
    Qarğışın qara başına,
    

Tökülsün daş, qaya başına.

55. 
    Qız anası baş üstə,
    

Oğul anası daş üstə.

55. 
    Qızım qızıla dönüb,
    

Xəbəri yox oğlanların,

Başına kül oğlanların.

55. 
    Qara kişmiş bəylər cibində,
    

Ağ ayran çəkil dibində.

55. 
    Qızıl ağacın közü,
    

Dul arvadın sözü.

55. 
    Qız uçduğu yerdən götürməz,
    

Düşdüyü yerdən götürər.

55. 
    Qızı bələkdə,
    

Gəlini gərdəkdə.

55. 
    Qadından paşa olmaz,
    

Ağacda maşa olmaz.

55. 
    Qardaş qardaşın başını yeməz,
    

Aşını yeyər.

55. 
    Qoyun hürküşdü,
    

Axsaq qabağa düşdü.
111. Düz danışan utanmaz,

Yalan danışan ucalmaz.

112. Daz dazınan yatdığı,

Daz da qaxalax atdığı.

113. Düz söz sədaqət yaradar,

Əyri söz ədavət yaradar.

114. Dərd çoxdu,

İnam yoxdu.

115.Dərzinin iynəsi itdi,

Dövləti getdi.

116.Daşda bitər kəkotu,

Ağzının ipin yığ otu.

117.Dəyirmanda dənin olsun,

Məclisdə yarın olsun.

118. Davalı söz baş yarar,

Doğru söz daş yarar.

119. Dovğa doqqaza,

Südlü aş,

Dağ aşar.
120.Doymadın qurutdan,

Qarnını doyur tutnan.

121.Daşdan qaşlıq umma,

Xəsisdən başlıq umma.

122.Dağ başı qarsız olmaz,

İgid başı darsız olmaz.

123.Elə güllər bitibdi,

Reyhan arada itibdi.

124.Ev qalıb əyriyə,

Həm yeyə, həm səyriyə.

125.Evin böyüyü gic olar,

Kiçiyi bic olar.

126.Evin kiçiyi,

Həyətin küçüyü.

127.Əbəsdi,

Bəsdi.
128.Əfətli ötdümü,

Əyilmədi getdümü?
129.Əlimin içindən gəlir,

Xəccə²³ biçindən gəlir.

130.Əlisi dəli, Vəlisi dəli,

Qırılmışın hamısı dəli.

131.Əllisini amanlıqda görüb,

Qırxını samanlıqda görüb.

132.Əli tutan ocaq başına,

Əli tutmayan bulaq başına.

133.Əyrüm-üyrüm yol yaxşıdı,

Səni döysə də ər yaxşıdı.

134.Əsil ilə daş daşı,

Bədəsillə yemə aşı.

135.İt ölüsü,

Köpək sürüsü.

136.İt bitdi,

Xətir bitdi.

137.İş ki, qaldı səbirə,

Üzünü çöndər qəbirə.

138.İş ki, düşdü səbirə,

Ayağın salla qəbirə.

139.İt əppəyə,

Uşaq məhəbbətə.

140.İt ətə,

Uşaq məhəbbətə.

141.İki unluğa,

Bir dənliyə.

142.İşin iş olsun,

İşin uçar quş olsun.

143.İnsan özünü hələk də edər,

Fələk də edər.

144.İşin iş olsun,

İşim göydə quş olsun.

145.İsinmədik istisinə,

Kor olduq tüstüsünə.

146.İş canın cövhəridir,

İçki canın zəhəridir.

147.İt hürdü, çərki gəldi,

Elə bildim, elçi gəldi.

148.Yaz var, qış var,

Nə tələsik iş var?

149.Yaşına-yaşına,

Çıxdı ocaq başına.

150.Yaxşı yoldaş insanı bay eylər,

Pis yoldaş zay eylər.

151.Yeyən qanıxar,

Yeməyən karıxar.

152.Yuxa- yolda tıxa,

Yuxa- yolda yıxa.

Fətir-kəndə yetir,

Lavaş- dağ aş.

153.Yelnən gələn, selnən gedər,

Kələknən gələn, küləknən gedər.

154.Yağ yağla qaynar,

Yarma quru qalar.

155.Yaxşı qız əldən çıxdı hey hayıf,

Yaman qız eldən çıxdı küllü ayıb.

156.Yoldaş yoldaşla tən gərək,

Tən olmasa gen gərək.

157.Yetim yarımaz,

Yarısa da qarımaz.

158.Yağışdan sonra çıxan gün,

Yaşmaq altdan çıxan dil.

159.Yeyib, içib,

Dünyadan köçüb.

160.Yaz ola, yarpız ola,

Boy-buxunlu bir qız ola.

161.Yaz ola, yarpız ola,

İsti otaq, bir qız ola.

162.Yüyürdü o təpəyə,

Yüyürdü bu təpəyə,

Elə bildi,

Ayağı düşəcək qızıl küpəyə.

163.Yaxşı kişinin arvadı xas ev tikər,

Pis kişinin arvadı pis ev tikər.

164.Kor görməz quraşdırar,

Kar eşitməz qarışdırar.

165.Kasıblıq öldürməz,

Öldürməsə də güldürməz.

166.Keçmə Şəmkirimdən,

Keçməyim Şəmkirindən.

167.Kök nazilər,

Arıq üzülər.

168.Kovxa özünə sünnət eləyir,

Mən üçün minnət eləyir.

169.Kək otu, kəklik otu,

Nənən gəlir, dinməz otu.

170.Kim qazana, kim yeyə,

Əsil odur, həm qazana, həm yeyə.

171.Gül bitdi,

Reyhan arada itdi.

172.Gördüm hənək,

Görmədim dəyənək.

173.Gəldik Xoya,

Yetişdik toya.

174.Gördün yemək,

Daha nə demək.

175.Gözdəmədiyim daş,

Yardı baş.

176.Getmə gözümdən,

Gedərəm özümdən.

177.Gözümün qarası,

Ürəyimin parası.

178.Gözdən uzaq,

Könüldən iraq.

179.Gəlmişdik gəlin görməyə,

Gəlin gedib təzək dərməyə.

180.Görən gördüyün işləyir,

Görməyən də barmağın dişləyir.

181.Gəlmisən ayran içməyə,

Yoxsa ara açmağa?

182.Güləndə elə gül ki,

Əzizi gəlmiş kimi,

Ağlayanda elə ağla ki,

Əzizi ölmüş kimi.

183.Gülmə, gülünc olana,

Plovu linc olana.

Elə gül mən də gülüm,

Qulağı dinc olana.

184.Gözələ al da yaraşır,

Şal da yaraşır.

185.Görmüsənmi yetim təkə,

Qabağı çəkə?

186.Gözələ baxarlar,

Ağıllıya nişan taxarlar.

187.Lələ köçdü yurd ağlar,

Dönüb-dönüb bir də ağlar.

188.Mən deyirəm: handan hana,

O deyir: damdan-dama.

189.Mən dedim Tağı gəlsin,

Demədim canıma yağı gəlsin.

190.Mənim adım Miri olsun,

Unum da iri olsun.

191.Mənzil uzaq,

Eşşəyi çolaq.

192.Martda mərək,²⁴

Apreldə görək.

193.Nə əkərsən,

Onu da biçərsən.

194.Nə qanır, nə qandırır,

Aləmi oda yandırır.

195.Nə biçinini biçirəm,

Nə də ayranını içirəm.

196.Naxçıvanın duzu,

Şuşanın qızı.

197.Namərd yəhərdə tanınar,

Mərd kəhərdə tanınar.

198.Nə tökərsən aşına,

O da çıxar qaşığına.

199.Nökər,

Durma bekar.

200.Nə yoğurdum, nə yapdım,

Hazırca kökə tapdım.

201.Oğlan evi alana qədər,

Qız evi ölənə qədər.

202.Otuz ilə yelinlədi,

Qırx ilə qulunladı.

203.Oğul ürəkdi,

Qızıl dirəkdi.

Götürün saxlayın,

Qızlara gərəkdi.

204.Olmadı elə,

Oldu belə.

205.Obalarda uşaq çoxdu,

Sənin kimisi yoxdu.

206.Orda dən,

Burda düşmən.

207.Oğlan bıçağa,

Qız muncuğa.

208.Olanda halay, halay,

Olmayanda halı qolay.

209.Övlad işıqdır,

Oğlan arxadırsa,

Qız yaraşıqdır.

210. 
     Onlar iki idi, mən bir idim,
     

Onlar vurdu, mən kiridim.
211.Özü özünə elədi,

Külü də gözünə elədi.

212.Pulunu ver inəyə,

Bağla dirəyə.

Pulunu vermə qoyuna,

Başını salar oyuna.

213.Rəhmət düzənə,

Lənət pozana.

214.Soruşan dağ aşar,

Soruşmayan düzdə çaşar.

215.Suyun lal axanı,

Adamın yerə baxanı.

216.Süfrənin yaraşığı qonaqdı,

Evin yaraşığı uşaqdı.

217.Su axar,

Çuxuru tapar.

218.Sayı çox,

Sambalı yox.

219.Saç səfadan uzanar,

Dırnaq cəfadan uzanar.

220.Sağalar, həkiməm,

Sağalmasa, kiməm.

221.Susadıq mala,

Qızı verdik lala.

222.Səhər bəzəyi el bəzəyi,

Günorta bəzəyi çöl bəzəyi.

Axşam bəzəyi-yar bəzəyi.
223.Səbr elərəm, səbr daşı,

Çatladı bağrımın başı.

224.Söz-sözü gətirər,

Arşın bezi gətirər.

225.Saman altdan söz,

Od üstən göz.

226.Sevməyi yox,

Qısqanmağı çox.

227.Sən ağa, mən ağa,

İnəkləri kim sağa.

228.Sonbeşik,

Yurda keşik.

229.Tək əl nəsdi,

Qoşa əl səsdi.

230.Tutan gedər təp-təzə,

Görənə verərlər cəza.

231.Təknədən çörək qurtardı-

vay qarayanız,

Göy üzündə bulud göründü-

vay sarıbəniz.

232.Təzəcə çıxıb təndirdən,

Minnəti yox pendirdən.

233.Tövbə toxluqdan,

Üzü qaralıq yoxluqdan.

234.Təzə çıxan daylaqlar,

Çuluna baxıb oynaqlar.

235.Tut ağacından nehrə də olur,

Cəhrə də olur.

236.Unu çoxdu,

Urvası yoxdu.

237.Un davası deyil,

Din davasıdı.

238.Üzünə baxırsan öpməli,

İçinə saman təpməli.

239.Fətir,

Məni mənzilə yetir.

240.Xəşəm-xəşəm,

Adını qoydum Qəşəm.

241.Xaşıl,

Məni dərədən aşır.

242.Xaşıl aşdı-daşdı,

Dilsizlər də dil açdı.

243.Xanıma xanım dedilər,

Axçasını yedilər.

244.Xandan gəlmiş nökərəm,

Dişlərini sökərəm.

245.Xalxa avtafa-ləyən,

Mənə də sarımsaq döyən.

246.Hörrə hört,

Qonaq gəldi, üstün ört.

247.Haca gedən gəldi,

Saca gedən gəlmədi.

248.Hörmətin itən olmasın,

Bitən olsun.

249.Hamı dinəndə can olur,

Mən dinəndə qan olur.

250.Heyif sənə, ay darayı,

Səni göyər hər ayı.

251.Həyat kimiyə dəm verir,

Kimiyə də qəm verir.

252.Hörmətin itən olmasın,

Bitən olsun.

253.Həsən, Həsən,

Sən ki, bu fikirdəsən,

Görüm heç yekələnməyəsən.
254.Hamıya adət,

Bizə bedat.

255.Həvəsdi,

Bəsdi.

256.Hərcayı sözün,

Mərcayı da cavabı olar.

257.Cırtıltısı çatıdan gəlir,

Fətiri Fatıdan gəlir.

258.Çiy ət ət gətirər,

Çiy çörək dərd gətirər.

259.Çay daşı,

Çaxmaq daşı,

Allah versin

Yağışı.
260.Çevir ocağa,

Bas qucağa.
261.Canın çıxıb qanmayaydın,

Qanıb bu qədər yanmayaydın.

262.Cıqqılı ələk, cıqqılı sac,

Əlim xəmir, qarnım ac.

263.Şah özü toxdur,

Orduya bir yuxa çoxdur.

264.Şah Abbası taxta görüb,

Nuh Nəbini qundaqda görüb.

265.Yeznəsi kor, qaynı kor,

Yaxşı tapıb tayını kor.

266.Suyun lal axanı,

Adamın yerə baxanı.

267.Bacarana baş qurban,

Bacarmayana daş qurban.

268.Hər sözü demək olmaz,

Kal meyvəni yemək olmaz.

269.Dağın ucalığı daş ilə,

İnsanın ucalığı baş ilə.

***

Mənzum atalar sözləri içərisində elə nümunələrə rast gəlinir ki, onun bədii-estetik dəyəri, məzmunu hər kəsi heyran edir.

Gül bitdi,

Reyhan arada itdi.

Bu qeyri-bərabər hecalı atalar sözündə hər şey eyhamla, lirik axarda qarşıdakına çatdırılır, gül, reyhan ifadələri göz önündə xoş ovqatlı bir lövhə yaradır.

Bu tipli mənzum atalar sözlərində həyatda azacıq səhvə, yanlışlığa yol vermiş insan öz səhvini nikbin şəkildə etiraf edir və gələcəyə də ümidlə yanaşır.

Bir də gəlin ollam,

Oturub durduğum billəm.

Bu mənzum atalar sözündə ayrı-ayrı əsərlərdə,

Bəlkə də iri həcmli əsərdə verilə biləcək mətləb bir beytdə çox ustalıqla, yüksək bədii deyimlə ifadə olunur:

Qurd getdi yazıya,

Meydan qaldı tazıya.

Atalar sözləri və məsəllər, xüsusilə, mənzum atalar sözləri məişətimizə elə daxil olmuşdur ki, hər kəsin dilində əvəzsiz bir hikmət kimi, yaddaqalan və böyük təsir gücünə malik nəğmə kimi səslənir.
Qışın çəni qar gətirər,

Yazın çəni bar gətirər.

Mənzum atalar sözlərinin təkamülü və inkişafı, nəinki, özək-kök qafiyələrin meydana çıxmasına, onun daha bitkin forma almasına kömək edir, eyni zamanda, bu özək qafiyələrlə yanaşı, qoşma və gəraylılarda olduğu kimi ahəngdarlıq və musiqiliyi artırır, qafiyədən sonra gələn rədiflərin meydana çıxmasını, söz düzümündə, misralarda onların öz yerini tapmasını zəruriləşdirir.
Ağlayan göz yaş gətirər,

Yeyən ağız aş gətirər.

Bu, mənzum atalar sözlərindəki misralar elə təsir bağışlayır ki, sanki onlar elə bil hər hansı bitkin bir gəraylıdan qopmuşdur, qopub qalmışdır.

Mənzum atalar sözlərindəki məna tutumu da maraq doğurur, hər bir atalar sözlərində olduğu kimi, bu mənzum bədii parçalardakı dərin mətləblər güclü məntiqə söykənir.

Dəvə ölsə bir batman yükdü,

Toyuq ölsə bir cəngə tükdü.

Dəvə bahadı, toyuq ucuzdur. Toyuğu itirən bəlkə də, heç nə itirmir, dəvənin ölümü hər kəs üçün baha başa gəlir, az qala ailəni çökdürür. Bu mənzum atalar sözündə daxili bir istehza da vardır. Lakin aşağıdakı atalar sözündə isə sevinc dolu bir həyat yaşayır.

Ər-arvadın savaşı,

Yaz gününün yağışı.

Ər-arvadın savaşı təbiətlə, nur dolu yaz gününün yağışı ilə müqayisə olunur, bu isə hər kəsdə sevinc duyğuları oyadır, xatirəsində yaz yağışının mənzərəsi canlanır. Bu düşmənçilik davası deyildir. Bəlkə də şıltaqlıqdır.

Nə yoğurdu, nə yapdı,

Hazırca kökə tapdı.

Şeir kimi qafiyələnən bu mənzum ata sözü, bəlkə də çoxlarında şeir yazmaq həvəsi oyadır.

Elə mənzum atalar sözləri var ki, aydın deyim tərzi olsa da, məzmununu açmağa çox zaman ehtiyac duyulur:

Acıtmalı bozdamac,

Əlim xəmir, qarnım ac.²⁵

Yazbaşı yeni pendir çıxanda çobanlar acıtmalı xəmiri hazırlayıb, sacda lavaşın bir növü olan bozdamac yayıb bişirirlər. Bu, bozdamac Şirvan torpağında daha çox yayılmışdır. Çobanlar bu lavaşı elə nazik yayırlar ki, onu pendirə bükəndə bir tikə olur, isti-isti bozdamacı pendirlə nə qədər yeyirsən ye, doymursan. Bu atalar sözünün ikinci variantı mətləbi, məzmunu bir az da dərindən açıqlayır.

Acıtmalı bozdamac,

Qırxın yedim qarnım ac.

Tapmacalarda olduğu kimi, atalar sözündə də hər bir mətləbə xüsusi bir eyham vardır. “Kitabi-Dədə Qorqud” əsərində bozdamac ifadəsi “bazlamac” şəklində işlədilmişdir. Orada deyilir: “gəlin ol solduran soydur: sabahdanca yerindən uru durar, əlin-üzün yumadan doqquz bazlamac ilən bir güvələk yoğurd²⁶ güvəzlər, doyunca tıxa-basa yeyər”.²⁷

Aşı bişirən yağdı,

Gəlinin üzü ağdı.

Bu tipli mənzum atalar sözündə qafiyələr yerli yerindədi, bitkindir, burada kök-özək qafiyələrdən istifadə olunmuşdur.

Mənzum atalar sözlərində qulaq qafiyələrdən də istifadə olunur. Əslində bunlar kök qafiyələr deyil, deyilərkən hər beytdəki misralar səsin gücü ilə, öz ahəngdarlığına görə qafiyələnir və bitkin bədii şeir parçası təsiri bağışlayır.

Bir qoyun yununu daramalı, əyirməli, nəsə, toxunmalı olan qadın, hey özünə təskinlik verir, arxayınçılıq yaradır, hər dəfə də:

Bir yunum var,

Min günüm var-deyir.

Mənzum atalar sözlərindəki bu hikmətlər, dərin müşahidələrin, təcrübənin məntiqi nəticəsi olmaqla yanaşı, insana həyat həqiqətlərini bədii bir dillə anladır:

Ata yumaqlanar,

Oğul budaqlanar.

Və yaxud:

Qələmin ucu,

Qılıncın gücü.
Başqa bir misal:

Alim qələmlə,

Tacir sələmlə.
Bu cür hikmətləri anlamayan, öz gücünü, hünərini bilməyən adamlar satirik şeirlərdə olduğu kimi, güclü istehzaya məruz qalır, hamını özünə güldürür, onu açıqdan-açığa məsxərəyə qoyurlar.
Ayranı yox içməyə,

Kür axtarır keçməyə.