Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu vəfa iSGƏNDƏrova

1.1.  Zaman formulları
N.Roşiyanuya  görə,  “Bir  dəfə  var  idi  ...”  (nə  vaxtsa,  nə  za­
mansa)  formulu  bir  və  ya  bir  neçə  qəhrəmanın  varlığını  (Eı) 
müəyyən  edir  və  onları  zamana  yerləşdirir.  Ancaq  zaman  dəqiq 
göstərilmir.  O, təsdiqdən ibarətdir, əsasən qəhrəmanın valideynlə­
rinə  aiddir.  Bəzən  nağılın  əvvəlində  baş  qəhrəman  hələ  dünyaya 
gəlməyib, o, gələcəkdə doğulacaq.  Yəni hansısa zamanda baba və 
nənə,  padşah,  arvadı  və  başqalarının  varlığı  bildirilir.  Ardınca 
nağılların  əsas  personajı  barədə  məlumat  verilir  (121,  18).  Azər­
baycan  və  Türkiyə..xalq,  nağıllarında.,“bir .zamanlar”,  “zamanın
i

---

birində”,  “vaxtıyla”,  “vaxtın  birində”,  “günlərin  birində”,  “bir 
gün”, “keçmişdə”  zaman formulları oxşar şəkildə  istifadə  olunur. 
Məsələn:  “Günlərin birində bir keçəl  var idi”  (34,  265);  “Bir  gün 
Süleyman  şah  qoşunu ilə  yoldan keçirdi”  (35,  90);  “Günlərin  bir 
günü  İsfahanda  bir  kişi  vandı”  (33,  28);  “O  vaxtlar  Ovçu  Pirim 
adında  bir  nəfər  vardı”  (74,  240);  “O  vaxtı  bir  dənə  torçu  olub” 
(74,  179);  “Belə  rəvayət  edirlər  ki,  keçmişdə  bir  kasıb  kişi  var 
imiş”  (41,  117);  “Günlərin bir günündə,  əyyami-sabiqdə,  biri  var 
idi,  biri  yoxdu,  bir  padşah  vardı”  (26,  205);  “Bir  vağdm 
hökmündə bir İran padşahı vandı” (102,  18);  “Vahdm birində va- 
ndı  bir adam,  bir də  eşecii  (102,  212);  “Vaktıyla  iki  arkadaş,  ar- 
kadaş oluyorlar”  (81,  29);  “Vaktı  zamanında bir varmış,  bir yok- 
muş  üç  arkadaş  varmış”  (81,  72);  “Zamanın  birisində,  ew el  za­
man  içinde  bir  ayva  ağacı  varmış”  (81,  106);  “Zamanın  birində 
vaktm ikisində bir varlıklı adam vardı” (85,  93);  “E w el zamanda 
bir  padişah  varmış.”  (86,  230);  “E w e l  zaman  içinde,  kalbur  sa­
man  içinde,  Vaktin bir zamanında,  zamanın  bir  anmda,  bir padi­
şahın bir oğlu,  bu oğlanın da bir lala sı  varmış” (138).  Türkiyə na­
ğıllarında.  daha  çox  zaman  formullan  təkərləmədən  sonra  gəlir. 
Məsələn,  “Zaman  zaman  içinde,  kalbur  saman  içinde  deyip  baş- 
layalım  mesele.  Vaktm  birinde  bir  padişah  varmış...”  (86,  140). 
Qarsdan  toplanmış  nağıllar  çox  vaxt  “vahdm  birində  bir  padşah 
vanydı”,  “vanydı,  yoxıydı  günnərin  bir  günündə  bir qanyla qoca 
var  imiş”,  “günün  birində  bir  qardaş  vanydı,  biri  dəliydi,  biri 
axıllı” və s. başlanğıc formullan ilə başlayır (68,  104).
Nümunələrdən  görünür  ki,  formullar  hansısa  dəqiq  zamana 
aidiyyəti  göstərmir.  Yalnız  hadisələrin keçmişdə  cərəyan  etdiyi­
ni  görmək  olar.  Bu  qrammatik  cəhətdən  keçmiş  zamanın  “idi”, 
“imiş” hissəciyi  ilə  ifadə  olunur.  Əgər epik əsərdə zaman “açıq” 
şəkildə  axır  və  tarixi  zamanla  birləşirsə,  onda  burada  bir  neçə 
zaman formaları yerləşə bilər və hadisələrin ardıcıllığı dəyişə bi­
lər.  Ə w əl  daha  gec  olan  hadisələr,  sonra  isə  əvvəlki  hadisələr 
danışılır.  Bütün  yerdəyişmələr  və  zaman  formaları  tarixi  zaman 
fonunda həyata keçirilir.
18
İ.Razumovaya  görə,  ənənəvi  “Biri  var  idi,  biri  yox  idi”  for­
mulu bir sıra nağıl başlanğıcında dəyişir.  Yalnız söz birləşməsinin 
qrammatik  forması  dəyişir,  formulun  semantik  strukturu  isə 
dəyişməz  qalır.  Zamanın  və  ya  məkanın  qeyd  olunmasına  cəhd 
formula  “əlavə”  kimi  ola  bilər.  Nağılın  girişində  vaxtın  göstəril­
məsi  tendensiyası  söyləyicilərin  nağılların  əhvalatlarım  tarixin, 
zamanın  ümumi  axımnda  müəyyən  etmək  cəhdindən  bəhs  edir 
(122,118). Ümumən, nağıllarda zaman bir istiqamətdə inkişaf edir 
və  heç  vaxt  geri  qayıtmır,  buna  görə  də  D.S.Lixaçov  və 
V.Y.Proppun dediyi kimi, heç vaxt statistik təsvirlər olmur. Nağıl­
lardakı  təsvirlər,  onların  fikrincə,  dinamikada,  hadisələr  axarında 
verilir (139). Hadisələr isə bəlli olmayan bir zamanda baş verir.
Azərbaycan  və  Türkiyə  xalq  nağıllarında  işlənən  formulla­
rın  oxşar  variantlarının  olduğunu  nəzərə  alsaq,  sözügedən  prin­
siplər  həm  Azərbaycan,  həm  də  Türkiyə  nağılları  üçün  öz  qüv­
vəsini  saxlayır.  Belə  ki,  Azərbaycan və  Türkiyə  xalq  nağılların­
da  söylənilən  olayların tarixi  dəqiq  göstərilmir,  ancaq  əhvalatla­
rın  lap  qədim  dövrə  aid  olması  tez-tez  vurğulanır.  Tədqiqatçı 
E.Artuna  görə,  nağıllarda  olaylar  önəmlərinə  görə  sıralanaraq 
axtarılır və  “mış”  keçmiş  zaman,  indiki  zaman,  ya  da  geniş  za­
manın rəvayətindən istifadə olunur (78,  118).  Məsələn, “Yüzler- 
ce sene e w el Karpazdakı bir köyde babamın büyük halası yaşar­
dı”  (102,  47);  “Biri  vardı,  biri  yoxdu,  çok  çok  esgi  zamanlarda 
bir padişah  varmış”  (102,  29);  “Biri  var idi,  biri  yox  idi,  keçmiş 
qərinələrdə Əhmədi-Çekkaş adında birisi vardı” (33,  321); “Belə 
rəvayət  edirlər  ki,  əyyami-qədimdə  bir  padşah  vardı”  (34,  241); 
“Biri  var  idi,  biri  yox  idi,  lap  uzaq  keçmişlərdə  qəddar  bir  şah 
var  idi”  (55,  164)  və  s.  Bütün  nümunələrdən  görürük  ki,  epik 
zaman dəqiq göstərilmir.
N.Roşiyanuya  görə,  istisnalığı  vurğulayan  elementin  (“heç 
vaxt olmadığı kimi” - T
2
) daxil  olması ilə yeni  giriş formulu əmə­
lə  gəlir.  Girişdə  qeyd  olunan  ifadə  işlənməsə  də,  söyləniləcək 
nağılın  əwəlində  məhz  həmin  nağılın  məzmunundan  irəli  gələn, 
təxmini  tanışlıq  xarakteri  daşıyan  formuldan  söhbət  gedir.  Əgər
19

---

söyləniləcək  hadisələr  çoxluq  təşkil  edirsə,  “yaşamaq”  mənasını 
kəsb  edən  “baş  vermək”,  “yeri  olmaq”  (E2)  məsdər  formaları 
müxtəlif zamanlarda  sadalanır  (121,  19).  Bu  zaman  adətən  nağıl 
personajlarına aid olmayan, bəzən isə nağıl  qəhrəmanları  ilə bağlı 
olan,  ümumən hadisələri  zamana yerləşdirən müstəqil  formul ya­
ranır.  Yəni  söhbət  açılacaq  hadisələrin  əsas  məğzinə  keçməzdən 
əvvəl  informasiya  xarakterli  cümlələr  səslənir.  Bunlar  isə  nağıl­
larda məzmun yox, forma etibarı ilə formul hesab oluna bilər.
Bu tip başlanğıc (inisial) formulu Azərbaycan və Türkiyə na­
ğıllarında kifayət qədərdir:  “Biri varıdı,  biri  yoxudu, Allah vandı, 
şəriki  yoxudu.  Günlərin  bir  günündə  bir  Əcəm  oğlu  İbrahim 
vandı.  Onun Dostu adlı bir anası vandı.  İbrahimin sənəti bu idi ki, 
hər  səhər  çıxardı  ova,  ovalardı,  gəlib  anasıynan  bir  yerdə  şad 
ürəknən yeyərdilər. Bunlann güzəranları belə keçərdi.  Elə gün ol­
mazdı  ki,  İbrahim  ovdan  boş  qayıda.  Bir  müddət  belə  keçdi.  Bir 
gün...”  (32,  300);  “Biri var idi, biri yox  idi,  iki qardaş var idi.  Bu 
qardaşlardan  biri  dövlətli,  biri  kasıb  idi.  Dövlətli  qardaş  sonsuz 
idi.  Kasıb  qardaşın  Güloğlan  adlı  bir  yaxşı  oğlu  var  idi.  Dövlətli 
qardaş  kasıbm  oğlu  olduğuna  görə  ona  paxıllıq  eləyirdi...”  (36, 
221);  “Keçmiş  zamanda  iki  qardaş  vardı.  Birinin  adı  Əhməd,  o 
birinin  adı  Məhəmməd  idi.  Ata-babadan,  tarix  tərəqqinin  tənəz­
zülü-himini  qoyandan  bunlann  mülkü-varı  olub,  hər  ikisi  də 
tacirdi.  Tacir  o  deməkdi  ki,  irini  xırda  eləmək.  Yəni  ki,  iri  mal- 
lanm  satıb,  ləl-cəvahir  eləyib  gəlirdilər.  Bu  iki  qardaş  ticarətlə  o 
qədər məşğul oldular ki,  ad aldılar,  süfrə saldılar,  dəm-dəsgah ba­
şa çatanda baxdılar ki,  bunlann  bir dənə  də  züryəti  olmadı  ki,  bu 
qədər  mal-dövlətə  sahib  ola.  Ancaq  bunlar  özlərini  o  yerə  qoy­
murdular...” (74,  138) və  s.  Türkiyə  nağıllannm  başlanğıcında da 
bu forma  öz qüvvəsini  saxlayır:  “Bir varmış  bir yokmuş zamanın 
birində bir adam bir de kansı  varmış.  Bunlar Öyle fakirlermiş öyle 
fakirlermişler  ki  sorma  gitsin.  İki  teneke  de  buğdalan  varmış” 
(96, 335);  ”Bir  varmış,  bir yokmuş...  Evvel  zaman  içinde,  kalbur 
saman içinde, büyük bir orman kenannda, küçük bir kulübede bir 
aile oturuyormuş.  Erkek,  balta  girmemiş  ormandan  odun  keserek
20
uzak şehirlere  götürüb  satar,  böylece ailesine bakarmış.  Kadm  da 
ormandakı  çağlayandan  eve  su  taşır,  ağaçlardan  meyve  toplar, 
küçük  tarlalannda  yetişdirdikleri  sebzelerden  yemek  yaparmış” 
(98,  98).  Sadalanan  formullar,  o  cümlədən  yaradılışa  Allahdan 
başqa  heç  bir  şərikin  qoşulmamasmı  ifadə  edən  qəlib  ifadələr 
daha çox sehrli nağıllara xarakterikdir.
M.Gökçəoğlunun topladığı “Dev kızı” nağılında qısa bir tə- 
kərləmədən  sonra  bir qoca  qan  ilə  onun tənbəl  oğlundan danışı­
lır:  “Zamanın  birində  bir  kocakarı  varmış.  Kocakarı  oğluyla  ya­
şarmış.  Oğlan  çok  tenbelmiş.  Kendisini  ayakyoluna  bile  anası 
götürürmüş.  İşini  bitirdiğinde donunu kocakarı  çekermiş.  Yerine 
yattığmda  yerinden  kımıldamazmış.  Sinekler  üzerine  üşüşürler- 
miş.  Vaz  vaz  elini,  yüzünü  yerlermiş.  O  kadar  çok tenbelmiş  ki 
yemeği bile  anası  yedirirmiş...”  (86,  32).  N.Roşiyanunun forma­
sına  görə  formul  hesab  etdiyi  bu tip  cümlələr  abzasla nağılların 
digər hissələrindən ayrılır.  Azərbaycan və  Türkiyə  nağıllarından 
gətirilən  bu  formul  nümunələrinin  nağılların məzmunu  ilə  bağlı 
olduğundan fərqli  şəkildə olduğu nəzərə çarpır.
Başlanğıc  (inisial)  formulunun  tipik  elementi  olan  ’’Biri  var 
idi,  biri yox idi” (E2-nin inkarı -  E2V) söylədiyimiz formul növünə 
aiddir.  Nəqli  və  ya  şühudi  keçmiş  zamanda  işlədilən  bu  klassik 
formul  nümunəsi  demək  olar  ki,  bütün  dünya  xalqlannm,  həm­
çinin  Azərbaycan  və  Türkiyə  xalqlarının  nağıllarının  başlanğıcı 
üçün  xarakterik  elementə  çevrilib.  Məsələn,  “Biri  varıdı,  biri  yo­
xudu, Hacı İsmayıl adında bir sövdəgər var idi” (32, 95); “Biri var 
idi,  biri  yox  idi.  Məhəmməd  adlı  kasıb  bir kişi  var idi” (31,  361); 
“Biri  vardı,  biri  yoxdu,  keçmiş  zamanda  bir  şah  vardı”  (74,  38). 
Səməd  Behrənginin  Cənubi  Azərbaycandan  topladığı  nağıllarda 
sözügedən  formul  tipinin  “Bir  gün  vardı,  bir  gün  yoxdu”  forma­
sından  istifadə  olunub.  Türkiyə  nağıllarında  da  bu  formullar  ox­
şardır: “Biri varmış, biri yokmuş, çok esgi zamanlarda bir padişah 
vardı”  (81,  28);  “Biri  varmış,  biri  yokmuş.  Zamanın  birinde  bir 
padişah varmış”  (96,  26);  “Zaman  zaman  içindeymiş.  Bir  varmış 
iki  yokmuş,  İllahdan  başqa  bir  padişah  vamuş“  (85,  260);  “Bir
21

---

varımış bir yoğumuş.  İhdiyar bir adamılan üç oğlu vanmış” (102, 
40)  və  s.  Güman  etmək  olar  ki,  bu  cür  ənənəvi  başlanğıc  (“Biri 
var idi, biri yox idi”) formulunda söhbət açılacaq hadisələrdə həm 
tarixi  həqiqətlərin,  həm  də  uydurma  elementlərin  olduğu 
göstərilir.  Nağıllarda  yalanın  gerçəkdən  çox  olması  isə  daha  çox 
vurğulanır:  “Bir  varmış iki  yokmuş.  Zamanın  içinde  yalan  dolan 
çokmuş”  (86,  96);  “Vanyclı  yoxuydu,  yalan  gerçəkdən  çoxuydu” 
(46,  142)  və  s.  Kərkük  nağıllarında  “biri  var  idi,  biri  yox  idi” 
formulunun  qeyri-müəyyənlik  bildirən  hissəsi  düşür  və  “var  idi, 
yox idi” şəklində işlədilməsi diqqəti cəlb edir (68,  106).
Bəzən  yuxarıda  söylənilən  formul  nümunələri  birləşir  və 
mürəkkəb  (qarışıq)  başlanğıc  formulu  yaranır.  Məsələn,  “Biri 
vardı,  biri  yoxdu,  keçmiş  zamanda  bir  şah  vardı.  Şahın  adı  ya­
dımdan çıxıb.  Bu şah elə bir şah olub,  adı-sanı  aləmi tutub” (74, 
38).  “İlyasın”  nağılında qısa bir söz oyunundan  sonra “Günlərin 
bir  günündə,  Məmməd  Nəsir  tinində,  biri  varıdı,  biri  yoxudu, 
Göy  İmamın  belində,  mən  çox  şilaşı  yemişəm,  heç  belə  yalan 
söyləməmişəm”  formulundan  istifadə  olunur.  (31,  104);  “Biri 
varmış,  biri  yokmuş,  zamanın  birinde  bir  akıllı,  bir  deli  kardeş 
varmış”  (81,  20);  “Gel  zaman,  git  zaman,  zamanlardan  bir  za­
man,  bir  varmış,  bir  yokmuş,  Allahın  kullanndan  başqa kimse- 
cikler  yokmuş,  diyerek  başlayalım  masalımıza.  Vaktin  birinde 
bir  ebe  varmış...”  (85,  302);  “Bir varmış,  bir yokmuş.  Evvel  za­
man içinde bir adamla bir kadın varmış.  Evliymişler.  Gel zaman 
git  zaman  bir  çocukları  olmuş...”  (86,  200)  və  s.  Göründüyü 
kimi, sadalanan formullar bəzi dəyişikliklər olsa da,  oxşardır.
Həm  Azərbaycan,  həm  də  Türkiyə  xalq  nağıllarmdakı  for­
mullarda  söylənilən  olayların  tarixi  dəqiq  göstərilmir,  ancaq  əh­
valatların  lap  qədim  dövrə  aid  olması  tez-tez  vurğulanır.  “Yüz- 
lerce sene evvel Karpazdakı bir köyde babamın büyük halası ya­
şardı”  (102,  147);  “Bizim  bilmediğimiz  çok  eski  olmayan  za­
manların  birinde,  köylerden  şirin  mi  şirin  bir  köyde,  yaşamakta 
olan ailelerden biri  de  Keloğlan  ile  anasıymış”  (137);  “Biri  var­
dı,  biri  yoxdu,  çok  çok esgi  zamanlarda bir padşah  varmış”  (81,
22
29);  “Biri  var  idi,  biri  yox  idi,  keçmiş  qərinələrdə  Əhmədi-Cek- 
kaş adında birisi  vardı” (33,  321);  “Belə rəvayət edirlər ki, əyya- 
mi  qədimdə  bir  padşah  vardı”  (34,  241);  “Heç  kimin  yadına 
gəlməyən bir  zamanda bir keçəl  vardı  adı  da  qaravul  Məmi  Qa­
ra” (45, 372);  “Keçmiş qədimlərdə Qoquz adında bir padşah var­
mış”  (37,  146).  Bu  tip  ənənəvi  formullar  nağıl janrının  özünün 
qədim tarixə malik olduğunu sübut edir.
Nağıl  söyləmə  ənənəsində  qədim  dövrlərdə  toplanmış  na­
ğılların  (bunlar  məzmunundan  və  ifadələrin,  sözlərin  işlənmə 
tərzindən  bəlli  olur)  söyləyiciləri  o  dövrün  həyat  tərzini  və 
baxışlarını  göstərir,  müasir  söyləyicilər  isə  dəyişən  dünyanın, 
müasir  dövrün  izlərini  nağıllarda  əks  etdirirlər.  Belə  nağıllarda 
uçan  xalça  təyyarəyə  çevrilir,  yeni  dövrün  coğrafi  xəritəsindəki 
yer  adları,  dövriyyədə  olan  yeni  pullardan  danışılır.  Bu  özünü 
ənənəvi  formullarda da göstərir.  Məsələn,  “Bir varmış  bir yoğu­
muş.  Varımış  bir  gocagarı.  Süpüre  süpüre  bir  onnuk  bulmuş” 
(102,  127);  “Biri  vardı,  biri  yox  idi.  Allahdan  başqa  heç  kim 
yoxdu.  Hindistanda  bir  paççah  varıdı.  Adma  Yunan  deyərdilər. 
Yunanın gözünün ağı-qarası bir qızı varıdı.  Heç oğlu yox idi.  Bu 
qızı qoymuşdu məktəbə” (31,  179).
Ənənəvi  formulların  nağıllardakı  rolunu  araşdıran  İ.A.Razu- 
mova  onların  ünsiyyət  yaratma  və  əlamət  fiınksiyalanyla yanaşı, 
informativ  funksiyasının  olduğunu  da  vurğulayır.  Bu  mənada 
başlanğıc  formullarının  əhəmiyyəti  çoxdur:  fəaliyyət  göstərən 
şəxslərin və daxili hadisələrin baş verdiyi  yerin və zamanın (nağıl 
universumunun əsas parametrləri) göstərilməsi və s (122, 74-75).
N.Roşiyanuya  görə,  digər  başlanğıc  (inisial)  formulu  nağı­
lın  həqiqiliyinin  birbaşa  təsdiqindən  ibarət  bir  elementlə  (əgər 
olmasaydı,  danışmazdılar-V)  əmələ  gəlir.  Bu  formul  söylənilə­
cək hadisələrin dürüstlüyü arqumentindən təşkil  olunan “məntiqi 
deduksiya”  dan  ibarətdir (121,21).  Həqiqiliyi  vurğulayan  sözlə­
rə  nağılların  girişində  az  rast  gəlinir.  Əsasən  slavyan  mənşəli 
xalqların  nağıllarına  xas  olan  bu  cəhət  daha  çox  Azərbaycan  və 
Türkiyə  sehrli  nağıllarının  sonunda tətbiq  olunur.  Hər iki  xalqın
23

---

nağıllarında “əgər olmasaydı,  danışmazdılar”  elementi  ilə təsdiq 
olunanları  inkar edən  amillər  mövcuddur.  Məsələn,  “birələr qoz 
qabığında yaşayanda”,  “siçanlar pişikləri yeyəndə”,  “ağcaqanad­
lar divarda yazanda” və s.  Belə ki, hadisələrin  səhihliyi,  təhkiyə­
nin  dürüstlüyü  reallıqdan uzaq,  qeyri-mümkün  zamanın  məntiqi 
təsviri  ilə  inkar  olunur.  İstedadlı  söyləyicilər  bu  yeni  aspekti 
formula birbaşa yox,  dolayı  yolla,  metafora ilə  daxil  edir.  Həm­
çinin  gündəlik  həyatda rast  gəlinən  real  münasibətlərin  dəyişdi­
rilməsi,  inkarı  bu  formula əlavə  oluna  bilər.  Bu  cür  inversiyalar 
Şərq nağıllarında saysız- hesabsızdır.
N.Roşiyanu  müxtəlif xalqların  nağıllarında  “yumurtalar  bu­
zun  üstündə  bişəndə”,  “gecə  gündüzdən  başlayanda”,  “siçan  dəl­
lək  olanda”  (Rumıniya),  “mən  atamin  qızı,  atam  mənim  qızım 
olanda”,  “mən  atamın  və  anamın  beşiyini  yırğalayanda”,  “qurd 
keçi qiymətinə satılanda”, “şir qoruqçu olanda” (Türkiyə), “buğda 
buz  üstündə  bitəndə”,  “tısbağalar  özünə  qanadlar  düzəldəndə” 
(Tatarıstan), “xoruzlar zabit olanda”,  “toyuqlar tərcüməçi olanda” 
(Başqırdıstan),  “keçinin  buynuzu  göyə  söykənəndə,  dəvənin  qısa 
quyruğu  yerlə  sürünəndə”  (Tuva),  Azərbaycan  nağıllarında  isə 
“qarpızları  xoruzun  belində  səpəndə”,  “dəvənin  quyruğu  yerə 
dəyəndə”  və  sairə  bu  kimi  metaforik  ifadələrdən  istifadə  olundu­
ğunu  vurğulayır  (121,  28-29).  Bu  tendensiya  başlanğıcda  söylə­
nilən ritmik söz oyununda (təkərləmədə) özünü bariz göstərir.
Ritmik  söz  oyunu  söyləyicilərin  ustalığına  və  dinləyicilərin 
istəklərinə  uyğun  olaraq,  nağılların  girişində  uzun  və  ya  qısa  şə­
kildə  deyilir.  P.Boratava  görə,  nağılın  əvvəlindəki  söz  oyunları 
günlük  həyatımızın ölçülərinə  sığmayan,  olmayacaq  işləri  olacaq 
sayan  bir  nağıl  dünyasına  ayaq  basacaq  dinləyicini  həqiqət  ha­
vasına  alışdırmaq  üçün  bir  giriş,  hazırlıq  və  dəvətdir.  Söyləyici 
dediklərinin bir oyun,  yalan olduğunu açıqcasına da söyləyir:  “si- 
neye  vurdum palanı,  dinletim  mi  sana  bu  коса  yalanı”,  “o  yalan, 
bu  yalan,  fili  yuttu  bir  yılan,  bu  da  mı  yalan?”,  “ ...gerçeğe  çe- 
virelim  bu  düzdügüm  yalanı”,  “hikayedir  bunun  adı,  söylemekle 
çıkar  tadı”  kimi  sözlər  bu  məqsədi  bəlli  edir  (92,  32-33).  Bəzi
24
Türkiyə  araşdırıcıları  kimi,  P.Boratav  da  təkərləmə  ilə  formul 
terminini  eyniləşdirir.  “Nağıl  təkərləməsi  nağılın  başında,  uyğun 
yerində  və  sonunda  söylənən  yerinə  görə  uzun  və  ya  çox  qısa 
qəliblənmiş bir neçə  söz qrupudur.  Nağılçı dağarcığmda bu qəlib 
sözləri lazım olan yerdə yararlanmaq üçün saxlayır. Yaxşı nağılçı 
təkərləmələrin yerində və ölçüsündə istifadəsini bilir” (89, 76-77).
Azərbaycan  və  Türkiyə  nağıllarının  başlanğıcında  bu  cür 
absurd  situasiyalar,  yalanlamalar bəzi  istisnaları  saymasaq  (mə­
sələn,  “hamam-hamam  içində,  xəlbir saman içində,  dəvə  dəllək­
lik  edər,  köhnə  hamam  içində”),  fərqli  şəkildə  mövcuddur.  Mə­
sələn,  “Badi-badi  giriftar,  hamam-hamam  içində,  xəlbir  saman 
içində,  dəvə  dəlləklik  edər  köhnə  hamam  içində.  Qarışqa  şıllaq 
atdı, dəvənin qıçı  batdı.  Hamamçının tası yox, baltaçmm baltası. 
Orda bir tazı  gördüm,  onun da xaltası  yox.  Ömrümdə  çox  şilaşı 
yemişəm, heç belə yalan deməmişəm” (33,163); “Həkatı-hükatı. 
İldə  verər yeddi  tavar zəkatı.  Boyaqçı  küpün açdı,  boyadı  məm­
ləkəti.  Milçək  mənzilli  Kür  keçdim.  Yaba  ilə  dovğa  içdim.  Bu 
boyda  yalan  görməmişdim...  Belə  rəvayət  edirlər  ki,  müsəlman 
ölkəsində  çox  varlı  bir  sövdəgər  var  idi”  (15,  141).  Bu  təkərlə- 
mənin  oxşar  variantlarına  Türkiyə  nağıllarında  çox  rast  gəlinir, 
məsələn,  M.Gökçəoğlunun  Kıbrısdan  topladığı  nağıllarda  “Ev- 
vel  zaman  içində,  kalbur  saman  içində.  Develer  cirit  oynarken 
eski  hamam  içində.  Var  varanın  sür  sürenin.  Baykuşu  çok  olur 
eski  viranenin.  Bir  varmış  iki  yokmuş.  Allahın  kulları  çök­
müş...” (85,  225).  Bəzi  ifadələrin üst-üstə düşdüyü bu formullar­
da  ortaq  özəlliklərin  olduğu  bir  daha  sübut  olunur.  Məsələn, 
“Dedem  Korkutun  dediği  gibi:  yıllar  önce,  develer  tellal  iken, 
ben  babamın beşiğini  sallar  iken,  doğruluklar ülkesinde  insanlar 
mutluluk  içinde  yaşaryormuşlar.  Tüm  insanları  mutlu  etmenin 
yolunu bulmuş olduğu için herkes Kralı  çok  seviyormuş” (136).
Azərbaycan  folklor nəzəriyyəçiləri  nağılların bir qayda ola­
raq,  müqəddimə  ilə  başlandığını  söyləyirlər.  Əsasən  yazılı  ədə­
biyyatda  müqəddimə  kimi  təqdim  edilən  nağıl  janrının əvvəlin­
dəki  ritmik  söz  oyunları  sadəcə  nağıla  məxsus  və  yalnız  nağıl
25

---

üçün  yaradılmış  olanları  olduğu  kimi,  başqa  janrlardan,  aşıq 
şeirindən,  xalq  mahnılarından,  tapmacalardan,  məddah  hekayə­
lərindən nağıla keçənləri də var. Ancaq nağıl  sicilləmələrinin hər 
hansı  janrdan  xalq  ədəbiyyatı  vasitələrinə  qatılmış  olsa  da,  bir 
çox ölçü, anlatma və daxili özəlliklərilə onlardan ayrılır. Bəzi tə- 
kərləmələr  isə  müstəqil  olaraq  da  varlıqlarını  göstərirlər.  Bəzi 
tədqiqatçılardan  fərqli  olaraq  (onlar təkərləmələrin formullardan 
ayrıldığını  söyləyirlər),  bütün  nağıl  formullarını  təkərləmə  ad­
landıran  P.Boratav  hesab  edir  ki,  təkərləmələr  baş-qafiyələr  və 
qafiyələrlə  əldə  edilən  səs  oyunları  və  çağırışmalarla  bir-birinə 
bağlanmış,  bəlli  bir  şeir  düzənində  uydurulmuş,  bir-birinə  zidd 
düşüqcələri,  olmayacaq  hallan  bir  araya  yığıb,  məntiqdən  uzaq 
bir  sıra  nəticələr  əldə  etməklə  heyrətləndirici  bir  təsir  yaradır. 
Quruluşu  və  mövzusu  baxımından  bu  özəlliklər  təkərləmələrin 
əsas vəzifələrini  bildirir:  O,  gözlənilməz  xəyal  oyunlarının  boşa 
çıxmasıyla təəccübləndirmək,  əyləndirmək  üçün  istifadə  olunan 
söz  “canbazlığı”  dır”  (93,  135).  Həmçinin  başqa  epik janrlarda 
olduğu kimi, bu söz oyunu təhkiyəyə dinləyiciləri hazırlayan bir 
giriş,  ya  da  sözü  danışılan  xüsusi  situasiyaların  bir  izahı  vəzifə­
sini görür. O, təkərləmələri dörd növə bölür:
1.  Nağıl təkərləmələri,
2.  Oyun təkərləmələri,
3.  Mərasim təkərləmələri,
4.  Müstəqil  “söz  canbazlığı”  dəyərində  təkərləmələr  (93, 
134-135).
P.Boratava görə, nağılların həm girişindəki,  həm də  ortasın­
dakı təkərləmələr (formullar) aşağıdakı mövzuları əhatə edir: