Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu vəfa iSGƏNDƏrova
Yüklə 5,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Məkan formulları
Başlanğıc formulunun digər tipi olan məkan formuluna (to poqrafik) dünya, o cümlədən, Azərbaycan və Türkiyə xalq na ğıllarında zaman formullarına nisbətən az rast gəlmək olar. Çünki nağıllarda başlanğıc (inisial) formulun bir tipi (ya zaman, ya da məkan) üstünlük təşkil edir. Belə ki, Azərbaycan və Türki yə nağıllarında daha çox zaman formulları işlədilir. Müstəsna hallarda inisial formulun hər iki tipi, həm zaman, həm də məka nı göstərən formullar eyni səviyyədə inkişaf edir. Bu zaman qa rışıq başlanğıc formul əmələ gəlir. Məsələn: “Biri var imiş, biri yox imiş, günlərin bir günündə belə deyirlər, bir vilayətdə Dəş- küvar adlı padşah varıymış” (31, 49); “Biri varıdı, biri yoxudu. Çox böyük şəhərlərin birində bir tacir vandı” (32, 82); “Biri var idi, biri yox idi, günlərin bir günündə Hindistanda bir padşah var idi” (37, 192); “Biri varıdı, biri yoxudu, Yunan şəhərində bir Məmmədhəsən admda padşah varıdı” (32, 2674); “Keçmiş zamanda bir şəhər vardı. Bu şəhərdə cuhudlar yaşayırdı” (74, 216). E.C.Güneyin topladığı formullarla zəngin nağıllardan birində uzun bir təkərləmədən sonra “Biri varmış, biri yokmuş, Allahın kulu çokmuş, çok söylemesi günahmış. Develer tellal iken, pireler berber iken ben anamın beşiyini tıngır mıngır sallarken bir memleketin birinde bir padişah varnıış” formulu 38 işlədilir (83, 40); “Evvel zaman içinde, galbur zaman içinde, de veler dellaliken eski hamam içinde. Ben anamın beşigini sallar, babama biberondan süt içirirdim. İşde o zamannarda bir mem- lekette bir gıral, bu gıralın da bir qızı vardı” (102, 23); Kıbrısdan toplanmış aşağıdakı nağıl formulunda olayların cərəyan etdiyi yer (adı çəkilməsə də) və zaman dəqiq göstərilməyə çalışdır: “E w e l evvel zamanda, qalbur qaldı hamamda. Bir vandı, bir yoğudu, inallahdan kimse yoğudu. Vararakdan, sorarakdan, yol bitmedi yaz bitti, güz da geçdi. Bulutlar havada görününcə bir memlekete ulaştı. Bir mahalleye yerleşdi, orayı mekan duttu. O mahallede bir yaşlı qadının qızı vardı” (102, 29). İnternet səhifə lərində yerləşdirilən müasir dövrün Türkiyə nağıllannda da qarı şıq tipli başlanğıc formullarına rast gəlmək olar: “Çok eski çağlarda, ülkenin birinde, dinazorlann yuvalandığı bir yer vardı” (136); “Bizim bilmediğimiz çok esgi zamanlann birinde, köyler- den şirinmi şirin bir köyde yaşamakta olan ailelerin biri de Keloğlan ile anasıymış” (136). İ.Razumova qeyd edir ki, ənənəvi formullar ayrılma, ünsiy yət yaratma, əlamət və ya işarə və informativ funksiyanı yerinə yetirirlər. Bu mənada başlanğıc formulu informativ funksiya da şıyır. Nağıllardakı olayların baş verdiyi zaman və yer barədə in formasiyalar təsvir olunur. Çox zaman məkanın şərtiliyi göstəri lir. Yəni aydın olmur, hadisələr padşahlıqda, yoxsa dövlətdə baş verir (122, 71-72). O.Əliyevin fikrincə, nağıl məkanı “öz” və “özgə” şahlığına ayrılır. Onlan aralarındakı qalın meşələr, uca dağlar, dərin qu yular, çaylar, dənizlər bir-birindən ayırır. Məhz “özgə” şahlıqda qəhrəman sınaqlardan keçir, öz rəqibi ilə qarşılaşır, onunla döyüşür (53,12). Azərbaycan və Türkiyə nağıllannda söylənilən hadisələrin cərəyan etdiyi məkan əsasən naməlum bir yer-məmləkət, şəhər, vilayət, diyar, qəsəbə, kənd, hətta tin kimi göstərilir. Məsələn, ”Bir şəhərdə bir yetim qız vanymış” (34, 20); “Bir vandı, biri yoxudu, çox böyük şəhərlərin birində bir dövlətli tacir var idi” 39 (32, 82); “Belə rəvayət eləyirlər ki, bir şəhərdə bir padşah var idi” (26, 217); “Biri vardı, biri yoxdu, bir padşahın ölkəsində bir ovçu, onun da bir arvadı vardı” (26, 95); “Azərbaycanın qədim əyalət lərinin birində Süleyman adında bir şah hökm sürərmiş” (19, 233); ”Çok geçmiş zamanda diyarın birinde bir hükümdar yaşar mış” (81, 38); “Deller ki, bir zaman bir köyde bir adam vandı” (102, 45); “Bir memleketin birinde bir Turkmen beyi varmış.” (84, 91); “Bir varmış, bir yokmuş. E w el zaman içinde, kalbur saman içinde. Deve tellal, pire berberiken. Zamanın birinde Deli Mehmet dedikleri biri varmış. Küçük bir kasabada yaşarmış” (85, 117). E.C.Güneyin topladığı türk nağılları içərisindəki bu tə- kərləmədə Türkiyənin bir çox yer adlan sadalanır: “İğne, iplik, makara, Akdeniz, Karadeniz, Marmara; Türkiyənin başşehri Ankaradır Ankara... Ankarada kadife, kızm adı Latife; oturmuş halı dokur, dilinde bülbül okur... Ne bülbül, ne gül; şen olsun deli gönük.. Bir tabak aşım olsa, iki kardeşim olsa; biri oğlan, biri kız; bir ay, biri yıldız... Bayrak yapsam başıma, toprağıma taşıma, bereket yağar, bereket; her şey de var bir hikmet...” (84, 338). Çorum bölgəsindən toplanan nağıllarda “yüksək bir orman və ya dag köyü” məkan formulu çoxluq təşkil edir: “Yüksek bir orman köyünde mutlu bir aile yaşamakdaymış” (81, 7); ”Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, develer tellal iken, pireler berber iken, ben annemin beşiyini tıngır mıngır sallar iken uzak bir dag köyünde fakir bir ailenin çocugu İsmet adında bir delikanlı yaşarmış” (81, 33). Türkiyə xalq nağıllarının başlanğıcında əsasən “məmləkət” sözündən ibarət məkan formulu durur: “Bir varmış, bir yokmuş, Allahın kulu çokmuş, çok söylemesi günahmış. Develer tellal iken, pireler berber iken ben annemin beşiyini tıngır-mıngır sal lar iken bir memleketin birinde bir padişah varmış” (98, 5); “Ev- vel zaman içinde, qalbur zaman içinde. Develer dellal iken esgi hamam içinde. Memleketin birində bir odunçuynan dünyalar güzeli bir qızı varmış” (102, 19). Eflatun Cem Güneyin “Ən gö zəl türk masalları” kitabında nəzm formasında uzun bir təkər- 40 ləmə, sonra isə “Bir varmış, bir yokmuş, Allahın kulu çokmuş, çok söylemesi günahmış. Develer tellal ikən, pireler berber iken ben anamın beşiyini tınqır mınqır sallar iken bir memleketin bi rinde bir padişah varmış” formulu gəlir (83, 5). Naki Tezelin ve digər folklorşünaslann topladıqları na ğıllarda hadisələr “büyük bir orman kənan” və ya “kiçik bir kulübe” kimi qeyri-naməlum məkanlarda cərəyan edir. Məsələn: “Bir varmış, bir yokmuş... E w el zaman içinde, kalbur saman içinde büyük bir orman kenarmda, küçük bir kulübede bir aile oturuyormuş” (99, 102). E.Artuna görə, nağılda söylənilən yerləri çoxdan aza doğru . sıralayacaq olsaq, qonar-köçər yerlər, dağ kəndləri, kəndlər, qə səbə və şəhərlər olduqlarını görərik. Kənddə söylənilən nağıllar ilə şəhərdə söylənilən nağıllar arasında çox fərq var. Ucqar yer lərdə yaşayan söyləyicilərin nağıllarında kənd yaşam tərzini və o çevrəyə aid ünsürlərin istifadə olunduğu göstərilərkən, şəhərdə anladılan nağıllarda şəhər yaşamı ön plana gəlir (78, 111). Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının həm girişində, həm də müxtəlif yerlərində işlədilən, artıq ənənəviləşən məlum Şərq və qismən də Avropa ölkə və şəhərlərinin adlan demək olar ki, üst- üstə düşür (Misir, Hindistan, Yəmən, İran, Çin, Ərəbistan, Mədi nə, İsfahan, Qahirə, Rusiya, Yunan, Firəng, Bağdad, Qəndəhar, İstanbul və s). Məsələn, “Biri var idi, biri yox idi. Müharibədən əvvəl, Rusiyada Nikolay adlı bir padşah var idi” (41, 120); “Bir varmış, bir yokmuş. Devler tellel iken, pireler berber iken, bir memleketin birinde German beyi derler bir bey varmış” (84, 75). Həm Azərbaycan, həm də Türkiyə xalq nağıllannın başlanğı cında daha geniş yayılan yer adlan Misir, Mədinə, Yəmən, Çin, İsfahan, Bağdad, Şam və Qəndəhardır. Məsələn, “Şam şəhərində bir padşah varmış” (9, 247); “Mədinə şəhərində Əhməd Tacir adlı var-dövlətli, həm də səxavətli bir tacir var idi” (55, 159); “Biri var idi, biri yox idi, İsfahanda Hüseyn Tacir adlı məşhur bir tacir var idi” (55, 139); “Qəndahar padşahının Məlik Məmməd adında bir oğlu var idi” (24, 70); “Biri var idi, biri yox idi, uzaq Çində 41 Təhmuz adlı bir ölkədə bir padşah var idi” (41, 86); “Bir varmış, bir yokmuş... E w el zaman içinde, kalbur saman içinde Bağdat ülkesinin son derecede zengin bir padşahı varmış” (99,102); “Bir vagdm hükmündə bir İran padşahı vandı” (102, 18). Xarici məkan adlarım təsvir edən başlanğıc formulları Azərbaycan na ğıllarında daha çoxdur. Bu tip formullar nağılların başlanğıcında deyil, digər yerlərində də işlənə bilər. Məsələn, “Sənə xəbər verim Rum padşalunm oğlundan” (37, 192); “Mən Firəng vilayəti padşahının naxırçısının qızıyam” (31, 217); “İsa Misir padşahının bacısım alır. Səməd, divin qalaçasından gətirdiyi qızı alır. Şad- xürrəm yaşamağa başlayırlar” (48, 134); “Biri var idi, biri yox idi. Yəmən şəhərində Aslan padşah adında bir ədalətli padşah var idi” (1, 113). Son əsrlərədək Azərbaycan nağıllarında çox işlədilən Firəng ifadəsi avropalı mənasında işlədilmişdir, yəni Fransa ilə heç bir əlaqəsi yoxdur (31, 38). Azərbaycan və Türkiyə nağıl formullarının yuxarıdakı nü munələrində məkan adları həmin yerləri idarə edən padşahların və ya bəylərin vətəni kimi də çəkilir. Nümunələrdən görünür ki, Türkiyə nağıllarının girişində hadisələrin baş verdiyi yerin adı qismən az çəkilir. Türkiyə nağıllarının əsasən digər yerlərində, hadisələrin axarında məkan adlarına daha çox rast gəlinir. Ancaq söylənilən əhvalatlann məhz həmin ölkə və şəhərlərdə baş vermə si haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur. Bu hal tarixdə bu bölgələ rin siyasi və mədəni baxımdan aktiv olması ilə bağlıdır. Həmçinin məlumatları əsasən şifahi şəkildə bir-birinə ötürən nağıl söyləyicilərinin çoxunun xarici ölkələr barədə məlumatları az ol duğundan yer adlannı mexaniki olaraq işlədib dildən-dilə ötürüb lər. Hətta mövcud olmayan və fərziyyə olunan məkan adlan da çəkilir. Məsələn, ’’Bəndərpuş vilayətində Əhməd adında kasıb bir kişi olurdu” (31, 232); "Bəndər-Puşur mahalında Əhməd adlı bir kişi var idi” (31,251) “Deyirlər ki, qədim zamanlarda Bilbis (Orta əsrlərdə Misirdə bir şəhərin adı olub) şəhərində bir padişah vany- mış” (34, 224); “Bərabər şəhərində bir padşahnan bir naxırçı var idi” (28, 217); “Vəzir ki, Urum şəhərindən bir sandıq almışdı, 42 götürüb qoymuşdu evinə” (31, 216). “Salavat şəhərində Sam adlı bir padşah var idi” (33, 220). Göründüyü kimi, nağıllar bəzən var olmayan bir nağıl ölkəsində də cərəyan edə bilir. Araşdırıcı E.Artunun təbirincə, bu nağıl ölkəsi divlərin yur du, K af dağının ardındakı nağıl ölkəsi kimi uydurulmuş yerlər də ola bilər. Nağıllarda yer adı çox az çəkilir. Keçdiyi zaman da söhbəti gedən yerin həqiqi şəhərlə çox az əlaqəsi olur (78, 118). Əslində Azərbaycan və Türkiyə nağıllarında adı çox çəkilən Qaf (Kaf) dağının əslində Qafqaz sıra dağlanna aid olduğu məlum dur. İ.Rüstəmzadəyə görə, Qars nağıllarında Azərbaycan Res publikasının ərazisindən toplanan nağıllarda rast gəlinən Q af da ğı, Yəmən, Isfahan və s. coğrafi adlarla yanaşı, İsmi Bilor kimi fərqli coğrafi adlara da təsadüf olunur (68,104). P.N.Boratav “Halk hikayeleri və halk hikayeciliyi” əsərində qeyd edir ki, türk nağıllanndakı hadisələr var olmayan bir nağıl ölkəsində baş verir. Yəmən, Misir, Çin... kimi məmləkətlər açıq görünür ki, nağıldaki olaylarla həqiqətən əlaqəsi olmayan yerlər dir. Bazı masallardakı İstanbul, Halep... kimi şəhərləri də ancaq “Bir böyük şəhər...” anlamına almaq mümkündür (89, 32). Təd qiqatçı Spies bu arada Ərzincan, Təbriz... kimi şəhərləri də sayır, bunlar, həqiqətdə, hekayələrdə keçən macəraların baş verdiyi şə hərlərdir və nağıl ölkələri deyə ayrılmaları gərəkdir (92,64- 65). Hər iki xalqın nağıllarında çox rast gəlinən Əcəm adlı ölkə də qədimdə Səfəvilərin dövründə mövcud olan böyük ərazilər olub. Əcəm yer adından ibarət başlanğıc formuluna nə Azərbay can, nə də Türkiyə nağıllarının başlanğıcında aşkarlämadıq. Yal nız bəzi nağılların müxtəlif yerlərində bu ada “Əcəm padşahı”, “Əcəm diyan” kimi rast gəlmək olar. Məsələn, “Nardan kırmızı, kardan beyaz, kumru kumru duruşu, ahu ahu bakışı bir yana, sade gözleriyle kaşlan, Acem ülkesinin tacma, tahtma değer...” (84, 158); “Yasəmən, gəl min atın tərkinə gedək Əcəmə” (38,192). Bəzi Türkiyə və Azərbaycan söyləyiciləri yer adlarını ya qədimdə olduğu kimi, ya da bir sıra ölkə adlannı şəhər, şəhər adlanna isə ölkə və ya vilayət kimi təqdim edirlər. Məsələn: 43 “Biri var idi, biri yox idi, İsfahan vilayətində Qara Vəzir deyilən böyük bir pəhləvan var idi” (37, 230); “İsfahan şəhərində bir Xacə Fəttah varıdı” (32, 208); “Biri varıdı, biri yoxudu, Yunan şəhərində bir Məmmədhəsən adında padşah varıdı” (32, 267); “Biri var idi, biri yox idi. Allahdan başqa heç kim yox idi. Sizə hardan xəbər verim, M isir şəhərindən” (33, 5) və s. Güman et mək olar ki, bu xüsusiyyət söyləyicilərin məhdud biliyindən və ya nağıllarda adlarım çəkdikləri yerləri gözəl və üstün görməsin dən qaynaqlanır. Bir sıra nağıl söyləyiciləri isə yalnız yaşadıqları inzibati ərazi vahidlərinin və qonşu bölgələrin adlarını çəkirlər. Bu, əsa sən ərazi və əhali baxımından daha böyük olan Türkiyə nağılla rına xas olan bir cəhətdir. Məsələn: “Ezerekden, tezerekden, lale sünbül biçerekden, Manisada tirenden, ew elk i halden geçerek varmışlar bir ölkeye” (102, 109), “Yüzlerle sene önce Karpazda- ki bir köyde babamın büyük halası yaşayırdı” (102, 147); “Bir varmış, bir yokmuş; Allahın kulu çokmuş. Bir memleketin birinde bir Türkmen beyi varmış” (84, 91). Azərbaycan nağılla rının başlanğıcında daha kiçik inzibati ərazi vahidlərinin adları nın çəkilməsinə isə az təsadüf olunur. Məsələn, “Varıydı, yo- xuydu Qaragüneytəpə addı təpənin yanında Qaragünə addı qol dan quvatdı, dildən yüyrəh bir igit varıydı” (12, 184); “Biri var idi, biri yox idi. Allahın aciz bəndəsi çoxdu. Onlardan biri də bizim Kür qırağında yaşayan Əlmərdan kişiydi.” (36, 21). A.Baqrinin topladığı Azərbaycan-türk nağıllarında müxtəlif ki çik yer adlarından ibarət ənənəvi giriş formulları mövcuddur. Məsələn, “Oymadərən kəndində Dadaş adlı bir balıqçı yaşayır dı” (41, 12); “Belə deyirlər ki, Qaradağ mahalında Qurban adın da bir şair aşıq yaşarmış” (41, 127) və s. Türkiyənin Tunceli bölgəsindən olan tanınmış söyləyici Sü leyman Gül “Mehmet bey ile Cemal bey” nağılında əvvəldən so nadək fərqli məkanlardan istifadə edir. Burada padşah oğlu ev ləndikdən sonra Zekrat Düzünə gəlir: “O sırada Rus hükümdarı vücudunda çıkan yaranın iyileşmesi için memleketi dışında bir 44 yere yerleşmesine izin verilen gelini kaçırmaya karar verir. Pire padşahın emri ile Paluya gelip gelini kaçırır ve onu Rus ülkesine getirir. Kaçırılan gelin ise yedi kapının ardında eşini bekler” (97, 97). Buradakı formul ifadələrə baxdıqda məkanın darlaşdığını görürük. Hətta “yeddi qapının ardında” məkan formulundan ya rarlanma da maraqlıdır. Ümumən, müəllifin nağıllarında adları çəkilən yer adları onun yaşadığı, gəzdiyi və iş arxasınca getdiyi yerlər olduğu güman oluna bilər. Qarabağ folkloru antologiyasının II cildində nağılların tər kibində yuxanda sadalanan yer adları ilə yanaşı, Ukrayna, Sara tov kimi yer adlanndan da istifadə olunur. Bu da Dağlıq Qara bağdan olan söyləyicilərin gənclik illərində eşitdikləri və ya gəz diyi, iş arxasınca getdikləri yer adları ola bilər: “Maa dedilər ki, Saratovda yaxşı, qızıl ağaşdarda qızıl alma var” (22, 144); “Bin- nan irəli maşın yoxdu burdan vıra gedə Ukraynıya” (22, 220). Düşünürük ki, bu kimi yer adlarının nağıllarda işlədilməsi ənə nədən irəli gəlmir, yəni onlar müasir söyləyicilərin repertuarla rına daxil etdikləri yeniliklərdir. İ.Razumova hesab edir ki, “hər hansı bir məmləkətdə, şah lıqda” məkan formulu dinləyiciləri qəhrəmanın yaşadığı dünya ya daxil edə-edə nağıla başlamaq istəyindən doğur. Arxaizmlə- rin istifadə olunduğu zaman giriş formulunda isə əfsanəvilik da ha çoxdur (122, 73). Beləliklə, başlanğıc formulunun xronoloji və topoqrafik elementləri həqiqətə doğru dəyişilir. Nağıllardakı hadisələrin daha konkret məkanda baş verməsi məzmunu dinlə yiciyə yaxınlaşdırır. “Nağıl məkanı həmişə əsas iştirakçı ilə bağ lı olur. Nağılçı sanki qəhrəmanla bir sırada olur. O, görünən və eşidilən hər şeyi təsvir edir. Qəhrəmandan xaricdə heç bir şeyi təsvir etmir. M üxtəlif hadisələrlə bağlı qəhrəmanın yerdəyişməsi süjet inkişafında mühüm əhəmiyyət daşıyır” (123, 12). Bəzən həm Azərbaycan, həm də Türkiyə nağıllarında baş lanğıc (inisial) formulu ilə təhkiyə (medial) formulu birləşərək qarışıq başlanğıc formul yaranır: “Qəndəhar padşahının Məlik Məmməd adlı bir oğlu var idi. Gözəllikdə elə bil afəti-zaman idi 45 ki, Yusif- Kənan onun əlinə su tökə bilməzdi. Özü də Qəndəhar padşahının aman-zaman bir dənə oğlu idi. Məlik Məmməd ha mıdan çox istəyən qoca bir lələsi var idi” (31, 94); “Sizə haradan xəbər verim, az danışanlardan, qaradinməzlərdən, mırt-mırt ar vadlardan, hürməyən itlərdən, ulamayan çaqqallardan... Biri var idi, biri yox idi, Allah var idi, şəriki yox idi, bir şəhərdə Süley man adlı bir tacir var idi” (33, 25); “Bir varmış, bur yokmuş, zamanın birində deve tellal iken, kurbağa berber iken, esgi ha mamın tası yok, ortasının kubbesi yok, az gittim, uz gittim, dere tepe dümdüz gitdim, altı ay bir guz gittim. Geri döndüm ki, bir çüvaldız boyu gitmişim” (81,18). Azərbaycan və Türkiyə söyləyiciləri hadisələri digər mə kanlarda (yeddi qat yerin altında, yeddi qapının ardında, on iki qat göy üzündə), yeri bəlli olan və olmayan məkanlarda, fan tastik yerlərdə (yağmurlar dağında), təbiət qoynunda (dağlarda, dərələrdə, dənizlərdə, ormanlarda) və başqa yerlərdə də yerləş dirirlər: “Biri var idi biri yox idi, göyün altında, yerin üstündə bir şah oğlu var idi (35, 95); “Ben annemin beşiğini tınqır mm- qır sallarken yağmurlar dağında doğudan batıya hükmü geçen bir padişah varmış” (86, 7). Qeyd olunan yer adlarına daha çox nağılların m üxtəlif yerlərində, ortasında təsadüf olunur. Belə formullara ikinci fəsildə ətraflı toxunulacaq. N.Roşiyanunun tərtib etdiyi formullar sistemindəki giriş formullarından başqa, Azərbaycan və Türkiyə xalqlarının nağıl larında digər fərqli formullara da rast gəlinir. Bu tip formullar nağılların təsnifatına daxil olan qruplarla da bağlı ola bilər. Sırf dini məzmun daşıyan nağıllara müqəddəs varlıqlar, fikirlərlə bağlı olan ifadələr xarakterikdir. Ümumən, həm Azərbaycan, həm də Türkiyə folklorunda İslam və onun ideyaları ilə bağlı na ğıllar çoxdur. Uzun zamandan bəri eyni dini paylaşan Azərbay can və Türkiyə xalq nağıllarmdakı bu tip ənənəvi formulların oxşarlığı girişdən hiss olunur. Məsələn, söz xəzinəsi dini məsəl lərlə, formullarla zəngin olan tanınmış söyləyici Saleh Məmmə dovun söylədiyi “Şah Abbasın arvadı” nağıllar toplusunda 46 “Abdulun nağılı”, “Mömin şahın nağılı” bütünlüklə Məhəmməd peyğəmbərin zamanı, onun məsləhətləri, Əlinin mədhiyyələri haqqındadır (74, 75-82, 167-179). H.Tantəkinin topladığı “Süleyman peyğəmbərin nağılı” (55, 124), “Haqq var, divan yox” (55, 132) İslam və onun təzahürləri, Kıbrıslı Mustafa Gök- çəoğlunun topladığı “Əzrailin gözlükləri” (85, 303) və Azər baycan variantı da olan “Haqq var şəriət yox” (86, 331) nağılları da bu qismdəndir. Ancaq bir çox nağılların yalnız başlanğıcında gələn formullarda bu mövzuya toxunulur. Məsələn, ”Sizə hardan xəbər verim, keçmiş vaxtlarda bir nurani, mömin bir kişi vardı. Dünyada yüz iyirmi dörd min peyğəmbər olub. Onlardan bəzilə ri evlərində peyğəmbərlik eləyirdi, elə adam vardı ki, mahala peyğəmbərlik eləyirdi. Bu nurani kişi də öz evinin peyğəmbəri idi” (74, 27); “Bir varmış, bir yokmuş. Allahdan başka kimse yokmuş” (85, 354). Həmin nağıllar Allaha müraciət, Allahın və əsasən Məhəmməd, Süleyman, Musa peyğəmbərlərin, Həzrət- Əlinin varlığının təsdiqi və onların qullarının yer üzərində möv cudluğu barədə informasiyalar ilə başlayır və davam edir. M əsə lən: “Biri var idi, biri yox idi, Allah var idi, şəriki yox idi” (33, 125), “Biri var idi, biri yox idi, Allahdan başqa heç kəs yox idi”; “Biri var idi, biri yox idi, allahın bəndələri çoxuymuş. Belə rəva yət edirlər ki, əyyami-qədimdə bir padşah vanymış” (35, 5); “Biri var idi, biri yox idi, yaradan var idi, bəndələri yox idi” (34, 311); ”Bir varmış, bir yoğumuş, inallahdan kimse yogumuş” (102, 21); ’’Biri varmış, biri yokmuş, Allahın kulu çokmuş, çok söylemesi yokmuş, konuşam dinlemeliymiş. Hem de dinlediyin- den hisse almahymiş insanoglu” (102, 22); “Allah Allah İllallah hak bir Muhammed Rasulallah” (102, 25). Tarixi ta İslamın bərqərar olduğu dövrədək qədim olan bu nağıllar sadalanan baş lanğıclarla təkallahlığı, Allaha və möminlərə inamı və məhəbbə ti aşılamaq məqsədini daşıyır. Kərkükdən (İraq) toplanan nağıl larda da bu özünü göstərir. Məsələn, “Pinaduz” nağılı “Qemçiye quw at, Mehemmede salavat. Vanydı, yoxuydu, bir pinaduz va- rıydı” formulu ilə başlayır (101, 280). 47 Azərbaycan və Türkiyə xalq nağıllarının girişində hadisələ rə birbaşa girişə-dialoqlu başlanğıca da rast gəlmək olar. M əsə lən, Kibrıs “Ayla yıldız” (86, 7), “Yoxsul adamın altınları” (85, 250) xalq nağılları dialoqla başlayır və dialoqla da davam edir: “Zaman zaman içinde, kalbur saman. Develer fınk atar eski ha mam içinde. Bir gün yolda giderken, eli başında, başı elinde elli ayaklı biri çıktı karşıma. - Hey, ne ararsm? Dedi bana. - Develerimi kaybettim, de ararım dedim. - Elli yıldır biz de ararız da bulmadık. Yürü git işine kadı- mm, dedi.” (85, 250). Şah Abbasın arvadı nağıllar toplusundakı “Torçunun nağı lı” da dialoqla başlayır və bitir: “Dedi: - Bu şəhəri görürsənmi? Dedi: - Görürəm. Dedi: - Mən bu şəhərin şahıyam” (74, 151). Bunlar qeyri-formul başlanğıclar hesab oluna bulər. Bəzən söyləyicilər nağıla daha çox sonluq formullarına xas olan ibrətamiz deyimlər, atalar sözləri, alqışlar, yanıltmaclarla da başlamağa çalışırlar. Bu cür başlanğıclar insanlar arasında ali-mənəvi keyfiyyətlərin aşılanması üçün tətbiq edilir. Daha çox atalar sözləri ilə başlayan nağılların digər yerlərində də müəyyən hadisələri və insanları təsvir etmək üçün atalar sözləri və deyim lərdən yararlanılır. Bu daha çox Azərbaycan nağıllarına xarakte rik olan bir elementdir. Məsələn, “Qırx qönçə xanım” nağılının əvvəlində nəzm formasında bir parçadan istifadə olunur: Dedim getmə qal, Sən ol abdal, Mən olum diləfkar Dilimdən nə dedim yarə, Eşq odunu bəyan eylə, 48 Ya məni öldür, qan eylə, Ya seyrağıbı gözdən sal. (32, 124). ’’Biri var idi, biri yox idi, bir qoca kişi var idi. Bu qoca kişinin bircə sözü var idi, hər kəsi görsə ona deyərdi: Yaxşılara yaxşılıq eylə, pislərə öz pislikləri kifayətdi” (34, 51). Bu tip nağıl başlanğıclarının çoxluğu nağıl söyləyicilərinin həmin ifadə və atalar sözlərindən yararlanma həvəsindən asılıdır. Həyat təcrübə sindən irəli gələn, yaddaşlara həkk olan bu cür ifadələr hər iki xalqın danışıq dilində və deyimlərində üst-üstə düşür. “Bir varmış, bir yokmuş, çok söylemesi ayıpmış. Az söyleyip çok dinleyenlerin bilgisi artar, çok çok söyleyip az dinleyenlerin çenesi yorulmuş...” (99, 37); “Yedi duvaklı” Kıbns xalq nağılı “Derenin bu başına ektim bir dönüm kekere mekere” başlıqlı uzun bir yanıltmada başlayır (85, 154). Həmin bölgənin “İki sevdalı” nağılı Azərbay can və Türkiyə folkloru üçün ortaq olan sanamayla başlayır: “Biz bizidik Otuz iki kızıdık Bir tahtaya dizildik Tahta bizi almadı Adalara salmadı Adaların kekliyği Tınqır mınqır öttüyü Yolda giderken Bulduk biz kocakarı...” (85, 246). Sadalanan başlanğıc növlərinin Azərbaycan və Türkiyə na ğıllarında fərqli olduğu nəzərə çarpır. Buna baxmayaraq, onları da forma etibarı ilə başianğıc formulu hesab etmək olar. Çox sadə yolla, yəni birbaşa hadisələrə girişlə, yaxud “deyir lər”, “belə rəvayət edirlər” feili ilə başlayan nağıllar da mövcud dur. Ənənəvi formullardan yararlanmaq istəməyən Azərbaycan və Türkiyə söyləyiciləri asan və az vaxt aparan olduğundan belə baş lanğıcdan tez-tez və fərqli formada yararlanırlar: “Xasay adlı bir kasıb kişi var idi” (33, 228); “Belə deyirlər, bir xanımın Qəh rəman adlı bir nökəri var idi” (34, 341); “Bir şəhərdə yetim bir qız 49 varmış” (34, 260); “Şah oğlu Şah Abbas adı dünyada məşhurdu” (74, 188); “Bir naxırçı vardı, bu naxırçı varlı naxırçı idi” (74, 224); “B.elə rəvayət edirlər ki, bir şəhərdə bir padşah var idi” (26, 217). Epik formullara az rast gəlinən Səməd Behrənginin Cənubi Azərbaycandan topladığı nağılların çoxu sadə girişlə başlayır, əsas olaylära birbaşa girilir. Məsələn, “Çoxdan evlənməsinə baxmayaraq dərzi kişinin evladı yox idi...” (45, 245). Azərbaycan folkloru antologiyasının “Şirvan folkloru” bölümündəki “Allah yazam pozmaq olmaz” nağılı “Bismillahi rəhmanir rəhim” kəlamı ilə başlayır (16, 153). Sadə girişlə və ya formul olmadan başlayan nağıllara Türkiyə folklorunda nisbətən az təsadüf olunur. Daha çox Bilgə Seyidoğlunun topladığı Ərzurum nağıllarının çoxunun giriş hissəsi məhz bu qəbildəndir, yəni sadə yolla, birbaşa hadisələrə girişlə başlayır: “Bir padişah varmış” (96, 32); “Çok fakir bir коса varmış” (96, 170), yaxud, “Vaktin birində yoksul bir adam varmış” (86, 516); “Dondurucu bir gış gecesiydi” (102, 126); “Bir padişahın gızı varıdı” (102,159) və s. Nağılların əvvəlinin formulluğunu itirməsi onun işarə funk siyasının zəifləməsindən danışır. Başlanğıcın nağılların hadisə ləri ilə bağlılığı azalır, onun informativliyi güclənir (123, 120). Başlanğıcın formulluğu itirməsi individualdır. Ayrı-ayrı söylə- yicilərin ustalığından, həvəsindən, regionların nağıl ənənələrin dən asılıdır. Məsələn, Ağdaşdan toplanmış nağıllarda müasir söyləyicilərin dilində öz təhkiyələrini maraqlı və cəlbedici et mək üçün özünəməxsus başlanğıc ifadələri səslənir: “Nağıla çox həris Əhməd kişi vardı, indi rəhmətə gedib, əksəriyyət nağılları ondan öyrənmişəm mən birinci-ikinci sinifdə olanda. Hər axşam gəlirdi bizə, atalığımın əmisi oğlu idi. Hər axşam cijim ona bir qazan xaşıl bişirirdi nağıl söylətməkdən ötrü. Sən indi deyirsən nağıl söylüyüm, hə? Bir dənə nağıl söylüyüm, gənə diyirəm, əliboş olmasın” (20, 198). ■Bu tip fərqli formullara internet səhifələrində yerləşdirilən müasir Türkiyə söyləyicilərinin nağıllarında da rast gəlmək olar: “Çook zamanlar öncesinde, bebeler, bezirganbaşı, büyükler birdir 50 bir oynarken, nineler ocakbaşlarında masallar anlatırken, köy- lerden bir köyde, bir kadınla bir de oğlu varmış” (137); “Masal bu ya, uzak bir ülkede, kara bulutlann karamsarlık yağdırdığı yüzyıllar yaşanırmış. Kara bulutlann arasından güneş bir yolunu bulup görünemezmiş bir türlü. O ülkede doğan hayvanlar olsun, insanlar olsun hiç güneş yüzü görmeden ölür gidermişler. Yalmz bir söylence içinde geçermiş güneşin adı. Bunun için de kimse güneşin varlığına inanmazmış... Bu karanlık ülkede herkes bir- birine kızar, arkasmdan konuşur, kavga ederek yaşamlanm sürdü- rürmüşler. Bu sıkıcı yaşam biçiminden, insanlar mutsuzmuşlar. Yüzlerinden düşen bin parça olurmuş. Sokakta yürüyenler sıkça görünmezmiş. Тек tük asık yüzlü insanların, paltolannm yakasmı kaldırarak saçaklann altından hızla ilerlediği görülürmüş ama; genelde sokaklar boş, ıslak ve karanlıkmış. Yalmz başı boş ay- lakça dolaşan hayvanlar varmış. Evlerin kepenkleri çoğu zaman kapalı dururmuş. İçeriden ara sıra ağıt, ya da yas çığlıklan dü yülürmüş” (137). Beləliklə, başlanğıc (inisial) formulların əsasən baş verən hadisələrin zamanım və yerini göstərmək məqsədini daşıması bəlli olur. İ.Razumova da informativ funksiya daşıyan başlanğıc formullarının üç əhəmiyyətini vurğulayır: 1. Fəaliyyət göstərən şəxslərin daxili aləmi; 2. Hadisələrin baş verdiyi yerin göstərilməsi; 3. Zamanın göstərilməsi (123, 74-75). Müasir Azərbaycan və Türkiyə nağılçılarının söylədiyi na ğıllarda klassik nağıllarda qeydə alman başlanğıc formullarının bütün tiplərinə rast gəlmək qeyri-mümkündür. Azərbaycan və Türkiyə nağıllarında daha çox zaman formullarının dominant- lığının eyni dərəcədə nəzərə çarpdığım görmək olar. Hər iki halda, hadisələrin baş verdiyi həm zaman, həm də məkan fakto ru nağıllarımızda qeyri-müəyyəndir. Bəzən məkan formulu verilir, onun tərkibində isə qeyri-müəyyən zaman qeyd olunur. N.Roşiyanunun fikrincə, sehrli nağılların söyləyiciləri zamanı bildirən başlanğıc formullarının inkar formasından daha çox istifadə edirlər (121, 136). Ümumiyyətlə, başlanğıc formulları 51 dinləyiciləri real aləmdən xəyali, sehrli, fantastik aləmə aparma ğa kömək edir (53, 98). Nəşr olunan nağılları araşdırdıqda belə nəticəyə gəlmək olur ki, ümumən Türkiyə nağıllarının başlanğıc formulları daha çox toplanıb. Ancaq məsələyə individual yanaşsaq, Türkiyə söy- ləyiciləri içərisində heç bir nağıl formullarından yararlanmayan- lar da vardır. Bu xüsusiyyət həvəskar söyləyicilərə xasdır. On lardan fərqli olaraq, peşəkar nağılçıların təhkiyəsində ənənəvi formullar çoxluq təşkil edir. Ümumən, həm Azərbaycan, həm də Türkiyə nağıl söyləyiciləri zamana qənaət etmək baxımından bir və ya bir neçə başlanğıc formullarını əzbərləməyə və hər zaman onlardan istifadə etməyə üstünlük verirlər. Son dövrlərdə topla nan nağıllarda isə ənənəvi başlanğıc formulları mürəkkəbdən sadəyə doğru gedir və tədricən sıradan çıxmağa başlayır. 52 Yüklə 5,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|