Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
139 
[165,s.188]. Boğaz sözü anatomiyada “boyunun, qida 
borusunun başı və nəfəs yollarının yerləşdiyi ön hissəsi”, 
coğrafiya sahəsində isə “dənizin iki quru arasındakı dar 
hissəsi”, musiqidə isə “xanəndənin, müğənninin özünəməxsus, 
seçilən xalları zəngulələri ilə gəzişməsi, boğaz vurması” 
mənalarında termindir [152,s.328], [168,s.23], [187,s.30]. 
“Günəşin, Ayın və ya parlaq ulduzların ətrafında görünən 
parlaq işıq dairəsi” mənasını verən tac sözü musiqidə “xüsusi 
simli musiqi alətlərinin yuxarı bölümündə yerləşən bəzəkli 
hissə” termindir [155,s.252],[187,s.89]. 
2.Alınma terminlərin transterminləşməsi; Elmin inkişafı 
nəticəsində yeni anlayışı ifadə etmək üçün dilin daxili 
imkanları yetərli olmadıqda digər dillərə müraciət olunur. Bu 
prosesin nəticəsində bəzən alınma sözün bir neçə mənası, 
bəzən isə konkret olaraq bir mənası dildə işlədilir. Məsələn, 
inversiya sözü biologiya, ədəbiyyat və dilçilik sahələrində ter-
mindir. 
Biologiyada 
“xromosom dəyişmələrindən biri, 
xromosomun bir sahəsinin 180º dəyişməsi”, dilçilikdə və 
ədəbiyyatda isə “qrammatik hadisə və ya üslubi üsul olaraq, 
cümlədə sözlərin adi sırasının dəyişdirilməsi” deməkdir 
[160,s.250],[152,s.563]. Yaxud, funksiya sözü riyaziyyatda 
“qiyməti başqa dəyişən qiymətlərdən asılı və ona uyğun olan 
dəyişən kəmiyyət”, biologiya sahəsində isə “heyvan və ya bitki 
orqanizminin, onun hüceyrə və toxumalarının spesifik 
fəaliyyəti” mənalarında termindir [152,s.210].
Transterminləşmiş terminləri işləndikləri elmi sahələr üzrə 
iki cür qruplaşdırmaq olar: 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
140 
1.İki elm sahəsində transterminləşən terminlər; İki elm 
sahəsində transterminləşmə dedikdə, eyni sözün iki müxtəlif 
elm sahəsində fərqli mənada xüsusiləşməsi nəzərdə tutulur. 
Məsələn, əməliyyat sözü tibbi terminoloji lüğətdə “bəzi 
xəstəliklər, yaxud yaralanmalar zamanı müalicə məqsədi ilə 
bədənin hər hansı bir yerində icra edilən cərrahlıq işi” kimi 
izah olunub [213,s.111]. Eyni sözə iqtisadi termin kimi 
“iqtisadi qiymətlərin yaradılması, dəyişdirilməsi, mübadiləsi, 
ötürülməsi və ya ləğv edilməsi əks etdirən və mal və ya 
maliyyə aktivlərinə mülkiyyət hüququnun dəyişməsi, xidmət 
göstərilməsi, yaxud əmək və kapitalın verilməsini birləşdirən 
iqtisadi axın” mənalarında da rast gəlinir [181,s.199]. 
Terminologiyanın zənginləşməsində transterminləşmə 
yolu ilə yaranan terminlər yeni anlayışların yaranmasında 
aparıcı faktor kimi nəzərə alınmalıdır. Termin yaradıcılığı yal-
nız terminologiyada özünü göstərən spesifik xüsusiyyətləri ilə 
fərqlənir. Məsələn, müdafiə sözü hüquq termini kimi məhkəmə 
prosesində müdafiə edən tərəf (ittiham qarşılığı) idman termini 
kimi isə “futbol, xokkey və b. oyunlarda komandanın, 
meydanın müəyyən sahəsini qoruyan, müdafiə edən hissəsi” 
deməkdir [171,s.406]. Dərəcə sözü riyaziyyatda dairənin 1.360 
hissəsinə bərabər bucaq riyaziyyat, maliyyə termini kimi isə 
“qiymətli kağızların və valyuta məzənnələrinin və indekslərinin 
kəmiyyətlərinin dəyişmələrini ölçmək üçün istifadə edilən ölçü 
vahidi” mənasında termindir [152,592], [147,s.66], [205,s.42]. 
Azərbaycan dilində bu yolla söz yaradılması başqa dillərdə 
olduğu kimi, semantik hadisələr əsasında əmələ gələn sözlərdə 
müşahidə olunur. “Dildə bu və ya digər omonimin daxili 

---