Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
165 
qanun və normalarına uyğun olaraq dəyişdirilir. “Hazır 
şəkildə” (hərfi alınmalar) o alınmalardırlar ki, onlar donor dildə 
də, alınan dildə də eyni cür işlənirlər. Bu tip alınmaları 
D.S.Lotte “hərfi alınma” adlandırır. Əgər alınan sözdə hər 
hansı bir dəyişiklik olursa, çətin ki, biz bunu olduğu kimi 
alınma hesab edək [120,s.10-11].
Sözlərin hazır şəkildə, heç bir dəyişiklik olmadan alınma 
prosesi dilçilikdə ksenomaniya adlanır. Məsələn, trаnsfer 
(transfer) – elə əməliyyаtlаrdır ki, bu zаmаn bir institusiоnаl 
vаhid bаşqа bir institusiоnаl vаhidə əvəzində heç nə аlmаdаn 
əmtəə, хidmət və yахud акtivlər (mаliyyə, yахud, qeyri-
mаliyyə) təqdim edir. Söz iqtisadi termin kimi alınarkən nə 
məna, nə də forma baxımından dəyişilməyib.
Alınma terminlərin tədqiqi onların həm yazılış, həm də 
tələffüzündə müəyyən dəyişmələrin baş verməsini göstərir. 
Müxtəlif sistemli dillər olduğundan terminin bir dildən digərinə 
keçməsi onun norma mənbələrinə uyğunlaşmasını tələb edir.
Əgər dildə hər hansı bir anlayışı, əşyanı bildirən münasib söz 
yoxdursa, onu ifadə edə biləcək alınma söz müəyyən dərəcədə 
assimilyasiyaya uğrayaraq həmin dilin lüğət tərkibinə keçir. 
Alınmaların assimilyasiyaya məruz qalması dildə özünü 
müxtəlif şəkillərdə göstərir [77,s.37].
Alınma terminlərin mənimsənilməsi dedikdə isə bu 
sözlərin dilimizin normalarına tabe olması nəzərdə tutulur. 
Alınma terminlər dil sisteminin müxtəlif səviyyələrində 
fonetik, qrafik, orfoqrafik, qrammatik, semantik cəhətdən 
mənimsənilir. “Mənimsəmə hadisəsinin mənimsə prosesi və 
mənimsəmə dərəcəsi mərhələlərinə ayırmaq əlverişlidir. 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
166 
Alınma terminlərin mənimsəmə dərəcəsi onların milli 
sözlərimizlə fonetik, qrafik, morfoloji, semantik və s. cəhətdən 
tutuşdurulması yolu ilə müəyyənləşdirilir. Burada milli sözlər 
alınma terminlərin mənimsənilməsi meyarı üçün bir növ etalon 
rolunu oynayır. Birinci mərhələdə dilimizə keçid zamanı 
alınma termindəki dəyişikliklər nəzərə alınır. Bu mərhələnin ən 
səciyyəvi əlaməti çoxmənalı terminin yalnız bir mənasının 
alınmasıdır” [67,s.231]. 
A.A.Reformatski “əcnəbi sözlərin mənimsənilməsi” 
dedikdə ilk növbədə onların sözalan dilin fonetik sisteminə, 
qrammatik quruluşuna tabe olmasını nəzərdə tuturdu 
[125,s.67]. Azərbaycan dilində mənimsənilmə prosesi iki 
istiqamətdə baş verir. İlkin dövrdə zəruri hesab olunan söz, 
şəkilçi və ya termin dilə daxil olur, onun fonetik, leksik, qram-
matik normalarına uyğunlaşır. Bu onun geniş kütlə tərəfindən 
anlaşıqlı olmasını və işlək olma imkanını artırır. Söz o zaman 
mənimsənilmiş hesab olunur ki, o, heç bir izahat olmadan 
anlaşılsın. Sözün tam mənimsənilmə prosesi onun dilin söz 
yaradıcılığı prosesində iştirak etməsi ilə bitir. Buna dilimizdə 
bəzi sahələrə aid xüsusi sözlərin beynəlxalq morfemlər – taym 
(-time), -şon (-tion), -ing (-ing), -men (-men), -meyker (-maker) 
əsasında yaranmasını misal göstərə bilərik: imicmeyker, 
klipmeyker, nyusmeyker.-qram (yun, gramma-cizgi, hərf, 
yazılış)- qrafik təsvir, yazı bildirən mürəkkəb sözlərin tərkibi; -
qrafiya (yun.grapho-yazıram) -aşağıdakı mənaları verən 
mürəkkəb sözlərin tərkib hissəsidir. 1) sözün birinci 
hissəsindəki əşyanı təsvir, tədqiq edən elm, məs: biblioqrafiya, 
etnoqrafiya; 2) yazının qrafik üsulla əks etdirməsi, çap üsulu: 

---