Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Mətanət Muradova

(Əlyazmalar İnstitutu)
Türk alİmİ Kamal Paşazadənİn əsərlərİ Azərbaycanda
XVI əsrdə yaşayıb-yaratmış böyük Osmanlı alim, şair və tarixçisi Kamal Pa­şazadənin elmin bütün sahələrinə aid bir çox əsərləri vardır. Qaynaqlar alimin əsər­lərinin sayının 100, 300, 400, hətta 500 olduğunu göstərməkdədır. İslam Alimləri ensiklopediyası üç dildə yazılmış əsər­lə­rin sayının 219 olduğunu xa­tır­la­dır və onları aşağıdakı bölgüdə təq­dim edir: 19-u türk, 7-si fars və 183-ü isə ərəb di­lində yazılmışdır. Bib­lioqrafik mənbələrdən əldə etdiyimiz məlumata görə müəl­li­fin əsər­lə­rinin 36-sı Əhməd Cövdət Paşa tərəfindən nəşr olunmuşdur. Müəllifin müxtəlif elm sahələrindən bəhs edən əsərləri arasında kəlam elminə aid “Ri­sa­lətül-Mümeyyizə” və “Risalətün fi əvsafi ümmil-kitab”, əqaidlə bağlı “Mü­fər­ri­cül-Qürub”, üsuldan bəhs edən “Təğyirüt-tənqih”, hədis el­minə aid “Şərhu hədisi-ər­bəin”, dilçilik elminə həsr etdiyi “Gəlatatil-əvam” və “əl-Fəlah şərhil-Mə­ran” ad­lı əsərləri elm aləminə məlumdur.

Müəllifin “Risalətün fi bəyanil-vücud” ad­lı əsəri Midhəd Əfəndi tə­rəfın­dən “Ləaliyi Məani” adı ilə türk dilinə tərcümə edi­lərək yayın­lan­­mışdır. 

Kamal Paşazadənin islam huququndan bəhs edən “Təfsirül-Quran”, “Hədisi- ərbəinnin tərcüməsi”, “Fətva Məcmuəsi”, “Hidayənin  şərhi”, “Hədiqatül-Əs­har”  və “Şərhü viqayə” kimi əsərləri də vardır.

Ərəb və fars dillərini mükəmməl bilən Kamal Paşazadə sərf və nəhvə aid fars dilində “Daqaiqül-Həqaiq”, “Mühitül-Luğat” adlı ərəbcə farsca lü­gət tərtib et­miş­dir.

Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərinə nəzirə olaraq türk dilində yazdıgı “Di­van"ı, 1313/1895-ci ildə İstanbulda nəşr olunmuşdur. Onun Şey­xül­islam Yəhya Əfən­di tərəfındən fars dilindən türk dilinə etdiyi tərcümə “Nigaristan” və 7777 beyt­lik “Yusif və Züleyxa”sı onu ədəbi əsərlər mü­əl­lifi kimi də tanıtmaqdadır. Onun Yavuz Sultan Səlimin vəfatı ilə bağlı bir mərsiyə də vardır.  

Kamal Pa­şa­za­də ədəbi mühitə bacarıqlı tərcüməçi kimi də təqdim olunur. Kamal paşazadənin bir sıra tərcümə əsərləri də vardır. Mənbələr onun tər­cü­mə­çilik fəaliyyətindən bəhs edərək ən önəmli nümunə kimi İbn Təğribinin “ən-Nü­cümuz-zahirə fi Mülük-i Misr vəl-Qahirə” əsəri­nin ərəbcədən türk dilinə tər­cü­mə­sini göstərilər. O bu əsəri Yavuz Sul­tan Səlimin əmri ilə türk dilinə tərcümə etmişdir.

AMEA Əlyazmalar İnstitutunda Kamal Paşazadənin ilkin olaraq hə­ləlik 4 əsə­rini aşkarlamışıq. Bu əsərlərdən ikisi ərəb dilindədir. Bunlar “Risalət fi tabaqat əl-fuqaha” və “Şərh tərixi İbn Kamal Paşa” adlanır. “Risalət fi tabaqat əl-fuqaha” əsə­rinin adı bəzi mənbələrdə “Tabaqatul-fuqaha” kimi də verilir. Bu risalənin hə­lə­lik xəzinəmizdə 4 nüsxəsini il­kin olaraq aşkarlamışıq. A-100, B-5135, B-3978, B-6491 şifrələr altın­da qorunub saxlanan bu nüsxələr XVI-XVIII əsrlərdə kö­çü­rül­müş­dür. (“Kamal Paşazadə və onun “Tabaqat” əsəri “haqqında geniş məlumatı Azər­­­baycan Milli Elmlər Akademiyası akad. Z.M.Bünyadov adına Şərq­şü­naslıq İns­titutu görkəmli şərqşünas alim, akademik Vasim Məm­mədəliyevin anadan ol­ma­sının 70 illiyi münasibətilə “Azərbaycan şərq­şünaslıq elminin inkişaf yolları” möv­zusunda keçiriləcək Beynəlxalq Elmi Konfransa təqdim etmişəm).

Kamal Paşazadənin tarixə aid olan ən mühüm əsəri “Təvarixü  ali Os­man” əsə­ridir. O, “Təvarixi ali-Osman” əsərini Sultan İkinci Bəyazid Xa­nın (1481-1512) sifarişi ilə yazmışdır. Mənbələrin yazdığına görə “O, Bəyazid İdris Bitlisiyə Osmanlı tarixini farsca yazmağı əmr etmiş, Kamal Paşazadədən isə hamının başa dü­şəcəyi bir dildə - türk dilində bir tarix əsəri yazmasını istəmiş və bunun mü­qa­bi­lin­də ona 30.000 min axca vermişdir”. Hər padışahın tarixi dövrünü bir cilddə yazan Ka­mal Paşa 1510-cu ilə qədər olan dövrü əhatə edərək Sultana həsr etdiyi səkkiz cild­lik tarixi əsər ərsəyə gətirmişdir. Sonralar isə Qanun Sultan Sü­ley­manın əmri ilə əsəri qaldığı yerdən davam edərək, Mohac Səfəri sonuna qədər (1527) olan ta­ri­xi dövrü yazmışdır. Beləliklə, “Təvarixi ali-Osman” əsəri Osmanlı dövlətinin ya­ran­dı­­ğı vaxtdan, 1527-ci ilə qədər olan 234 illik tarixi əks etdirən on cildilik dəyərli bir mənbə ola­raq ortaya qoyulmuşdur.

“Təvarixi ali Osman” əsərinin dünyanin bir çox kitabxana və əlyaz­ma xə­zi­nəsində onlarla əlyazma nüsxələri və əski çap kitabları qorunub saxlanır. Bu tari­xi abidənin nüsxələri Türkiyə kitabxanalarında daha ge­niş yayılmışdır. Əlyaz­ma­lar İnstitutunda “Təvarixi ali Osman” əsərinin ilkin olaraq 2 əski çap nüsxəsini aşkar­la­mışıq. Bu nüsxələr aşağdakı şifrələr altında xəzinəmizdə qorunub saxlanır IX-392, XVI-77 şifrəsi altında mühafizə olunan nüsxə üzərində bir qədər dayanmaq istərdik. H.1327/1909-cu ildə İstanbulun “Mahmud bəy və Rəsmli kitab” mət­bəəsində nəşr olu­nub, həcmi 311 səhifədir. Kitabda XV əsrdə Osmanlı tarixində baş verən mühüm ha­disələr xronoloji ardıcıllıqla təhlil edilir. Çələbi Sultan Məhəmmədin ha­ki­miy­yət dövründə mərkəzi Ağşəhər olan Qaraman hökuməti məğlub edilib, Osmanlı döv­lətinə qatılır. Çə­ləbi Sultan Məhəmməd dövründə Şeyx Bədrəddin hadisəsi, Düz­mə Mustafa fitnələri baş vermiş və bu hadisələr mərkəzi hökumət tərə­fin­dən ya­tırılmışdır. Həmin tarixdə Şirvan hakimi Sultan Xəlilin Teymur nəslindən olan Şah­ruxa qarşı ittifaq bağlamaq barədə məktubu, Çələbi Sultan Məhəmmədin Şah­ru­xu geri çəkilməyə məcbur etməsi qeyd olu­nur. Burada eyni zamanda II Sultan Mu­rad dövründə baş verən tarixi hadisələr və Albaniyada İsgəndər bəyin üsya­nın­dan bəhs olunur. Həmin kitabda eyni ilə bu əsərin IV cildi verilib və qeyd olunub ki, h.1327/ 1909-da, “İstanbul Mahmud bəy və rəsmli kitab” mətbəəsində nəşr olu­nub, həcmi 256 səhifədir. Bu nüsxədə Fateh Sultan Məhəmmədin haki­miy­yəti döv­rü təhlil edilir. Bu dövürdə Osmanlı dövlətinin daxili və xarici siyasəti, İstanbulun fəthi üçün görülən hərbi hazırlıqlar, Bizansın son imperatoru Konstantinin mü­qa­bil tə­rəfə qarşı hərbi hazırlığı, onun Avropadan gözlədiyi hərbi yardımı ala bilməməsi təs­vir edilir.

Kamal Paşanın digər bir tarixi əsəri IX-392 şifrəsi altında saxlanır və “Ta­rixi-siyasi dövləti-ülyeyi-Osmaniyyə” adlanır. Əsər İstanbulda “Əh­məd İhsan” mət­­bəəsində h.1325/1907-də nəşr olunub, həcmi 6+48+329 səhifədir. Bu abidə XIV əsrin əvvəllərindən XVI əsrin sonu­na qədər olan Osmanlı tarixini, Sultan Os­man, I Sultan Məhəmməd, II Sul­tan Murad, II Sultan Məhəmməd dövründən, İs­tan­bulun 1453-cü ildə Sultan Məhəmməd Fateh tərəfindən fəth edilməsi, Sultan Ba­yazid, I Sultan Səlim, Sultan Süleyman, II Sultan Səlim, III Sultan Murad, Sul­­tan Məhəmməd hakimiyyətinə qədər Osmanlı dövlətinin Yaxın Şərq və Avropa döv­lətləri ilə siyasi münasibətləri əks etdirir.

İslam Alimləri Ensiklopediyasından və internetdən aldıgımız mə­lu­matlara gö­rə Kamal Paşazadənin “Divan”ı da vardır. Bu əsərin Türkiyə kitabxanalarında on əlyazma və bir neçə əski çap nüsxəsi qorunub sax­la­nır. Əlyazmalar İnstitutunda isə hələlik Kamal Paşazadənin “Divan”ı­nın yeganə əski çap nüsxəsini ilkin ola­raq aşkarlamışıq. Bu abidə IX-435 şifrəsi altında mühafizə olunur. “Divan” mü­na­cat, nətlər, iki qəsidə, məsnəvi tərzində mənzumələr, 400-dən artıq qəzəl və çox­lu müqədda­dan ibarətdir. Əsərin bu əski çap nüsxəsi h.1313/1895-də İstanbulda Dəru-səadətdə “Əqdəm” mətbəsində nəşr olunub, həcmi 189 səhifədir. Divanın tən­qidi nəşrini Türk alimi Mustafa Dəmirəl İstanbulda 1996-cı ildə həyata keçir­miş­dir .

Bütün bunları nəzərdən keçirdikcə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Kamal Paşazadə özündən sonra zəngin bir irs qoyub getmişdir. Bu irsin öyrənilməsi isə ayrıca bir tədqiqat işinin mövzusudur.