Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Mir Firidun RİYAZİ

(İİR, Təbriz)
NİZAMİ GƏNCƏVİNİN «XOSROV VƏ ŞİRİN» POEMASINDA FƏRHAD SURƏTİ
Yaxın və Orta Şərq xalqları ədəbiyyatının ən məşhur surət­lərindən biri də Fərhaddır. Onun adı neçə əsrdir ki, zövq əhli­nin dilində əzbərdir. Hicri VI əsrdən günümüzə qədər Fərhadın dastanını qələmə almayan və ya onu yad etməyən, şeirlərində onun nakam eşqinə toxunmayan şair az tapılar. Cəsarətlə deyə bi­­lərik ki, Fərhadı bu şöhrətə çatdıran böyük şair Nizami Gən­cəvinin qüdrətli sənəti olmuşdur. Daha öncəki mənbələrdə Fər­hadın adına rast gəlinsə də, nakam eşqinə sədaqət rəmzi olan Fərhad surətini yaradan, onun sonrakı dövr sənətkarlarına nümunə olmuş dasta­nını yazan Nizami olmuşdur. Nizamidən son­ra bir çox şairlər onun yolunu davam etdirərək Fərhadın nakam eşqindən bəhs edən əsərlər yaz­salar da, bu təqlidlərin heç biri Nizaminin əsərinin şöhrətini qazana bilməmişdir (1).

Fərhad surətinin farsdilli ədəbiyyata nə zamandan gəlməsi barədə dəqiq məlumatımız yoxdur. «Tarixi-Təbəri», «Seyfəl­mü­lük», «Qorər-əxbar» kimi kitablarda onun adına rast gəl­mirik. «Müstəməlüt-təvarix vəl qisəs» əsərinin bir neçə ye­rin­də Xosrovun ordusunun sərkərdəsi kimi Fərhadın adı çəkilir. Lakin onun Şirinə aşiqliyi barədə bir söz de­yilmir. Belə nəticə­yə gəlmək olar ki, Fərhadın surəti Nizamidən öncə ədəbiyyat­da geniş işlənməmişdir (2).

Nizami «Xosrov və Şirin» dastanına aşiqanə mövzusu sala­raq onu ətraflı işləmiş, aşiq olan şəxsin psixoloji durumunu, hə­yəcanlarını ona qədərki orta əsrlər ədəbiyyatında mövcud olmayan bir dəqiqliklə şərh etmişdir. O, mənzuməsində İbn Həşm və İbn Qəyyumun eşqə dair nə­zəriyyələrini poetik şəkil­də şərh etmiş, bir sıra hallarda eşqə irfani nöq­teyi-nəzərdən ya­naşmış, məqsədinə uyğun olaraq Fərhadın özünə­məx­sus xa­rak­terini təsvir etmişdir (3).

«Xosrov və Şirin» poemasında Şapur Fərhadı Şirinə bir mü­­həndis kimi tanıtdırır və əlavə edir ki, bu mühəndis bəzək için­də də mütəxəs­sis­dir. Bu mənzumədə Fərhadın işi ancaq mü­­həndislikdən ibarət olmuş­dur. Şirin onu ilk dəfə ona görə çağırtdırır ki, daşdan bir arx düzəlt­dir­sin. Çünki o süd içməyi se­vir, lakin onun yaşadığı vadidə zəhərli bitki­lər çox olduğu üçün mal-qara oradan kənar gəzir (4).