Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Aybəniz Rəhİmova

(Əlyazmalar İnstitutu)
“Xavərnamə” dİnİ-qəhrəmanlıq dastanınının Bakı nüsxələrİ
Dastanlar onu yaradan xalqın keçmişi qədər qədimdir. Şi­fahi xalq ədə­biyyatımızın mühüm qollarından sayılan dastan­lar, insanların igid­li­yini, mərdliyini, qəhrəmanlığını, sevgisini və məhəbbətini müharibə­lə­rini, tarixi hadisələrin gedişatını bir sözlə həyatını özündə tərənnüm edən bir janrdır. Bu olaylar şi­fahi variantda gəzərək, ağızdan-ağıza ke­çir, yaddaşlarda for­malaşır və yazılı ədəbiyyata bir mənbə, bir qaynaq kimi daxil olur.

XII-XIII yüzilliklərdən etibarən ümumtürk dastanları yazı­ya alın­mağa başlamış, XV-XVIII yüzilliklər isə yazıya köçü­rül­mənin yüksəliş döv­rü hesab olunur. XVIII-XIX əsrlərdə də dastanların qələmə alın­ması, xüsusilə də müxtəlif katiblər tərə­findən nüsxədən-nüsxəyə köçü­rül­mə işi sürətlə davam etmiş­dir.

Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İns­ti­tunun xə­zinəsində sənətkarlarımızın yaratdıqları nümunə­lər­lə yanaşı, müxtəlif çağlarda qələmə alınmış, hələ də işıq üzü görməyən xalq dastan abi­də­ləri rəflərdə yatmaqdadırlar.

Keçmiş yüzilliklərdə yazıya alınmış hər bir qədim dastan abidə­lə­rinin üzə çıxarılması tədqiqi və nəşri ədəbiyyatşünaslıq, mətnşünaslıq, dil tarixi, coğrafi ərazilərin öyrənilməsi və tarixi faktların aşkarlanması üçün elmi əhəmiyyət daşıyan zəngin materiallar verir. Yeri gəlmişkən müd­riklərin dastan abidələri haqqında söylədiklərini yada salaq: “Das­tan­lar millətlərin keç­miş həyatlarının qırıq-sökük aynasıdır. Onları bir yerə topla­maqla millətin mədəniyyəti, ədəbiyyatı, tarixi, etnoqra­fi­yası və nəhayət özü bu aynada əks olunur. Bu nöqteyi-nəzərdən yazılı das­tan abidələrimizin oxunması, tədqiqi, öyrənilməsi və nəşri vacib mə­sə­lələrdəndir.

Sovet dönəmində Azərbaycan folklorşünaslığının inkişafı zəif ol­muş­dur deyə bilmərik. Əksinə bu illərdə folklor ədə­biy­yatının geniş his­səsini təşkil edən məhəbbət və tarixi qəhrə­manlıq dastanları “Şah İsmayıl”, “Əsli-Kərəm”, “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Aşıq Qə­rib”, “Abbas və Gülgəz”, “Xəs­tə Qasım” və s. abidələrimiz tədqiq olun­muşdur və dəfələrlə nəşr edilmişdir. Dövrün tələblərinə uyğun, sənət­kar­ların yarat­dığı yazı nümunələrində təsəvvüf, ürfan öyrənilmədiyi kimi, dini-qəhrəmanlıq yazılı dastan abidələrinə də münasibət eyni ol­muş­dur. Bu da bizi ötən zaman içində yaşananları, baş ver­miş hadi­sə­ləri dərindən öyrənmək imkanından məhrum etmiş­dir. Halbuki islamın gəlişi Yaxın Şərq ölkələrinə, eləcə də Azər­baycan mədəniyyətinin inki­şa­fına özünə məxsus müsbət təsiri ilə yaranmış mütəfəkkir yazarlarla yanaşı, xalqın dini-tarixi-qəhrəmanlıq mövzusunda yaratdığı xalq nü­mu­nə­lərinin də tədqiqinə, nəşrinə ehtiyac duyulur.

Əlyazmalar İnstitutunda qorunmaqda olan əlyazma abidə­ləri içə­ri­sin­də dini-tarixi-mifoloji dastan abidələri kimi yer alan “Qəhrə­man­na­mə” və “Xavərnamə” əlyazmaları diqqəti çə­kəcək dərəcədə maraqlıdır.

“Xavərnamə” dastanının Azərbaycan folklorunda dini-mi­fo­loji-qəh­rə­manlıq mövzusu olaraq geniş yayılmış, özündən sonra yaranan qəhrə­man­lıq dastanlarına xüsusilə də “koroğlu”­ya öz təsirini göstərmişdir. “Xa­­vərnamə” dastanının əsli, XV əsr fars ədəbiyyatından götürül­müş­dür. Dastan şifahi şəkildə ağız­dan-ağıza keçərək yayılmış, dili müxtəlif ərazilərdə yerli danışıq şivələrinə uyğunlaşdırılmış hətta, əsərdəki surət­lərin adları belə fars dilində olan orijinal çap nüsxələrindən fərqli ad­larla dəyişdirilmişdir. Misal üçün 1328 h. (1910 m.) ta­rixində Təbrizdə Mə­həmməd Hüseyn əl-Təbrizi tərəfindən ya­zılan və çap edilən mətn­dən fərqli olaraq əsərin əsas qəhrəman surətinin adı Əbül-Möcəm oldu­ğu halda, əlimizdə işlədiyimiz nüsxədə Əbül Möhsün kimi getmişdir.

Əsərdə islam carçısı Həzrət Əlinin və səhabələrin islamı yayması yo­lunda etdikləri müharibələr və döyüşlərdə göstər­dik­ləri görünməz əf­sanəvi qəhrəmanlıqları, təsvir olunur. Das­tanda real tarixi hadisələr və baş­da Hz.Məhəmməd peyğəmbər (ə) və Hz.Əli olmaqla bərabər digər tarixi şəxsiyyətlər də təs­vir olunur. Bunlarla yanaşı mifoloji surətlər ümu­miyyətlə, mi­fo­loji aləmin təsviri burada öz əksini tapmışdır.

Əsərin həm fars, həm də türk dillərində əlyazma variantları ilə ya­naşı “Xavərnamə” adı altında çap nüsxələri də mövcud­dur.

İlk dəfə bu mövzu hicri 830 (1426-cı ildə) məşhur İran şairi İbn Hüs­sam Qaini tərəfindən nəzmə çəkilmişdir. Ömrünü doğ­ma kəndində ke­çirən İbn Hüssam bu əsəri də vətənində yaz­mışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dini-qəhrəmanlıq mövzusunda yazılan əsərdə Hz.Əli ibn Əbütalibin qeyri adi şücaətlərindən din yolunda göstərdiyi qəhrə­manlıqlarından bəhs edilir. Müəllif əsəri Firdovsinin “Şahnamə” poe­ma­sına nə­zirə olaraq yazmışdır. Dastanda təsvir olunan əsas surətlər, coğrafi ərazilər, baş vermiş hadisələr həqiqətlər əsasındadır. Bununla bərabər qeyd etdiyimiz kimi, əsərdə əfsanəvi mifoloji səhnələr, qeyri real surətlər, (divlər, cadular, pərilər, sehrikar­lar, nəhənglər və s.) til­sim­­li şəhərlər büllür divarlar, yanar qayalar öz əksini tapmışdır.

Hadisələr müqəddəs torpaqlarda Məkkə, Mədinədə və İran, Azər­bay­can ərazilərində cərəyan edir. “Qaf” və “Bülür” dağla­rın adları sıx-sıx çəkilir.

Dastanın əsas surətləri müqəddəs şəxsiyyətlər: Hz.Məhəm­məd peyğəmbər, Hz.Əli Əbutalib, Malik Əjdər, Əbül Mösüm, Səd Vəqqaz, Qubad şah, Təhməz şah və digərləridir. Sehrkar obrazlar: Babayi-Əmr, Əyyar kimi düşmən surətlər də əsərdə yer almaqdadır.

Pakistan və İran fars tədqiqatlar mərkəzi tərəfindən tərtib olunmuş “Fehristi əlifbaye nüsxayiye xətti kitabxaneye” Gənc­bəxş kataloqunda göstərilir ki, kitabxanada “Xavərnamə” (480s.) və “Xavərannamə” (484s) adı altında iki daş basma, bir nüsxə isə (233s) əlyazma şəkilində olan dastan abidələri qo­run­maqdadır. Abidənin nüsxələri nəsx və nəstəliq xəttilə ya­zılmışdır. Ümumiyyətlə “Xavərnamə” dastanının nüsxələri Bombey 1309-189-92 m. Tehran (1305, 1329, 1354), Təbriz (1860m) Lahur (1933m.) şəhərlərində daşbasma və digər üsul­larla çap olunmuşdur.

Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsində də “Xavərnamə” das­ta­nının üç nüsxəsi qorunmaqdadır. Xəzinədə olan yazılı dastan abidələri haqqında təsəvvür yaratmaq üçün əlyazmaların qısa təsvirini vermək gərəkdir.

1. 
   B-1591/3216 şifri altında saxlanılan “Xavərnamə” das­ta­nı, 159 vərəq həcmində olub, Şərq istehsallı saya kağızlara nəs­təliq xəttilə h.1316 (m.1898) da katib Vəliyulla Molla Əh­məd Qazaği tərəfindən köçürülmüşdür. Bu nüsxə əsərin mən­zum variantıdır.
   
2. 
   S-22/8976 şifrilə mühafizə olunur. Əlyazma h.1312 (m.1894) tarixində səfər ayında Rusiya istehsallı ağ sadə ka­ğız­lara nəstəliq-şikəs­tə xəttilə iki sütunda katib Sahibi Əb­düləziz tərəfindən köçürülmüşdür. Kitabın sahibi də həmin şəxs­dir.
   
3. 
   Bu nüsxə bizim çapa hazırladığımız əlyazmasıdır ki, yu­xarıda təsvirini verdiyimiz nüsxələrdən mükəmməlliyi ilə fərq­lənən B-6117 şifri altında qorunur. “Xavərnamə” və ya “Xa­vərzəmin” dastanı h.1174 (m.1760)-cü il tarixində kustar sarım­tıl saya, qalın Şərq kağızına, nəstəliq xəttilə köçürül­müş­dür. Mətn qara mürəkkəblə yazılmışdır. Əl­yaz­manın üzərinə əsgi sadə qara təbi dəridən cild çəkilmişdir. Hazırda həmin dəri üzlük qopulmuş vəziyyətdədir. Dağılan cild qalın saplarla əlyazmaya bərkidilmişdir. Əlyazmanın dili çox arxaik olub, “Şu”, “Şöy­lə”, “bu kəz”, “əvəz” (78-9), bir qaç gün (75a-7), baba (70a-6), yar­maqlamaq (70b-7) kimi bir çox söz və ifadələrin sonluqları əsərin Türkiyə ərazisində yazılması ehti­malını yaradır.
   

Abidənin sətr sayı 16, ölçüsü 21,5x16,5sm, mətn ölçüsü 17,5x12sm.

Başlanır: اى ياركلر بر قاج كونلر كه سعد ابن وقاص گورونمز

Bitir: بورادا تامام اولدى اوقويانى ديکابانى يازدوره نى رهمتوله

Əsərin həm fars, həm də türk dillərində əlyazma variantları və “Xavərzəmin” adı altında bir çap nüsxəsi də mövcuddur. Bi­zim çapa ha­zırladığımız nüsxə öz mükəməlliyilə xəzinə­miz­də yerləşən digər nüs­xələrdən fərqlənir. Qədim görünüşü ilə də di­gər nüsxələrdən fərqlənən əlyazma kitabı diqqətsizliyə mə­ruz qaldığından mətnin əvvəlində na­qis­lik və ön vərəqlərində cırıq-qopuq vəziyyət müşahidə olunur. Bu da mət­nin rahat oxunmasına çətinlik törətmişdi.

Əlimizdə olan nüsxə “Ey yarənlər, bir qaç gündür ki, Səd Vəqqaz görünməz, hal nədür? Pəs əshabları ayıtdı: - Bəli, Ya Rəsul Allah, bir qaç gündür ki, Səd Vəqqaz qızı Diləfruz ilə Qum qəbiləsinə köyə get­mişlərdir. Mətn Hz.Peyğəmbərin səhabları arasında olan dialoqu ilə baş­layır. (v.1a).

Səd Vəqqaz qızı Diləfruz ilə köylərinə getdiyi zaman yolda düşmən qüvvələr ilə rastlaşıb tutulurlar. Dörd gündən sonra Hz.Əlinin oğlu Əbül-Möhsün isə tək şikara gedir. Yolda azıb, Sədin qızı tutulduğu yerə çeşmənin üstə gəlib çıxır. Xavərzə­min padşahı Xavəran, bu zaman Yə­mən sultanına göndərdiyi elçi qayıdıb gələrkən, Mədinə səhrasında Hz.Əlinin nökəri Qən­bəri at otaran görür. Əlinin ikinci atı olan Üqabı və nökəri Qən­bəri tutub aparırlar. Digər at Düldül qaçıb evə gəlir və qa­pıda kişnəyir. Qapıya Hz.Fatimə çıxır. Atın belə kişnəməsini pis hal ki­mi qəbul edir. Bu zaman bir ərəb qapıya gəlir Üqabın və Qənbərin oğur­lanmasını xəbər verir. Hz.Əli məsələni an­layıb qılıncı “Zülfüqara” qurşanıb Düldülə suvar olur və onla­rın arxasınca gedir. Burada Hz.Pey­ğəmbər Cabrailə müraciə­tin­dən sonra, Cəbrail Allahın sözünü Məhəm­mədə yetirir ki, Əli Əxzərzəminə Əbülmöhsünü, Sədi, Qənbəri və Üqa­bı xilas etməyə yollanmış, Əxzərzəmini fəth edəcəkdir”. (v.1b). Hz.Əli yetişüb kafir qoşunu – həramilərin başçıları ilə bu yerdə dö­yüşür və onları qılıncdan keçirir və bir neçə döyüşçü ilə bə­zirgan sifətilə Xa­vər­zəmin adlı böyük bir şəhərə yetişirlər. Be­ləliklə hadisələr bu istiqa­mət­də davam edir.

“Xavərnamə” dastanının mövzusu ərəblərdən gəlir. Lakin nəşrə ha­zır­ladığımız abidənin dili arxaiq türk dilində yazıl­mışdır. XVIII yüzil­likdə yazılmasına baxmayaraq, əlyazmanın imla şəkilinə və qrammatik xüsusiyyətlərinə görə daha qədim nüsxədən köçürülməsi müşahidə olu­nur. Dövrünün yazı qay­dalarına əsasən cümlənin əvvəlində, ortasında çün, çünki, çün­kim, pəs, dəxi, nagah və s. ədatlardan istifadə olun­muş­dur. Das­tanın dili sadə və qısa cümlələrdən ibarət olsa da əski türkcə yazılmış və şübhəsiz ki, ərəb və fars sözləri ilə də zən­gindir. Mətndə səs dəyişmələrinə və ya cümlədə eyni sözlərin müxtəlif qrafik variant­la­rına rast gəlinir. Nüsxənin tədqiqi dil­çilik baxımından çox əhəmiy­yət­lidir. Əsərin dilinin lüğət tər­kibi arxaik türk mənşəli sözlərlə çox zəngin olub, dil tarixi baxımından çox maraq doğurur. Bu baxımdan qədim türk das­tanları ilə müqayisəyə gələcək qədər arxaikdir. “Xavərnamə” das­tanı “Dədə-Qorqud”, “Koroğlu” və yaxud 2009-cu ildə çap etdir­di­yimiz ümumtürk abidəsi, dini-qəhrəmanlıq dastanı “Ki­tabi-Battal Qazi” abidəsi ilə müqayisəyə gələ biləcək qədər də­yərli bir dastan abidəsidir. Buradakı ayruq (başqa, savayı), qıyur­maz (əhəmiyyətsiz, mənasız), qa­rınqay (qarışqa), ayru­cuq (bundan başqa, savayı), iritməz (çatmaz, yet­məz), qaqı­maq, qancır, qanda və s. əski türk mənşəli sözlər ilə zəngin­dir.

Lakin Anadolu ləhcəsiilə yanaşı Azərbaycan dilinə məxsus ifadə və sözlərə də rast gəlmək olur. Məs: “Əvət”lə yanaşı “Bəli” sözünə də rast gəlinir.

“Çıqa gəldi”, “Ayıtdı” ifadələri də mətndə çox fəaldır.

Ümumiyyətlə əsərin lüğət tərkibini öyrənmək vacib və əhə­miyyət­li­dir.

“Xavərnamə” dastanlarını ömrünün çox hissəsini əlyazma­ların təd­qi­qinə həsr etmiş dədəqorqudşünas alim, Əməkdar elm xadimi mərhum Şamil Cəmşidov vaxtı ilə bizə transfo­ne­lite­rasiya etmək üçün təqdim etmişdir. 145 səhifəlik əlyazma kita­bını 1994-1995-ci illər ərzində əski əlifbadan, o zaman ha­kim olan kiril əlifbasına çevirdik. Bu prosesin uzun çəkmə­si­nin səbəbi bizim əlyazma oxumaqda ələxsus da nəsr abi­də­lərilə işləmək təcrübəsizliyilə bağlı idi. Buna ramən mürəkkəb dili olan əlyazmanı oxuduğumuz zaman çətinlik çəkdiyimiz məqamlarda Şa­mil Cəmşidov öz köməkliyini əsirgəməyib və transfoneliterasiyanın tez başa çatması üçün əsərdən müəyyən parçaları da çevirmişdir. 1995-ci ildən etibarən yatıb qalan çevrilmiş mətn 2013-cü ildə Əlyazmalar İns­titutunun elmi şurasının qərarı ilə əlyazmanın üzərində yenidən iş­lən­məsi və qısa bir zaman içində çapa hazırlanması nəzərdə tutulmuş­dur.

Azərbaycanda “Xavərnamə” dastanı ilk dəfə Ş.Cəmşidov tə­rəfindən tədqiq olunmuşdur. 2002-ci ildə f.e.n. Alik Əliyevin redaktorluğu ilə alimin “Azərbaycan yazılı dastan abidələrinin tədqiqi” adlı monoqra­fi­ya­sı çapdan çıxır. Əsərin VII fəslini Şa­mil müəllim Dini-mifoloji yazılı dastan abidələrinə həsr etmiş və burada “Xavərnamə” dastanı ətrafında apardığı ilkin tədqiqatlarını və əsər haqqında gəldiyi nəticələri ver­mişdir. Ş.Cəmşidov “Seyfəl-mülk”, “Qəhrəmannamə” və “Xavər­na­mə” dastanlarını müqayisə edərək bir xətt üzrə mifik ob­raz­la­rın qəribə in­kişaf silsiləli hərəkətlərinin diqqəti çəkməsindən söhbət açmış və hər üç dastan abidəsində cadular, ifrtitlərin əf­sanəvi qeyri bəşəri varlıqların mövcudluğu ilə bir-birinə zən­cirvari bağlılıqlarından danışmışdır. Alim “Xavərnamə” dasta­nı­nın yazılı ədəbiyyatda ilk dəfə, fars şairi Mövlanə Məhəm­məd ibn Hüsaməddin tərəfindən hicri 830 (m.1426)-cu ildə məs­nəvi şəkilində qələmə almasını da qeyd etmişdir.

Üzərində işlədiyimiz nüsxənin el ədəbiyyatı deyil, əksinə müstəqil folklor abidəsi kimi qiymətləndirmişdir. Yazılı dastan abidəsinin fars, türk dillərində olması barədə, həm də çap va­riantının varlığı haqqında mə­lumat vermişdir. “Xavər­na­mə”­nin şifahi variantındakı obrazları 1) dün­yavi surətlər, 2) mü­qəd­dəs şəxsiyyətlər, 3) real qəhrəmanlar, 4) sehirkar obrazlar, 5) mifik obrazlar adı ilə sistemləşdirərək beş qrupa ayırmışdır. Dini məzmunda olan əsərin ədəbiyyatşünaslığımız üçün əhə­miyyətindən və Azərbaycan xalq dastanlarının bir çoxu ilə mü­qa­yi­sə edərək bədii-tarixi və sənətkarlıq əlaqələrinin, ümu­mi motivlərinə ox­şarlığını qeyd etmişdir.

Prof. Ş.Cəmşidovun “Xavərnamə” dastanı haqqında mo­noq­rafiyada apar­dığı ilkin tədqiqatlar və verdiyi məlumatlar abi­dənin gələcək təd­qiqatçıları üçün ilkin mənbə və dəyərli məlumatlardır.

“Xavərnamə” dastanının adı Hz.Əlinin əsas rəqibi olan Xa­vəran şa­hın adı ilə bağlıdır. Əsərin nəşrlə əlaqəli tədqiqi da­vam edir.

Dini-qəhrəmanlıq dastanı olan “Xavərnamə”nin ümumtürk dastan­ları kontekstində, xüsusilə də azərbaycanda yaranan das­tan abidələrilə müqayisəli tədqiqi Azərbaycan folklorşünaslığı üçün mühüm əhəmiy­yət kəsb edir.

Cəmşidovun və bu sətrlərin müəllifi tərəfindən hazırlanan, yuxarıda haqqında bilgi verdiyimiz 61-17 şifrəli yazılı dastan abidəsinin yaxın za­manlarda nəşr olunacağı ümüdindəyik.