Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Zaur Orucov

(Əlyazmalar İnstitutu)
Əlyazmalar İnstİtutunda saxlanılan qədİm əlyazma cildlərİ
M.Füzüli adına Əlyazmalar institutunda orta əsrlərə aid min­lərlə əl­yazma kitabları saxlanılır ki, onların da xeyli hissə­si­nin cild qapaqları bu və digər səbəblərə görə böyük maraq doğurur.

VII əsrdən etibarən Türk xalqlarının kitab qapaqlarında də­ridən is­tifadə edildiyi aydındır (1). Bin Buda mağaralarında Dr.A.Stein ve Pel­lot tərəfindən aparılan qazıntılar zamanı üzə­rində dəmir qəlib basılmış dəri gön qapaqlara rast gəlmişlər (2). Sonrakı dövrlərdə cildləmə işinin daha da inkişaf etdiyini görürük. İslam dinini qəbul edən türk xalqları hər sahədə ol­du­ğu kimi cild sənətində də öz bacarıqlarını göstərmişlər (3,122). Quran nüsxələri qapaqlarının bədii tərtibatında aşkar gö­rü­nən incəlik və bədiilik bunu deməyə əsas verir.

Orta əsr hökümdarları üçün hazırlanan kitabların bədii tər­ti­batı daha zəngin ornamentlərlə bəzədilirdi. Ancaq bu cür əl­yazma kitabla­rı­nın sayı çox azdır.

Həqiqətən Türk İslam cild sənəti tarixdə ozünə xas yer tutur. Şərq cildçilik sənəti ilə Qərb cildçilik sənəti arasındakı fərq çox böyükdür. Türk İslam cildi hazırlanma texnikası çox çeşitliliyilə fərqlənir, (4,31) belə ki, hər cild qapağı öz dövrü­nün üslub və çalarlarını öz üzərində əks etdirir. XV əsrə qədər klassik cild sənətində çox böyük dəyişiklik baş verməmişdir. Bu­na səbəb olaraq o dövrdə sabitliyin uzun sürmədiyini və da­im davam edən muharibələr buna səbəb ola bilər.

İncəsənətin inkişafı orta əsrlərdə demək olar ki, hər sahədə özünü bi­ru­zə vermişdir. Buna misal olaraq xəttatlıq, nəqqaşlıq, həkkaklıq (5), toxuculuq və başqa sahələri göstərə bilərik. Əl­yazma kitablarının bədii tərtibatındakı inkişaf xususilə diqqəti cəlb edir.

Azərbaycan ərazisində XI əsrdən etibarən yüksələn cild sənəti hər əsrdə öz töhfəsini vermişdir. Səlcuqilər, Teymurilər, Ağqoyunlular, Qaraqoyunlular, Səfəvilər və dövrlərinə aid cild numunələr bunu de­mə­yə əsas verir. Orta əsrlərdə Azərbaycan cildçilərindən Məhəmməd Əli Təbrizi (XIV), Məhəmməd Za­man Təbrizi (XVI), Mirzə bəy Təbrizi (XVI), Məhəmməd Sa­leh (XVII) bu kimi dahi sənətkarlarımızın adını çəkmək yerinə düşərdi.

Professor C.Qəhrəmabnovun yazdığı kimi, XIII-XIV əsrdə ya­ranmış və bu günə qədər gəlib çatan Azərbaycan əlyazma ki­­tab­larının, demək olar ki, çox hissəsi başqa ölkələrin kitab­xa­­nalarındadır. Sonrakı əsrlərdə yaranmış Azərbaycan əl­yaz­ma kitablarının ən nəfis nümunələri Hindis­tan, İran, Misir, İn­giltərə, Fransa, Amerika və b. dövlətlərin kitabxana­la­rın­da və şəx­si kolleksiyalardadır. (6,s.5)

Cildçilik sənəti sənətkarlıq baxımından çox zərif və çox ustalıq tələb edən bir sənətdir. Belə ki, əlyazma kitabının ər­səyə gətirilməsi kağızın yazı üçün hazırlanması, müzəhhibin bəzək vurması, bir sıra digər əmə­liyyatlardan sonra, onun mü­cəllid tərəfindən cildlənməsi ilə tamam­la­nır. Bildiyimiz kimi, qədim zamanlarda kağızlar birbaşa istifadəyə ya­rar­lı deyildi. Belı ki, yumurta ağından hazırlanan ahər məhlulu çəkilən ka­ğızlar möhrələnərək cilalanır və yazıya yararlı hala gətirilirdi (7). Mücəllid (cildçi) vərəqləri uyğun ölçülərdə kəsir, dəftər ha­lına salırdı. Dəftərlər bir - birinə tikilirdi. Daha sonra qərb cildlərindən fərqli ola­raraq, kitabın kötük dediyimiz kaptal his­səsinə şirazə adlanan hörgü atı­lır­dı (8,17-18). Bu hörgü (şira­zə) dəftərlərin bir - birindən qopmama­sına xidmət edir.

Qapaqlarda istifadə olunan dəri uzun bir iş prosesindən son­ra hazır hala gəlir. Xüsusi bıçaq vasitəsilə nazildilir. Şüşə löv­hə üzərinə yapışdı­rı­lır ki, dəri quruyanda burulmasın. Kartonu oymaqla küncbəntlər və or­ta şəmsə, yəni medalyonun yerləri hazır hala gətirilir. Qəliblər ağırlıq va­sitəsilə basılaraq qəlib­lər­dəki bəzəklər dəriyə həkk olunur. Naxış vu­rulmuş qapaqlar müvafiq üsluba uyğun qızılla işlənir. Daha sonra hazır­lanan qapaq kitaba bərkidilir. Cildin hazırlanması prosesinin çox ge­niş izaha ehtiyac olduğu üçün burada qısa məlumatla kifayət­lənirik.

Qədimdə mürəqqə (karton) indiki kimi hazır karton deyildi. Qarala­ma kağızlar bir –birinə çarpaz şəkildə yapışdırılır, kənar təsir olmadan təd­ricən qurudulur və kartondan daha sağlam, uzun ömürlü, həmçinin möhür vurmaq üçün daha yumşaq və daha elastik hala gətirilirdi.

Mürəqqədən söhbət açılmışikən, fikrimizcə, əlyazma kitab­larının bər­pası zamanı rast gəldiyimiz maraqlı hadisələrdən söz açmaq yerinə düşərdi. Yuxarıda geyd etdiyimiz kimi, keç­mişdə həm kağız qıtlığı sə­bə­bindən lazımsız qaralama kağız­lardan murəqqə düzəldirdilər. Bəzən qapaqlar, uzun illərdən sonra yapışqanı zəiflədiyi üçün və ya kağızın üzə­rinə çəkilən ahərin nəmlənməsi ilə vərəqlər bir birindən ayrılmağa başla­yırdı.

İş prosesində dəfələrlə qaralama kağızlarda maraqlı yazısı olan ma­terial­larla qarşılaşmışıq. Bundan başqa xəttatlıq sənə­ti­nə aid müxtə­lif xətt növləri ilə rastlaşmışıq. Bu məqalədə, son ay­larda bərpa etdiyim əl­yazmadan biri barədə bəhs etmək istərdim.

Əlyazmalar institunun xəzinəsində saxlanılan D-424 şifrəli “Ləva­qih-ul ənvar fi təbəqətül- əxyar” adlı əsərin içərisində belə bir qeyd var:

مشهور صحا به لرك و مشهور عالملرك ترجمهء حا لى اليضاح ايديلير.بوندان با شقا تصوّف علمينه وطريقينه عا ئد كه نيش معلومات ويريلير. بونلاردان علاوه برجوق منظوم شعرلرواردر كه شا عرلرك ترجمهء حاليندا شعرلريندن ده نمونه لر ويريلمشدر.

بوكتاب 961 نجى ايلينده تأليف ايديلمش 1067 ينجى ايلده شامدا يازيلمشدر. آ غداشلى محمدافندى محمد صالح افندى اوغلوشامدان ساتين الوب كتيرمشدر.

“Məşhur səhabələrin və məşhur alimlərin tərcümeyi- halı izah edilir. Bundan başqa, təsəvvüf elminə və təriqinə aid geniş məlumat verilir. Bunlardan əlavə bir çox mən­zum şeirlər vardır ki, şairlərin tərcümeyi-halında şeir­lərin­dən də nümunələr verilmişdir. Bu kitab 961-ci ildə təlif edil­miş, 1067-ci ildə Şamda yazılmışdır. Ağdaşlı Məhəm­məd əfəndi Məhəmməd Saleh əfəndi oğlu Şamdan satın alıb gətirmişdir.”

Əsər nəfis işlənilən ornamentlərlə zəngin və qızıl suyu ilə bəzə­dilmiş qəhvəyi rəngli dəri cildə malikdir. Qapağın üzərinə ortada “şəmsə”¹ adlanan medalyon basılıb. Medalyonda XVI-XVII əsrə aid nə­fis “saz yolu”² üslubunda çiçək, yarpaq və xətayi motivlərindən isti­fa­də edilmişdir. Medalyonun fonuna qızıl işlənmiş, çiçək və yarpaq mo­tivləri isə dərinin öz rən­gin­də saxlanılmışdır. Qapağın haşiyəsinə qızılı bir xətt çəkilmiş, künclərində isə üç ədəd çiçək vurulmuşdur. Qızıl ciz­gilərin kənarına adi cizgi və zəncirək³ vurulmuşdur. Qapağın içində, yəni forzas hissəsində klassik “daraqlı” əbru kağızından istifa­də edil­miş­dir.

Bu əsərin qapağı olduqca yararsız vəziyyətdə idi. Qapağın üst his­səsindəki dəri qopmuş və içərisindəki kartonu təşkil edən vərəqlər bir birindən haçalanaraq ayrılmışdır. Cild səthi­nin uzun sürən təmizlənməsi prosesindən sonra buradakı mo­tiv­lərə qızıl işləndiyi aşkarlandı. Əlyaz­ma qapağını təşkil edən və aralanan vərəqlərdə bəzi yazılar diqqətimizi çəkdi. Belə ki, bu vərəqlərdəki yazılarda xəttatın məşqi-xətt yazıları və Şam qalasına aid olan əmlakın hesabat siyahısı var idi. Vərəqdə belə bir məlumat da yazılmışdı:

مخلقات مر حوم مومن با شاالمتوفى............................سنه 1053

Burada bəzi yazılar “siyaqət” xətti ilə yazıldığı üçün oxuya bil­mə­dik. Məlumdur ki, siyaqət xətti ilə qədim dövrlərdə xə­zi­nə əmlakının giz­li hesabatı aparılırdı.Qədim zamanlardan bu yana bu yazı növünə belə deyərdilər:

“Əhli tərəfindən yazılar və əhli tərəfindən də oxunar”. (9, 20)

Hər iki qapağın içindəki vərəqlərdə buna bənzər məlumatlar və xət­tatın yazı məşqləri var idi. Bu vərəqləri gələcək tədqi­qa­ta cəlb oluna­ca­ğına ümid edərək ayrıca saxlanılmasına qərar ver­dik.

Qapaq əslinə uyğun şəkildə bərpa və konservasiya olundu. Qapaq­da­kı naqis dəri hissələrə muasir dəri çəkildi. Qızılla işlə­nən hissələr yenidən bəzədildi. Əlyazmanın kötüyünə şirazə hörüldü. Beləliklə, bu əsər ilk günündəki kimi bərpa və kon­servasiya edilərək xəzinəmizə qay­tarıldı.

Bərpadan əvvəl Bərpadan sonra